Ndibọ Ufọn nto Ima-Mfọnido Jehovah
Ndibọ Ufọn nto Ima-Mfọnido Jehovah
“Owo ekededi eke enyenede ibuot . . . oyonyụn̄ ekere ima [“ima-mfọnido,” NW] Jehovah.”—PSALM 107:43.
1. Ini ewe ke ẹkebem iso ẹda ikọ Hebrew oro ẹkabarede “ima-mfọnido” ke New World Translation ẹtịn̄ ikọ ke Bible, ndien mme mbụme ewe ẹban̄ade edu emi ke nnyịn idikere iban̄a?
KE N̄KPỌ nte isua 4,000 emi ẹkebede, Lot eyen eyeneka Abraham ama etịn̄ aban̄a Jehovah ete: ‘Afo omonyụn̄ anam mbọm [“ima-mfọnido,” NW] fo okpon.’ (Genesis 19:19) Emi edi akpa ini oro ẹdade ikọ Hebrew oro ẹkabarede “ima-mfọnido” ke New World Translation ẹtịn̄ ikọ ke Bible. Jacob, Naomi, David, ye mme asan̄autom Abasi efen ẹma ẹtịn̄ ẹban̄a edu Jehovah emi. (Genesis 32:10, NW; Ruth 1:8, NW; 2 Samuel 2:6, NW) Ke akpanikọ, ikọ oro “ima mfọnido” ye “mme ima mfọnido” ẹdu n̄kpọ nte utịm ike-250 ke New World Translation of the Holy Scriptures. Edi nso idi ima-mfọnido Jehovah? Ẹkewụt mmanie ima-mfọnido ke eset? Ndien didie ke nnyịn ibọ ufọn ito enye mfịn?
2. Ntak emi ikọ Hebrew oro ẹkabarede “ima-mfọnido” ọsọn̄de ndikabade, ndien nso idi usụn̄ efen ndikabade enye nte odotde?
2 Ke N̄wed Abasi, ẹkabade “ima-mfọnido” ẹto ikọ Hebrew oro ọwọrọde ediwak n̄kpọ tutu ata ediwak usem inyeneke akpan ikọ kiet ndida ntịn̄ mban̄a enye ọyọhọ ọyọhọ. Ntem, mme utọ edikabade nte “ima,” “mbọm,” ye “edinam akpanikọ” ikabakede se ikọ emi ọwọrọde ọyọhọ ọyọhọ. Nte ededi, edikabade oro enen̄erede atara mi “ima-mfọnido” “ekpere nditụk kpukpru se ikọ oro ọwọrọde,” Theological Wordbook of the Old Testament ọdọhọ ntre. Nte odotde New World Translation of the Holy Scriptures—With References ada ikọ oro “ima akpanikọ” nte usụn̄ efen ndikabade ikọ Hebrew oro ẹkabarede “ima-mfọnido.”—Exodus 15:13; Psalm 5:7; ikọ idakisọn̄ NW.
Okpụhọde ye Ima ye Edinam Akpanikọ
3. Didie ke ima-mfọnido okpụhọde ye ima?
3 Ima-mfọnido, m̀mê ima akpanikọ, enyene n̄kpet n̄kpet ebuana ye mme edu oro ima ye edinam akpanikọ. Edi, enye okpụhọde ye mmọ ke mme akpan usụn̄. Kere ban̄a nte ima-mfọnido ye ima ẹnyenede ukpụhọde. Ẹkeme ndima mme n̄kpọ ye mme ekikere. Bible etịn̄ aban̄a ‘owo ndima wine ye aran’ ye ‘owo ndima ifiọk.’ (Mme N̄ke 21:17; 29:3) Edi ima-mfọnido enyene n̄kpọ ndinam ye mme owo, inyeneke n̄kpọ ndinam ye mme ekikere m̀mê mme n̄kpọ oro mînyeneke uwem. Ke uwụtn̄kpọ, edi mme owo ke ẹtịn̄ ẹban̄a ke ini Exodus 20:6 ọdọhọde ke Jehovah ‘ọfọn ido [“enyene ima-mfọnido,” NW] ye tọsịn emana.’
