Mme Enyene-Ntuaha Ikọ Tertullian

‘CHRISTIAN ebiet owo akwaifiọk ke nso? Owo emi abiatde akpanikọ onyụn̄ ebiet owo emi ọdiọn̄de onyụn̄ ekpepde akpanikọ ke nso? Nso n̄kemuyo idu ke ufọt Ufọkn̄wed Akwaifiọk ye Ufọkabasi?’ Tertullian, ewetn̄wed ọyọhọ isua ikie iba ye ikie ita E.N., okobụp n̄kpọsọn̄ mbụme emi. Ẹkedi ẹdidiọn̄ọ enye nte “kiet ke otu andiwet n̄wakn̄kan mbụk ye ukpepn̄kpọ Ufọkabasi oro ẹkekpepde ke eyo esie. Ekpere ndidi idụhe ikpehe uwem ido ukpono oro enye mîkewetke n̄kpọ iban̄a.

Etie nte ẹkenen̄ede ẹdiọn̄ọ Tertullian ke ntak mme enyene-ntuaha ikọ esie, utọ nte mmọ emi: “Ntem Abasi enen̄ede okpon, ke ini Enye ekpride.” “Ke kpukpru usụn̄ ẹkpenyene ndinịm [n̄kpa Eyen Abasi] ke akpanikọ, koro oro mîwụtke ifiọk.” “Ẹma ẹbụk [Jesus], enye ama onyụn̄ ọtọn̄ọ ntak eset; akpanikọ oro ana in̄wan̄-in̄wan̄, koro oro ikemeke nditịbe.”

Idịghe mme ikọ Tertullian kpọt ẹnyene ntuaha. Okposụkedi enye okoyomde ndida mme uwetn̄kpọ esie n̄n̄wana nnọ akpanikọ nnyụn̄ nnam ufọkabasi ye ukpepn̄kpọ ufọkabasi ẹsọn̄ọ ẹda, enye ke akpanikọ akababiat mme ukpepn̄kpọ oro ẹkedide akpanikọ. Akpan n̄kpọ oro enye eketịpde esịn ke Christendom ama akabade edi ukpepn̄kpọ oro mme ewetn̄wed ke ukperedem ẹkedade ẹsọn̄ọ ukpepn̄kpọ Abasi-Ita-ke-Kiet. Man ifiọk nte emi eketịbede, ẹyak nnyịn ibem iso idụn̄ọde esisịt iban̄a Tertullian ke idemesie.

“Itiehe Ndebe Ndebe”

Ẹfiọk ata esisịt n̄kpọ ẹban̄a uwem Tertullian. Ata ediwak nditọ ukpepn̄kpọ ẹnyịme ẹte ke enye akamana ke n̄kpọ nte isua 160 E.N. ke Carthage, Edem Edere Africa. Nte an̄wan̄ade, enye ama enen̄ede ọfiọk n̄wed onyụn̄ enen̄ede enyene ifiọk aban̄a mme akpan n̄ka akwaifiọk eyo esie. Etie nte se ikanamde enye ama Ido Ukpono Christ ekedi ndikụt nte mbon oro ẹkedọhọde ke idi mme Christian ẹnyịmede ndikpa kaban̄a mbuọtidem mmọ. Kaban̄a mme Christian ndikpa n̄kpa usụn̄ Abasi, enye ama obụp ete: “Koro anie oro ekerede ndikpa utọ n̄kpa oro mîsiyomke ndibụp m̀mê nso idi uduak esie? ke ama okobụp ọfiọk, anie mîsinyịmeke mme ukpepn̄kpọ nnyịn?”

Ke enye ama akakabade esịt odụk inua-okot Ido Ukpono Christ, Tertullian ama akabade edi ata ewetn̄wed oro ekenyenede usọ ndiwet mbio mbio ikọ oro ẹsịnede ifiọk. N̄wed oro The Fathers of the Church, ọdọhọ ete: “[Enye] ama enyene ukeme oro ediwak mme ekpep ukpepn̄kpọ ido ukpono mîkenyeneke. Enye itiehe ndebe ndebe.” Eyen ukpepn̄kpọ kiet ọkọdọhọ ete: “Tertullian [ama enyene] ukeme ndiwet ikọ kiet kiet akan ndiwet udịmikọ ndien enen̄ede edi mmemmem n̄kpọ ndifiọk ikọ esie kiet kiet akan ndifiọk udịmikọ esie. Ekeme ndidi emi edi ntak oro ẹsiwakde ndikot nto ikọ esie kiet kiet utu ke ndikot nto ediwak udịmikọ esie.”

