“Mmotomo Ubọk Caesar”!

OTU mbon ntịme ẹmụm eren oro mînyeneke un̄wam ẹnyụn̄ ẹtọn̄ọ nditịm enye. Mmọ ẹkere ẹte ke enye odot n̄kpa. Ke ndondo oro ẹyomde ndiwot enye, mbonekọn̄ ẹbiọn̄ọde ẹnyụn̄ ẹda ọkpọsọn̄ ubọk ẹwamade eren oro ẹsio mbon afai oro ke ubọk. Eren emi edi apostle Paul. Mme andin̄wana ye enye ẹdi mme Jew oro ẹbiọn̄ọde ukwọrọikọ Paul ọkpọsọn̄ ọkpọsọn̄ ẹnyụn̄ ẹdoride enye ikọ ẹte ke asabade temple. Mme andinyan̄a enye ẹdi mbon Rome, oro akwa etubom mmọ, Claudius Lysias, adade usụn̄. Ke ndutịme oro, ẹmụm Paul nte abiatibet.

Akpatre ibuot itiaba ke n̄wed Utom ẹtịn̄ ẹban̄a idaha oro ọkọtọn̄ọde ye edimụm emi. Ndifiọk idaha Paul ke mbụk, se ẹkedade ẹbiom enye ikpe, ukan̄idem esie, ye n̄kpọ aban̄ade ido umia ufen mbon Rome ẹsịn un̄wana ke mme ibuot n̄wed emi.

Ke Ubọk Claudius Lysias

Utom Claudius Lysias ama esịne edinam ifụre odu ke Jerusalem. Etubom esie, owo Rome oro ekedide andikara Judea, okodụn̄ ke Caesarea. Ẹkeme ndida se Lysias akanamde ye Paul nte edikpeme owo nsio ke afai ye nte edikọbi owo ntịme. Nte mme Jew ẹkenamde n̄kpọ ama onụk Lysias ndisio owo n̄kpọkọbi esie n̄ka ufọk mbonekọn̄ ke Tọwa Antonia.—Utom 21:27–22:24.

Lysias ekenyene ndidụn̄ọde mfiọk se Paul ekeduede. Ke ini ndutịme oro, enye ikenyeneke ntọt ndomokiet. Ntre ye unana ubiatini, enye ama ọnọ uyo ete ‘ẹmia Paul ẹbụp enye mbụme, man imọ ifiọk ntak eke mmọ ẹfioride enye ntem.’ (Utom 22:24) Emi ekedi ido ndida mbọ mme abiatibet, ifịn, ye mbon efen oro ẹdude ke usụhọde itie ikọ. Ekeme ndidi  ikpa (flagrum) ama esiyọhọ uduak oro, edi enye ama esinyene ndịk. Ndusụk ikpa emi ẹma ẹsinyene n̄kpọkọbi oro ẹkeyịride n̄kpri ekara ukwak. Mbon eken ẹma ẹsinyene mme n̄kọk oro ẹyịride mme ọkpọ unam ye mbai ukwak. Mmọ ẹma ẹsinen̄ede ẹnọ unan, ẹsiakde obụkidem mbai mbai.

Ke idaha oro Paul ama ayarade itie esie nte eyenisọn̄ Rome. Owo ikesimiaha owo Rome oro owo mîbiomke enye ikpe, ntre se Paul eketịn̄de aban̄a unen esie ama enyene ufọn ke ndondo oro. Ndifiomo eyenisọn̄ Rome m̀mê ndinọ enye ufen ama ekeme ndinam akwa owo Rome ataba utom esie. Nte an̄wan̄ade, ọtọn̄ọde ke ini oro ka iso, ẹkenam n̄kpọ ye Paul nte isio isio owo n̄kpọkọbi, enye emi ekekemede ndinyene isenowo.—Utom 22:25-29; 23:16, 17.

