Ufọkabasi ye Ukara ke Byzantium

ANDITỌN̄Ọ Ido Ukpono Christ ama anam ukpụhọde oro ekpenyenede ndidu ke ufọt mme anditiene enye ye ererimbot oro adian̄arede ọkpọn̄ Abasi enen̄ede an̄wan̄a. Jesus ọkọdọhọ mme anditiene enye ete: “Edieke mbufo ẹkpedide mbon ererimbot, ererimbot akpama ikọt esie: edi sia mbufo mîdịghe mbon ererimbot, edi Ami n̄kemekde mbufo nsio ke ererimbot, ke ntak oro ererimbot asua mbufo.” (John 15:19) Jesus ama ọdọhọ Pilate, adaibuot ukara eyo esie ete: “Obio Ubọn̄ Mi idịghe eke ererimbot emi.”—John 18:36.

Man ẹnam utom mmọ ndikwọrọ ikọ “tutu esịm utịt ererimbot” ẹma, inaha mme Christian ẹyak mme mbubehe ererimbot ẹwọn̄ọde ntịn̄enyịn mmọ. (Utom 1:8) Ukem nte Jesus, mme akpa Christian ikabuanake ke mbre ukara.  (John 6:15) Ama ana in̄wan̄-in̄wan̄ nte ke mme anam-akpanikọ Christian ikakamake itieutom ukara m̀mê mme idaha usenyịn. Nte ini akakade, emi ama okpụhọde.

“Eke Ererimbot”

Ndusụk ini ke akpatre ke otu mme apostle ama akakpa, mme adaiso ido ukpono ke unyịme esịt ẹma ẹtọn̄ọ ndikpụhọde ekikere mmọ kaban̄a idaha mmọ ye ererimbot. Mmọ ẹma ẹtọn̄ọ ndikere mban̄a “obio ubọn̄” oro mîkodụhe kpọt ke ererimbot edi n̄ko ekedide ubak esie. Ndidụn̄ọde edidianakiet oro okodude ke ufọt ido ukpono ye ukara ke Obio Ukara Byzantium—Obio Ukara Edem Usiahautịn Rome, ye ibuot obio esie ke Byzantium (idahaemi edide Istanbul)—eyesịn un̄wana.

Ke n̄kaowo oro ido ukpono nte ido edide ekenyenede akamba udeme, Ufọkabasi Byzantium, ye iwụk ebiet esie ke Byzantium ama enyene akamba odudu. Ewetmbụk ufọkabasi oro Panayotis Christou ọkọdọhọ inikiet ko ete: “Mbon Byzantium ẹkese obio ukara mmọ eke isọn̄ nte mbiet Obio Ubọn̄ Abasi.” Nte ededi, mbon ukara ikesinyịmeke ye ekikere oro. Nte utịp, itie ebuana oro okodude ke ufọt Ufọkabasi ye Ukara ekesidi ntịme ntịme ke ndusụk idaha. The Oxford Dictionary of Byzantium ọdọhọ ete: “Mme bishop Constantinople [m̀mê Byzantium] ẹma ẹsiwụt nsio nsio edu uwem, esịnede ufep ufep edisụk ibuot nnọ okopodudu andikara . . . , edikụt unen ke ndidiana kiet ye andikara . . . , ye edibiọn̄ọ uduak ukara uko uko.”

Etubom Constantinople, kpa adaibuot Ufọkabasi N̄kan̄ Edem Usiahautịn, ama enyene odudu etieti. Edi enye akayara akwa edidem anyanya, ke ntre odoride  enyịn enye ndidi anam-akpanikọ andin̄wana nnọ ido ukpono Orthodox. Etubom oro n̄ko ama enyene inyene etieti, sia enye akakarade akpakịp inyene ufọkabasi. Ukara esie ama enyene ekese ndinam ye odudu oro enye ekenyenede ke idem mme anana-ibat mọn̄k ye usụhọde mbon ido ukpono.

Etubom oro ama esiwak ndidu ke idaha edibiọn̄ọ akwa edidem. Enye ama esikeme ndisio mmọ mfep—owụkde uduak esie ke enyịn̄ Abasi—m̀mê ọwọn̄ọrede ebịne mme usụn̄ efen oro ẹkemede ndida ndorode ikpọ ndidem mfep ke itie mmọ.

Sia ndutịm ukara mbio obio akananade odudu sụn̄sụn̄ ke ọwọrọde ọkpọn̄ ibuot obio, mme bishop ẹma ẹsiwak ndikop odudu n̄kan ke obio, ẹkopde odudu ukem nte mme andikara mbahade obio ukara, emi mmọ ẹken̄wamde ndimek. Mme bishop ẹma ẹsinọ ntịn̄enyịn ke mme ikpe ye mbubehe ererimbot ini ekededi oro akabuanade ufọkabasi—ndien ndusụk ini ke mîkabuanake enye. N̄kpọ kiet oro eketịpde esịn ekedi nte ke mme oku ye mme  mọn̄k, kpukpru ẹkedide mme andidu ke idak mme bishop n̄kann̄kụk, ẹma ẹwak ẹsịm tọsịn ke mme itie duop.