Ndin̄wana nnọ Ido Ukpono Christ

N̄wed Tertullian oro ọwọrọde etop akan edi Apology, oro ẹdade nte kiet ke otu n̄wed oro okopde odudu akan ke ndin̄wana nnọ inua-okot Ido Ukpono Christ. Ẹkewet enye ke ini mbon ntịme oro ẹkenyenede ukwan̄ ekikere ẹkesimiade mme Christian. Tertullian ama anyan̄a mme Christian emi onyụn̄ ayat esịt aban̄a idiọk usụn̄ oro ẹkenamde n̄kpọ ye mmọ.  Enye ọkọdọhọ ete: “[Mme andibiọn̄ọ] ẹkere ke mme Christian ẹdi ntak kpukpru afanikọn̄ ye ndiọkiso oro ẹsịmde mme owo. . . . Edieke akpa Nile mîtọhọ idọk ibịt in̄wan̄, edieke idaha eyo mîkpụhọkede, edieke unyekisọn̄, akan̄, ye udọn̄ọ ẹdude—ẹyefiori inikiet inikiet ẹte: ‘Ẹtop mme Christian ẹnọ anawụri ekpe!’”

Okposụkedi ẹkesiwakde ndidori mme Christian ikọ ẹte ke ẹsọn̄ ibuot ye Ukara, Tertullian ama odomo ndiwụt nte ke mmọ ẹkenen̄ede ẹdi nditọisọn̄ oro ẹkekemede ndibuọt idem. Ke ama okodụri ntịn̄enyịn owụt ekese ukeme oro ẹkesịnde ndibọ ukara nda, enye ama eti mme andibiọn̄ọ enye ete ke mme aduak idiọk uduak oro ẹkedi mme okpono ndem, ikedịghe mme Christian. Tertullian ama osio owụt nte ke Ukara ekenen̄ede okụt ntakurua ke ini ẹkewotde mme Christian.

Mme n̄wed Tertullian eken ẹkeban̄a uwem Christian. Ke uwụtn̄kpọ, ke n̄wed esie oro On the Shows, Tertullian ama ọnọ item ọbiọn̄ọ edika ndusụk itie unọ idem inemesịt, mbre ukpono ndem, ye mme edinam efe ndise. Nte an̄wan̄ade, mme andikabade esịt obufa ẹma ẹdu oro mîkekwe se ikwan̄ade ye edisop idem kaban̄a ukpepn̄kpọ Bible ndien ekem ẹka mme mbre ukpono ndem. Ke odomode ndidemede ukeme ukere n̄kpọ mmọ, Tertullian ama ewet ete: “Edi enyene-ndịk n̄kpọ didie ntem owo ndiwọrọ ke ufọkabasi n̄ka ufọk devil—ndiwọrọ ke itie edinam eke spirit n̄ka itie edinam mbon oro ẹbietde unam.” Enye ama ọdọhọ ete: “Se mbufo ẹsịnde ke edinam, mbufo inyeneke ndinyịme ke ikọ.”

Abiat Akpanikọ ke Adan̄aemi An̄wanade ọnọ Enye

Tertullian ọkọtọn̄ọ uwetn̄kpọ esie oro Against Praxeas ke ndidọhọ: “Devil aman̄wana onyụn̄ ọbiọn̄ọ akpanikọ ke nsio nsio usụn̄. Ndusụk ini uduak esie esidi ndibiat akpanikọ ebe ke ndin̄wana nnọ enye.” Owo inen̄ekede ifiọk owo oro ẹkotde Praxeas ke uwetn̄kpọ emi, edi Tertullian ama afan̄a mme ukpepn̄kpọ esie ẹban̄ade Abasi ye Christ. Enye ekese Praxeas nte n̄kpọutom oro Satan ke n̄kari adade odomo ndibiat Ido Ukpono Christ.

Akpan eneni oro okodude ke otu mme inua-okot Christian ke ini oro ekedi eneni aban̄ade itie ebuana odude ke ufọt Abasi ye Christ. Ama ọsọn̄ ndusụk owo ke otu mmọ, akpan akpan mbon Greece, ndinam edinịm ke akpanikọ oro nte ke Abasi kiet odu asan̄a ekekem ye udeme oro Jesus enyenede nte Andinyan̄a ye Andifak. Praxeas ama odomo ndikọk mfịna mmọ ebe ke ndikpep nte ke Jesus ekedi sụk usụn̄ efen emi Ete akayararede idem ndien ke ukpụhọde ndomokiet idụhe ke ufọt Ete ye Eyen. Ukpepn̄kpọ emi, oro ẹdiọn̄ọde nte ukpepn̄kpọ ediyarade idem, ọdọhọ ke Abasi akayarade idemesie “nte Ete ke N̄kpọ Obot ye ke edinọ Ibet, nte Eyen ke Jesus Christ, ye nte Edisana Spirit ke Christ ama ọkọdọk ke enyọn̄.”