Sia mîkọfiọkke se ẹkedade ẹbiom enye ikpe, Lysias ama ada Paul aka iso Sanhedrin man ẹnam ntak iyatesịt emi an̄wan̄a. Edi Paul ama edemede eneni ke ini enye eketịn̄de ete ke ẹkot imọ ikpe ẹban̄a ediset ke n̄kpa. Eneni ama ọsọn̄ tutu Lysias okop ndịk ete ke mmọ ẹyewai Paul mbai mbai, ndien Lysias ekenyene ndifiak n̄wamade enye nsio ke ubọk mme Jew oro ẹkeyatde esịt.—Utom 22:30-23:10.

Lysias ikoyomke eyenisọn̄ Rome akpa esịne imọ ke ubọk. Ke okopde aban̄a ediomi ediwot, enye ama ọsọsọp anam ẹda owo n̄kpọkọbi emi ẹka Caesarea. Ibet ama oyom ẹsinọ ntọt aban̄ade ikpe asan̄a ye owo n̄kpọkọbi ebịne akwa ekpeikpe. Ntọt oro ekenyene ndisịne se ẹkekụtde ke akpa ndụn̄ọde, mme ntak kaban̄a se ẹkenamde, ye ekikere andikodụn̄ọde ikpe oro. Lysias ama ọtọt ete ke ‘ẹkedori Paul ikọ ẹban̄a Ibet mme Jew, edi owo ikodorike enye baba ikọ kiet eke odotde n̄kpa m̀mê n̄kpọkọbi,’ ndien enye ama ọnọ mme andidori Paul ikọ uyo ete ẹditịn̄ ikọ ẹdian enye ke iso Felix, andikara.—Utom 23:29, 30.

Felix Andikara Inyịmeke Ndinọ Ubiereikpe

Ukara mbahade obio ukara oro ọkọkọn̄ọ ke odudu ukara Felix. Enye ama ekeme nditiene ido n̄kann̄kụk edieke enye ekemekde nditiene oro m̀mê nditiene ibet ubiatibet oro ẹnịmde—oro ẹkesidade ẹkpe ikpe ẹnọ mme ọwọrọiso owo ke obio ye ikpọ owo ukara. Ẹkediọn̄ọ ibet oro nte ordo, m̀mê ewụhọ. Enye ama ekeme n̄ko ndida odudu extra ordinem, emi ẹkekemede ndida mbiere ikpe ubiatibet ekededi. Andikara mbahade obio ukara ‘ikenyeneke ndidụn̄ọde se ẹkenamde ke Rome, edi ekenyene ndidụn̄ọde se akpanade ẹnam ke ofụri ofụri.’ Ntem, enye ama enyene ekese ubiere ndinam.

Owo ifiọkke kpukpru n̄kpọ iban̄a ibet Rome, edi ẹda ikpe Paul nte “mbụk uwụtn̄kpọ edida ido unọ mme abiatibet ufen ẹkotde extra ordinem nnam n̄kpọ ke mbahade obio ukara oro.” Andikara, ye un̄wam mme ọnọitem, ama esikop mme edori ikọ ẹtode owo kiet kiet. Ẹma ẹsikot akan̄idem edi iso andidori enye ikọ, ndien enye ama esikeme ndikan̄ idem, edi okotikpe ekesinyene mbiomo ndinọ nsọn̄ọ ke se ẹfan̄ade. Ayaraiwat ama esinọ ufen ekededi oro enye okụtde ke odot. Enye ama esikeme ndibiere ikpe ke ebe oro mîdịghe esịk ubiereikpe enịm ke ini iso, ke utọ idaha oro ẹma ẹsikọbi akan̄idem. Eyen ukpepn̄kpọ oro Henry Cadbury ọdọhọ ete: “Nte eyịghe mîdụhe, ye utọ ọkpọkpọ odudu oro andikara ama odu ke idaha ndiyak idem nnọ ‘odudu oro mîdotke’ ndinyụn̄ mbọ ubọkedem—edide man asana ayak, obiom ikpe, m̀mê esịk ubiereikpe enịm.”

Akwa Oku Ananias, mbiowo mme Jew, ye Tertullus ẹma ẹdori Paul ikọ ke iso Felix ẹte ke enye edi ‘owo afanikọn̄ emi edemerede nsọn̄ibuot ke otu kpukpru mme Jew.’ Mmọ ẹma ẹdọhọ ẹte ke enye edi ebeiso owo ke “n̄ka emi etienede Jesus eyen Nazareth” ye nte ke enye okodomo ndisabade temple.—Utom 24:1-6.