Mbre Ukara ye Edidep Itie

Nte ẹwụtde ke enyọn̄ emi, utom ubọkerọn̄ ye mbre ukara ẹma ẹkabade ẹdi itai ye aban̄. Akan oro, ata ediwak mme ọkwọrọ ederi ye mme edinam ido ukpono mmọ ẹma ẹyom ediwak okụk. Ata ediwak ikpọ mme ọkwọrọ ederi ẹkedu ọkpọmiọk ọkpọmiọk uwem. Nte ufọkabasi ekenyenede odudu ye inyene, unana ye edisana idaha eke mme apostle ẹma ẹsop. Ndusụk oku ye mme bishop ẹkededep itieutom mmọ. Edidep itie tutu esịm n̄kon̄n̄kan itie ke ukara ufọkabasi ekedi ọsọ n̄kpọ. Mme ọkwọrọ ederi emi mme imọ owo ẹkenọde ibetedem ẹma ẹmia mbuba ẹyom mme itieutom ufọkabasi ke iso akwa edidem.

Ubọkedem ekedi usụn̄ n̄ko ndida ndep ikpọ mme adaiso ido ukpono. Ke ini Akwa Ọbọn̄ An̄wan Zoe (n̄kpọ nte 978-1050 E.N.) akanamde ẹwot ebe esie Romanus III okonyụn̄ oyomde ndidọ owo ima esie oro edidide Akwa Edidem Michael IV, enye ama ọsọsọp okot Etubom Alexius edi akwa ufọk edidem. Do Etubom ama okop aban̄a n̄kpa Romanus ye utom itie etubom oro ẹkeyomde ẹto enye. Ikememke utom inọ Alexius koro ufọkabasi ke ekenịm usọrọ Good Friday ke mbubịteyo oro. Nte ededi, enye ama enyịme enọ ntatubọk emi akwa ọbọn̄ an̄wan oro ọkọnọde enye onyụn̄ anam eben̄e esie.

Ndisụk Ibuot nnọ Akwa Edidem

Ke ndusụk idaha ke mbụk Obio Ukara Byzantium, akwa edidem ama esida ata ata unen umekowo esie anam n̄kpọ ke ini edide edisịm owo oro ẹkpemekde nte etubom Constantinople. Ke mme utọ ini oro, owo ndomokiet ikesikemeke ndidi etubom m̀mê ndikama itieutom oro mbịghi ke ini akwa edidem mîkenyịmeke.

Akwa Edidem Andronicus II (1260-1332) ama okụt ke oyom ẹkpụhọ mme etubom utịm ike-usụkkiet. Ke ediwak utọ idaha oro, uduak ekedi ndidori owo oro edinen̄erede osụk ibuot ke itie etubom. Nte n̄wed oro The Byzantines ọdọhọde, etubom kiet ama akam anam un̄wọn̄ọ oro ẹwetde-wet ye akwa edidem “ndinam se ededi oro enye oyomde, inamke n̄kpọ m̀mê ọdiọk adan̄a didie, ndinyụn̄ ntre ndinam n̄kpọ ekededi oro ediyatde enye esịt.” Ikpọ ndidem ẹma ẹdomo utịm ikaba ndinyịk ufọkabasi anam uduak mmọ ke ndimek eyen ufọk ubọn̄ nsịn ke itie etubom. Akwa Edidem Romanus I ama emenede eyen esie Theophylact, ata ekpri eyen isua 16, odori ke itie etubom.

Edieke etubom okokpude ndinem enye esịt, akwa edidem ama esikeme ndinyịk enye ọkpọn̄ itie etubom esie mîdịghe eteme akwa esop ufọkabasi ete odorode enye efep. N̄wed oro Byzantium ọdọhọ ete: “Ke ekese mbụk mbon Byzantium mme n̄kokon̄ odudu ukara ye idem odudu ẹtode Akwa Edidem nnennen nnennen [ẹma] ẹnyene okopodudu udeme ke edimek mme bishop.”