4. Didie ke ima-mfọnido okpụhọde ye edinam akpanikọ?
4 Ikọ Hebrew oro ẹkabarede “ima-mfọnido” n̄ko esịne n̄kpọ akan ikọ oro “edinam akpanikọ.” Ke ndusụk usem, ẹsiwak ndida ikọ oro “edinam akpanikọ” nditịn̄ mban̄a edu oro eyenọwọn̄ okpowụtde akwa owo. Edi nte anam ndụn̄ọde kiet ọdọhọde, ke Bible, ima-mfọnido “esiwak nditịn̄ mban̄a itie ebuana emi edide ata isio: okopodudu owo anam akpanikọ ọnọ usụhọde owo m̀mê owo unana.” Ke ntre, Edidem David ama ekeme ndiben̄e Jehovah ete: “Nam iso fo ayama ọnọ owo fo: nyan̄a mi ke ima [“ima-mfọnido,” NW] fo.” (Psalm 31:16) David ekeben̄e Jehovah, okopodudu owo, ete owụt owo unana nte imọ ima-mfọnido m̀mê ima akpanikọ. Sia owo unana mînyeneke odudu ke idem okopodudu owo, ima-mfọnido oro ẹwụtde ke utọ idaha emi edi ke unyịme esịt, idịghe ke edinyenyịk.
5. (a) Mme n̄kpọ ewe oro ẹsidade ẹdiọn̄ọ ima-mfọnido Abasi ke ẹwụt ke Ikọ esie? (b) Mme edinam ima-mfọnido Jehovah ewe ke nnyịn idikere iban̄a?
5 Andiwet psalm ọkọdọhọ ete: “Owo ekededi eke enyenede ibuot . . . oyonyụn̄ ekere ima [“ima-mfọnido,” NW] Jehovah.” (Psalm 107:43) Ima-mfọnido Jehovah ekeme ndisụn̄ọ ke edinyan̄a ye edinịm uwem. (Psalm 6:4, NW; 119:88, 159, NW) Enye esinọ ukpeme ye ubọhọ ke mme mfịna. (Psalm 31:16, 21, NW; 40:11, NW; 143:12, NW) Ke ntak edu emi, ẹkeme ndibọhọ idiọkn̄kpọ. (Psalm 25:7, NW) Ebede ke ndidụn̄ọde ndusụk mbụk N̄wed Abasi nnyụn̄ nnọ ntịn̄enyịn ke mme itien̄wed efen ke Bible, nnyịn iyokụt nte ke Jehovah esida (1) mme akpan edinam owụt ima-mfọnido esie ndien (2) esiwụt mme anam-akpanikọ asan̄autom esie ima-mfọnido.
Edinyan̄a—Ediwụt Ima-Mfọnido
6, 7. (a) Didie ke Jehovah akanam ima-mfọnido esie okpon ye Lot? (b) Ini ewe ke Lot eketịn̄ aban̄a ima-mfọnido Jehovah?
6 Etie nte mfọnn̄kan usụn̄ ndidiọn̄ọ nte ima-mfọnido Jehovah okponde edi ndidụn̄ọde mme mbụk N̄wed Abasi oro ẹnyenede ebuana ye edu emi. Ke Genesis 14:1-16, nnyịn imokụt ke udịmekọn̄ mme asua ẹma ẹmụm Lot, eyen eyeneka Abraham, ẹnyọn̄. Edi Abraham ama aka akanyan̄a Lot. Uwem Lot ama afiak odu ke itiendịk ke ini Jehovah ekebierede ndisobo idiọk obio oro Sodom, emi Lot ye ubon esie ẹkedụn̄ọde.—Genesis 18:20-22; 19:12, 13.
7 Esisịt ini mbemiso nsobo Sodom, mme angel Jehovah ẹma ẹmụm Lot ye ubon esie ẹwọrọ ke obio oro. Ke ini oro, Lot ama ọdọhọ ete: “Owo fo emenem fi, afo omonyụn̄ anam [ima-mfọnido fo, NW], okpon ke edinịm mi ke uwem.” (Genesis 19:16, 19) Ke nditịn̄ mme ikọ emi Lot ama enyịme ete ke Jehovah ama owụt n̄wọrọnda ima-mfọnido ke ndikanyan̄a imọ. Ke idaha enye emi, Abasi okowụt ima-mfọnido esie ebe ke ndinyan̄a nnyụn̄ nnịm uwem.—2 Peter 2:7.
Ima-Mfọnido Jehovah ye Ndausụn̄ Esie
8, 9. (a) Nso ke ẹkedọn̄ asan̄autom Abraham? (b) Ntak emi asan̄autom oro ọkọbọn̄de akam eben̄e ima-mfọnido Abasi, ndien nso iketịbe ke adan̄aemi enye ọbọn̄de akam?