Mme andikọtọn̄ọ en̄wan ye Paul ẹkekere ẹte ke enye akada owo Gentile oro ekerede Trophimus odụk okụre oro ẹkenịmde ẹnọ mme Jew kpọt. * (Utom 21:28, 29) Ke nditịm ntịn̄, Trophimus  ke ẹkedọhọ nte ekebede odụk okụre oro. Edi edieke mme Jew ẹkedade se mmọ ẹkekerede nte Paul anamde nte edin̄wam m̀mê edisịn udọn̄ nnọ edibe ndụk oro, ẹkpekekeme n̄ko ndida oro nte idiọkn̄kpọ n̄kpa. Ndien etie nte Rome ama enyịme ubiereikpe n̄kpa ke ubiatibet emi. Ntre edieke ekpekedide mme andikpeme temple mme Jew ẹkemụm Paul utu ke Lysias ndidi andikomụm enye, Sanhedrin ekpekebiere ikpe n̄kpa ọnọ enye ye unana mfịna.

Mme Jew ẹkedọhọ ke se Paul ekekpepde ikedịghe ukpepn̄kpọ Ido Ukpono Mme Jew, m̀mê eke ido ukpono oro ibet enyịmede (religio licita). Utu ke oro, ke ẹkpenyene ndida enye nte se ibet mînyịmeke, idem nte se ibiatde ukara.

Mmọ ẹkedọhọ n̄ko ẹte ke Paul ama “edemede nsọn̄ibuot ke otu kpukpru mme Jew emi ẹdude ke ofụri ererimbot.” (Utom 24:5) Ndondo oro ke Akwa Edidem Claudius akasua ọnọ mme Jew emi ẹketode Alexandria ke “ndidemede ndutịme ke ofụri ererimbot.” N̄wọrọnda mbiet odu. Ewetmbụk oro A. N. Sherwin-White ọdọhọ ete: “Edori ikọ oro ekedi ukem ye enye oro ẹkedoride owo Jew kiet ke ini Ukara Claudius m̀mê ke mme ntọn̄ọ ntọn̄ọ isua Nero. Mme Jew ẹkedomo ndikpek andikara ndida ukwọrọikọ Paul nte edidemede ndutịme ke otu mme Jew ke Obio Ukara oro. Mmọ ẹma ẹfiọk ẹte ke mme andikara ikenyịmeke ndida mme edori ikọ ido ukpono kpọt mbiom owo ikpe ndien ke ntre ẹma ẹdomo ndiwọn̄ọde edori ikọ ido ukpono oro nsịn ke edori ikọ ibet.”

Paul ama akan̄ idem ke nde ke nde. ‘Ndemekede ntịme ndomokiet. Edi akpanikọ, nsan̄a ke usụn̄ emi mmọ ẹkotde “isio edikpep,” edi emi ọwọrọ edinịm mme ewụhọ mme Jew. Edi ndusụk mme Jew emi ẹtode Asia ẹketọn̄ọ ntịme emi. Edieke mmọ ẹnyenede n̄kpọ nditịn̄, mmọ ẹkpenyene ndidi mi nditịn̄.’ Paul ọkọdọhọ ke mme edori ikọ oro ofụri ofụri ẹban̄a eneni ido ukpono ke otu mme Jew, emi Rome mîkenyeneke odudu ndibiere. Ke ekpemede mbak ediyat mme Jew oro ẹkedide mbon nsọn̄ibuot esịt, Felix ama osion̄o ikpe, ke ntre anamde ikpe oro ebịghi. Owo ikayakke Paul inọ mme Jew, oro ẹkedọhọde nte inyenede odudu, owo ikonyụn̄ idaha ibet Rome ibiere ikpe inọ enye, m̀mê ndisana enye nyak. Owo ikekemeke ndinyịk Felix ndibiere ikpe, ndien ke adianade ye ediyom uma mme Jew, enye ama enyene uduak efen oro akanamde enye anam ubịghi—enye okodori enyịn ete ke Paul ọyọnọ imọ ubọkedem.—Utom 24:10-19, 26. *