Tertullian ama owụt nte ke N̄wed Abasi esịn in̄wan̄-in̄wan̄ ukpụhọde ke ufọt Ete ye Eyen. Ke ama okokot oto 1 Corinth 15:27, 28, enye ama ọdọhọ ete: “Enye emi akadade (kpukpru n̄kpọ) esịn kiet ke idak ikpat, ye Enye emi ẹkedade kpukpru n̄kpọ ẹsịn ke idak ikpat esie—ẹnyene ndidi  nsio nsio Owo iba.” Tertullian ama odụri ntịn̄enyịn owụt mme ikọ Jesus oro: “Ete omokpon akan Mi.” (John 14:28) Ke adade mme itien̄wed ke N̄wed Abasi usem Hebrew, utọ nte Psalm 8:5, enye ama owụt nte Bible anamde an̄wan̄a ke Eyen “ekpri akan.” Tertullian ama eberi ete: “Ntem Ete edi ata isio ye Eyen, koro enye okponde akan Eyen. Adan̄a nte Enye emi obonde edide owo kiet, ndien Enye emi ẹbonde edide owo efen; Enye emi osiode ọdọn̄ n̄ko edi owo kiet, Enye emi ẹsiode ẹdọn̄ edi owo efen; n̄ko, Enye emi anamde mme n̄kpọ edi owo kiet, ndien Enye emi ẹdade ẹnam mme n̄kpọ edi owo efen.”

Tertullian ekese Eyen nte andidu ke idak Ete. Nte ededi, ke ukeme esie ndibiat ukpepn̄kpọ ediyarade idem, enye ama ‘anam n̄kpọ ebe se ẹkewetde.’ (1 Corinth 4:6) Nte Tertullian ke ukwan̄ usụn̄ okoyomde ndida ukpepn̄kpọ efen nsọn̄ọ nte ke Jesus edi Abasi, enye ama etịbi ikọ oro “owo ita ke kiet.” Ke adade ekikere emi, enye ama odomo ndiwụt nte ke Abasi, Eyen esie, ye edisana spirit ẹdi nsio nsio owo ita oro ẹdude ke Abasi kiet. Ntem Tertullian ama akabade edi akpa owo ndida orụk ikọ Latin oro ọwọrọde “abasi-ita-ke-kiet” n̄kabuan ye Ete, Eyen, ye edisana spirit.

Kpeme Idem ye Ukpepn̄kpọ Akwaifiọk Ererimbot

Didie ke Tertullian ekekeme nditịbi ukpepn̄kpọ “owo ita ke kiet”? Ibọrọ ọkọn̄ọ ke enyene-ntuaha ekikere efen aban̄ade enye—nte enye ekesede ukpepn̄kpọ akwaifiọk. Tertullian okokot ukpepn̄kpọ akwaifiọk “‘ukpepn̄kpọ’ owo ye ‘eke mme demon.’” Enye ama enen̄ede okụt ndudue ọnọ edida ukpepn̄kpọ akwaifiọk nsọn̄ọ akpanikọ Christian. Enye ọkọdọhọ ete: “Fep kpukpru edidomo ndida ukpepn̄kpọ Stoic, Plato, ye ukpepn̄kpọ akwaifiọk ntọn̄ọ mbiara Ido Ukpono Christ.” Edi, Tertullian ke idemesie ama esikot oto ediwak ukpepn̄kpọ akwaifiọk ererimbot ke ini mmọ ẹkedude ke n̄kemuyo ye mme ekikere esie.—Colossae 2:8.

N̄wed ndụn̄ọde kiet ọdọhọ ete: “Ama oyom ẹda ekikere mbon Greece ẹtat ẹnyụn̄ ẹkpep ukpepn̄kpọ Abasi-Ita-ke-Kiet.” Ndien n̄wed oro The Theology of Tertullian ọdọhọ ete: “[Ekedi] esen esen edimen ibet mbuak ye mme ekikere ye ukpepn̄kpọ akwaifiọk akanam Tertullian ekeme ndikpep ukpepn̄kpọ abasi-ita-ke-kiet ke ido oro ọkọdiọn̄de usụn̄ ọnọ edikpep ukpepn̄kpọ oro ke ukperedem ke Esop Nicaea, kpa ye oro enye ekenyenede mme ndudue.” Ntem, ikọ Tertullian—owo ita ke Abasi kiet—ama enyene akamba udeme ke edisuan ndudue ido ukpono ke ofụri Christendom.

Tertullian ama odori mbon en̄wen ikọ ete ke ẹkebiat akpanikọ ke adan̄aemi mmọ ẹkedomode ndin̄wana nnọ enye. Nte ededi, ke ndida akpanikọ Bible eke odudu spirit Abasi mbuak ye ukpepn̄kpọ akwaifiọk owo, enye ama anam ukem ndudue oro. Ke ntre ẹyak nnyịn inam item N̄wed Abasi oro ọdọhọde ete ‘ikûkpan̄ utọn̄ inọ mme spirit abian̄a ye ukpep-n̄kpọ mme demon.’—1 Timothy 4:1.

[Ndise ke page 29, 30]

Tertullian ama okụt ndudue ọnọ ukpepn̄kpọ akwaifiọk edi ada mmọ ofori mme ekikere esie

[Ndise ke page 31]

Mme ata Christian ẹfep ndibuak akpanikọ Bible ye ukpepn̄kpọ akwaifiọk owo

[Ebiet Ẹdade Ndise Ẹto ke page 29]

Page 29 ye 30: © Cliché Bibliothèque nationale de France, Paris