Ye etubom ke n̄kan̄ esie, akwa edidem n̄ko ama esitie ibuot ke mme esop ufọkabasi. Enye ama esida usụn̄ ke mme eneni, etịm mme ikọ mbuọtidem, onyụn̄ eneni eneni ye mme bishop ọkọrọ ye mme ekpep isio ukpepn̄kpọ, emi enye ekenenide akpatre eneni—n̄kpa ke eto. Akwa edidem oro n̄ko ama esisọn̄ọ onyụn̄ okụt ete ke ẹnam mme ibet ufọkabasi oro ẹkebọpde ke mbono ufọkabasi. Enye ama odori mmọ oro ẹkebiọn̄ọde enye ikọ idịghe n̄kukụre nte mbon oro mînamke akpanikọ inọ ukara, edi nte mme asua ufọkabasi  ye Abasi. Etubom kiet eke ọyọhọ isua ikie itiokiet ọkọdọhọ ete: “Owo inyeneke ndinam n̄kpọ ndomokiet oro atuahade ye uduak ye mme ewụhọ Akwa Edidem ke Ufọkabasi.” Mme bishop oro ẹkedude ke esopikpe—mbon mbufiọk, mme owo oro ẹkemede ndisọp n̄wọn̄ọde, emi ẹkemede ndida mme ọniọn̄ ọniọn̄ edinam uma ye ediomi mbufiọk ntap—ke ata ediwak idaha ikesifan̄ake, ukem nte ikpọ owo mmọ.

Ke uwụtn̄kpọ, ke ini Etubom Ignatius (n̄kpọ nte 799-878 E.N.) ekesịnde ndinọ Akwa Isụn̄utom Bardas udia ọbọn̄, isụn̄utom oro ama ayat esịt. Bardas ama odori Ignatius ikọ ete ke odụk odu ke inyụn̄ inamke akpanikọ. Ẹma ẹmụm etubom oro ẹnyụn̄ ẹbịn enye ẹfep. Isụn̄utom oro ama anam ẹmek Photius nte andida itie Ignatius, ikpîkpu owo emi ke ufan̄ usen itiokiet ọkọdọkde kpukpru ikpọ itie ke n̄ka ufọkabasi, ke akpatre esịmde idaha etubom. Nte Photius ama odot ndidi etubom? Ẹtịn̄ ẹban̄a enye nte owo oro “ekenyenede udọn̄ ikpọ itie akan, atan̄de idem etieti, onyụn̄ enyenede anana-mbiet usọ ke ukaraidem.”

Ukpepn̄kpọ ke Edinam Mbre Ukara

Ukpepn̄kpọ ido ukpono Orthodox ye isio ukpepn̄kpọ ẹma ẹsiwak ndifụk ubiọn̄ọ oro ukara ekesịnde, ndien mme udọn̄ ukaraidem utu ke udọn̄ editọn̄ọ mbufa ukpepn̄kpọ ẹma ẹsikara ediwak ikpọ ndidem. Ke nditịm ntịn̄, akwa edidem ama enyene unen ndibiere ukpepn̄kpọ oro ẹkpekpepde nnyụn̄ nnam ufọkabasi anam uduak esie.

Ke uwụtn̄kpọ, Akwa Edidem Heraclius (575-641 E.N.) ama esịn ọkpọsọn̄ ukeme ndikọk mfịna ubahade aban̄ade nte Christ etiede emi okoyomde ndisịn ubahade ke obio ukara esie emi ama akakpa mba onyụn̄ emem idem. Ke odomode ndinyene unyịme edem mbiba, enye ama osio obufa ukpepn̄kpọ ẹkotde Monothelitism * edi. Do, man okụt ete ke usụk usụk mbahade obio ukara ẹnam akpanikọ ẹnọ ukara imọ, Heraclius ama emek obufa etubom eke Alexandria, Cyrus eke Phasis, emi ekenyịmede ukpepn̄kpọ oro akwa edidem ọkọnọde ibetedem. Akwa edidem ikanamke Cyrus etubom kpọt, edi ama anam enye edi esenyịn Egypt, enyenede odudu ndikara mme andikara n̄kann̄kụk oro. Ye mfịghe otode esisịt ukọbọ, Cyrus ama an̄wana enyene unyịme ata ediwak ufọkabasi ke Egypt.

Ndotndot Utịp

Didie ke mme idaha ye mme n̄kpọntịbe emi ẹkpekeme ndiwụt ikọ ye edu akam Jesus emi enye ọkọbọn̄de ete ke mme anditiene imọ ididịghe “eke ererimbot”?—John 17:14-16.

Mme adausụn̄ oro ẹkedọhọde ke idi mme Christian ke eyo Byzantium ye ke ukperedem ẹma ẹbọ utịp idiọk idiọk ke ndikesịn idem ke mbubehe ukaraidem ye ekọn̄ ererimbot. Nso ke ibio ibio edidụn̄ọde mbụkeset emi asian fi? Ndi mme adaiso Ufọkabasi Byzantium ẹma ẹnyene mfọn Abasi ye Jesus Christ?—James 4:4.