Ini Ukpụhọde ke Idak Porcius Festus

Isua iba ke ukperedem, mme Jew ke Jerusalem ẹma ẹtọn̄ọ mbufa edori ikọ ke Porcius Festus, obufa andikara ama ọkọtọn̄ọ ukara, ẹdọhọde ẹte ẹyak Paul ẹsịn mmimọ ke ubọk. Edi Festus ama esịn, ọdọhọde ete: “Idịghe ido mbon Rome ndiyak owo ekededi ntre nnọ, tutu mme owo eke ẹdoride enye ikọ ẹsobo ye enye oro iso ye iso, enye onyụn̄ enyene ifet ndikan̄ se ẹtịn̄de ẹdori enye.” Ewetmbụk oro Harry W. Tajra ọdọhọ ete: “Festus ama enen̄ede ọfiọk ete ke ẹnam ẹdiomi ndiwot eyenisọn̄ Rome nte ibet mînyịmeke.” Ntem ẹma ẹdọhọ mme Jew ẹka Caesarea ẹketịn̄ ikọ mmọ.—Utom 25:1-6, 16.

Do mme Jew ẹma ẹdọhọ ke Paul “idotke ndidu aba uwem,” edi mmọ ikọnọhọ nsọn̄ọ ndomokiet, ndien Festus ama okụt ete ke Paul ikanamke n̄kpọ baba kiet eke odotde n̄kpa. Festus ama anam an̄wan̄a akwa owo ukara efen ete ke ‘mmọ ẹketịn̄ n̄kpọ ẹdian enye ẹban̄a ido Abasi mmọ, ye Jesus, owo emi ama akakpa, emi Paul ọsọn̄ọde ọdọhọ ete, Enye ke odu uwem.’—Utom 25:7, 18, 19, 24, 25.

Nte an̄wan̄ade, Paul ikeduehe ke ikọ ibet ukara ekededi oro ẹkedoride enye, edi ke eneni ido ukpono oro, eyedi mme Jew ẹma ẹneni ẹte ke esop mmimọ kpọt odot ndikpe ikpe oro. Nte Paul ayaka Jerusalem man ẹkekpe ikpe emi do? Festus ama obụp Paul m̀mê enye ayaka, edi emi ekenen̄ede edi ekikere oro mîdotke. Edision̄o  ikpe n̄ka Jerusalem emi mme andidori enye ikọ ẹdikabarede ẹdi mme ekpeikpe ọkọwọrọ ete ke ẹyeyak Paul ẹsịn mme Jew ke ubọk. Paul ama ọdọhọ ete: “Nda ke iso itie-ikpe Caesar, emi odotde ndikpe ikpe mi do; nnamke mme Jew baba idiọk n̄kpọ kiet . . . owo idikemeke ndiyak mi ntre nnọ mmọ. Mmotomo ubọk Caesar”!—Utom 25:10-12, 20.

Owo Rome nditịn̄ mme ikọ emi ama esibiat odudu kpukpru mbahade obio ukara. Unen esie ndision̄o ikpe (provocatio) ama “enyene nsọn̄ọ, odot onyụn̄ enyene odudu.” Ntre ke ama okodụk odu ye mme ọnọitem esie aban̄a n̄kpọ oro, Festus ama ọdọhọ ete: “Omotomo ubọk Caesar: ọyọwọrọ ke iso Caesar.”—Utom 25:12.

Festus ama enem esịt ndisana Paul nyak. Nte enye ekenyịmede ke iso Herod Agrippa II ndusụk usen ke ukperedem, enye iketịmke ifiọk nte akpasan̄ade odụn̄ọde ikọ oro. Festus ekenyene ndien ndiwet ntọt aban̄ade ikọ oro nnọ akwa edidem, edi ye Festus, mme edori ikọ oro ẹma ẹbuana awak-n̄kukọhọ ibet mme Jew oro ẹsọn̄de ndifiọk. Nte ededi, Agrippa ama enen̄ede enyene ifiọk aban̄a mme utọ n̄kpọ oro, ntre ke ini enye okowụtde udọn̄, Festus ama ọsọsọp eben̄e enye ete an̄wam ke ndiwet leta oro. Sia se Paul eketịn̄de ke iso Agrippa mîkan̄wan̄ake enye, Festus ama ofiori ete: “Paul, idat omụm fi; akwa ukpep-n̄kpọ anam fi ọdọn̄ọ idat.” Edi ama an̄wan̄a Agrippa mfọn mfọn. Enye ama ọdọhọ ete: “Kpa ke ekpri editịn̄ emi ọdọn̄ fi ndinam mi n̄kabade ndi Christian.” Se ededi oro mmọ ẹkekerede ẹban̄a n̄kọkibuot Paul, Festus ye Agrippa ẹma ẹnyịme ẹte ke Paul ikeduehe ndien ke ẹkpekesana enye ẹyak edieke enye mîkpokotomoke ubọk Caesar.—Utom 25:13-27; 26:24-32.

Utịt Isan̄ Ikpe

Ke edide edisịm Rome, Paul ama ọdọn̄ ẹkot ikpọ mbon Jew, idịghe man ọkwọrọ ikọ ọnọ mmọ kpọt edi n̄ko man odụn̄ọde ọfiọk se mmọ ẹkediọn̄ọde ẹban̄a imọ. Ekeme ndidi oro ama ayarade n̄kpọ aban̄a uduak mme andikokot enye ikpe. Ekesidi ọsọ n̄kpọ ikpọ owo Jerusalem ndiyom un̄wam mme Jew ẹtode Rome ke ndụn̄ọde ikpe, edi Paul ama okop ete ke mmọ inyeneke ntọt ndomokiet iban̄a enye. Ke adan̄aemi eketiede ebet ikpe, ẹma ẹyak Paul ọbọ ufọk ke ukpeokụk odụn̄ onyụn̄ ọkwọrọ ikọ ifụre ifụre. Ekeme ndidi utọ ifụre oro ọkọwọrọ ete ke enyịn mbon Rome, Paul ikeduehe.—Utom 28:17-31.

Paul ama aka iso odu ke ufọk-n̄kpọkọbi ke isua iba efen. Ntak-a? Bible itịn̄ke. Nte ido edide, ẹma ẹsisịn owo oro osion̄ode ikpe ke ufọk-n̄kpọkọbi tutu mme andikot enye ikpe ẹwọrọ ẹdisọn̄ọ ikọ mmọ, edi eyedi mme Jew ke Jerusalem ikedịghe, sia ẹkefiọkde ẹte ikọ mmimọ ikenyeneke nsọn̄ọ. Ekeme ndidi mfọnn̄kan usụn̄ ndinam Paul odop uyo ke adan̄a anyan ini nte ẹkekeme ekedi mmọ nditre ndiwọrọ ndi. Ke idaha ekededi, etie nte Paul ama ada ke iso Nero, ẹma ẹtebe enye ikpe, ẹnyụn̄ ẹsana enye ẹyak ke akpatre ndika iso ke utom isụn̄utom esie—n̄kpọ nte isua ition ke ẹma ẹkemụm enye.—Utom 27:24.

Ke anyan ini mme andibiọn̄ọ akpanikọ ‘ẹmebot ibak ke ewụhọ’ man ẹbiọn̄ọ utom ukwọrọikọ Christian. Emi ikpakpaha nnyịn idem. Jesus ọkọdọhọ ete: “Edieke mmọ ẹkesịnde Mi enyịn, ẹyesịn mbufo enyịn n̄ko.” (Psalm 94:20; John 15:20) Kpa ye oro, Jesus ọnọ nnyịn ifụre ndibụk eti mbụk nnọ ofụri ererimbot. (Matthew 24:14) Ntem, kpa nte apostle Paul ọkọyọde ukọbọ ye ubiọn̄ọ, Mme Ntiense Jehovah mfịn “ẹkpeme ẹnyụn̄ ẹsọn̄ọ ẹwụk eti mbụk nte ekemde ye ibet.”—Philippi 1:7, NW.

[Mme Ikọ idakisọn̄]