Mme utọ adaiso ido ukpono oro ẹkenyenede udọn̄ ikpọ itie do ye mbon mbre ima mmọ oro ẹkedide mbon ukaraidem ikanamke n̄kpọ inọ ata Ido Ukpono Christ. Ndedehe edibuak ido ukpono ye mbre ukara owụt edisana ido ukpono oro Jesus ekekpepde ke ukwan̄ usụn̄. Nnyịn ikpakam ikpep n̄kpọ ito mbụkeset inyụn̄ isịn ndidi “eke ererimbot.”

[Ikọ idakisọn̄]

[Ekebe/Ndise ke page 10]

“NTE ABASI EMI ASAN̄ADE EBE KE MME HEAVEN”

Mme n̄kpọntịbe ẹban̄ade Etubom Michael Cerularius (n̄kpọ nte 1000-1059) ẹdi mbiet edu oro adaibuot ufọkabasi ekemede ndinyene ke mbubehe Ukara ye mme udọn̄ ikpọ itie oro ẹbuanade. Ke ama ekesịm itie etubom, Cerularius okosụk enyenyene udọn̄ ikpọ itie. Ẹtịn̄ ẹban̄a enye nte owo ntan̄idem, owo iseri, ye owo emi eketiede uyịre uyịre—“etiede ke edu uwem esie nte abasi emi asan̄ade ebe ke mme heaven.”

Ke ntak udọn̄ ndimenede idemesie itie, Cerularius ama ọtọ ubahade ye pope ke Rome ke 1054, onyụn̄ enyịk akwa edidem ndinyịme ubahade oro. Ke Cerularius okopde idatesịt ke edikan emi, ama anam ndutịm ndidori Michael Vl ke ebekpo ndinyụn̄ n̄n̄wam enye ọsọn̄ọ omụm odudu ukara esie akama. Isua kiet ke ukperedem, Cerularius ama enyịk akwa edidem oro osio ke itie onyụn̄ emen Isaac Comnenus (n̄kpọ nte 1005-1061) odori ke ebekpo.

En̄wan ke ufọt itieutom etubom ye obio ukara ama ọsọn̄ ubọk. Cerularius—enyenede ibetedem mme owo—ama edịghe, oyom, onyụn̄ esịn idem ke afai. Ewetmbụk oro okodude uwem ke ukem iduọk ini oro ama etịn̄ ete: “Enye ama ebem iso etịn̄ aban̄a iduọ Akwa Edidem ke ndedehe ọsọ usem, ọdọhọde ete, ‘ami n̄kemenede fi ndori ke enyọn̄, afo nditen̄, edi nyosobo fi.’” Nte ededi, Isaac Comnenus ama anam ẹmụm enye, ẹsịn enye ke ufọk-n̄kpọkọbi, ẹnyụn̄ ẹmen enye ẹka ntan̄mfep ke Imbros.

Mme utọ uwụtn̄kpọ emi ẹwụt adan̄a afanikọn̄ emi etubom Constantinople ekekemede ndida ndi ye adan̄a nte enye ekekemede ndibiọn̄ọ akwa edidem uko uko. Akwa edidem ekesiwak ndiyọ utọ irenowo oro, emi ẹkedide mbon mbre ukara oro ẹnyenede usọ, emi ẹkenyenede ukeme ndibiọn̄ọ akwa edidem ye mbonekọn̄.

[Ndise obio/Ndise ke page 9]

(Ama oyom ndikụt nte enye enen̄erede etie, se n̄wed)

Akpatre Adan̄a Eke Obio Ukara Byzantium

Ravenna

Rome

MACEDONIA

Constantinople

Obubịt Inyan̄

Nicaea

Ephesus

Antioch

Jerusalem

Alexandria

Inyan̄ Mediterranean

[Ebiet Ẹdade N̄kpọ Ẹto]

Ndise obio: Mountain High Maps® Copyright © 1997 Digital Wisdom, Inc.

[Mme ndise ke page 10, 11]

Comnenus

Romanus III (ke ubọk ufien)

Michael IV

Akwa Ọbọn̄ an̄wan Zoe

Romanus I (ke ubọk ufien)

[Mme Ebiet Ẹdade N̄kpọ Ẹto]

Comnenus, Romanus III, ye Michael IV: Ẹsio ke unyịme Classical Numismatic Group, Inc.; Akwa Ọbọn̄ an̄wan Zoe: Hagia Sophia; Romanus I: Photo courtesy Harlan J. Berk, Ltd.

[Ndise ke page 12]

Photius

[Ndise ke page 12]

Heraclius ye eyen

[Mme Ebiet Ẹdade N̄kpọ Ẹto]

Heraclius ye eyen: Photo courtesy Harlan J. Berk, Ltd.; kpukpru ndise ẹdade ẹbana page 8-12: Ẹbọ ẹto n̄wed oro L’Art Byzantin III Ravenne Et Pompose