8 Ke Genesis ibuot 24, nnyịn imokot iban̄a nte Abasi akafiakde owụt ima-mfọnido, m̀mê ima akpanikọ. Mbụk oro ọdọhọ ke Abraham ama ọdọn̄ asan̄autom esie ete anam isan̄ aka idụt emana imọ okoyom n̄wan ọnọ Isaac eyen imọ. (Ge 24 Ufan̄ikọ 2-4) Utom oro ama ọsọn̄, edi ẹma ẹsọn̄ọ ẹnọ asan̄autom oro nte ke angel Jehovah ayada enye usụn̄. (Ge 24 Ufan̄ikọ 7) Ke akpatre asan̄autom oro ama edisịm obube mmọn̄ oro okodude ke edem “obio Nahor” (eyedi Haran m̀mê mbọhọ esie) kpa ke ini oro iban ẹkedide do ndikoi mmọn̄. (Ge 24 Ufan̄ikọ 10, 11) Ke okụtde nte iban oro ẹsan̄ade ẹdi, enye ama ọfiọk ke akpan ini ke isan̄ imọ ama edisịm. Edi didie ke enye ekekeme ndimek nnennen an̄wan?
9 Ke ọfiọkde ete ke imọ imoyom un̄wam Abasi, asan̄autom Abraham ama ọbọn̄ akam ete: “Jehovah Abasi ete mi Abraham, mbọk, nam iso ọfọn mi mfịn emi, nyụn̄ nam se ifọnde [“ima-mfọnido,” NW] ye ete mi Abraham.” (Ge 24 Ufan̄ikọ 12) Didie ke Jehovah okowụt ima-mfọnido? Asan̄autom oro ama eben̄e san̄asan̄a idiọn̄ọ oro enye edidade ifiọk n̄kaiferi oro Abasi emekde. (Ge 24 Ufan̄ikọ 13, 14) N̄wan kiet ama anam nnennen se asan̄autom emi ekeben̄ede Jehovah. Kamse, eketie nte n̄kpọ eke n̄wan oro akadade okop akam esie! (Ge 24 Ufan̄ikọ 15-20) Asan̄autom emi ama “owụk enyịn ese n̄wan oro ke n̄kpaidem.” (NW) Kpa ye oro, ama oyom ẹfiọk ndusụk akpan n̄kpọ. Ndi ediye n̄wan emi ekedi iman Abraham? Ndi enye ikọdọhọ ndọ? Ntre asan̄autom oro ama “odop, ete ifiọk m̀mê Jehovah ọnọ imọ unen ke usụn̄ imọ m̀mê inọhọ.”—Ge 24 Ufan̄ikọ 16, 21.
10. Ntak emi asan̄autom Abraham ekesịmde ubiere nte ke Jehovah ama owụt eteufọk imọ ima-mfọnido?
10 Esisịt ini ke oro ebede, n̄kaiferi oro ama ọdọhọ ke imọ idi “eyen Bethuel, eyen Milcah, emi enye akamande ọnọ Nahor [eyeneka Abraham].” (Genesis 11:26; 24:24) Ke ndondo oro asan̄autom oro ama ọfiọk ete ke Jehovah ama ọbọrọ akam imọ. Ke okopde n̄kpaidem, enye ama onụhọ onyụn̄ ọdọhọ ete: “Ẹkọm Jehovah Abasi ete mi Abraham, emi mîtreke mfọn [“ima-mfọnido,” NW] esie ye akpanikọ esie, ye ete mi: nte ami nsan̄ade, Jehovah ada mi edi ufọk nditọ-eka ete mi.” (Ge 24 Ufan̄ikọ 27) Ke ndinọ ndausụn̄, Abasi ama owụt Abraham, eteufọk asan̄autom oro ima-mfọnido.
Ima-Mfọnido Abasi Ọnọ Ubọhọ ye Ukpeme
11, 12. (a) Ke mme ini idomo ewe ke Joseph okokụt ima-mfọnido Jehovah? (b) Didie ke Abasi okowụt Joseph ima-mfọnido?
11 N̄ko, ẹyak nnyịn idụn̄ọde Genesis ibuot 39. Enye aban̄a Joseph, eyen eyeyen Abraham oro ẹkenyamde nte ofụn ẹnọ aka Egypt. Kpa ye oro, “Jehovah [ama] odu ye Joseph.” (Ge 39 Ufan̄ikọ 1, 2) Ke nditịm ntịn̄, idem Potiphar, eteufọk Joseph ke Egypt, ama esịm ubiere nte ke Jehovah odu ye Joseph. (Ge 39 Ufan̄ikọ 3) Nte ededi, Joseph ama osobo ata ọkpọsọn̄ idomo. Ẹma ẹdori enye ikọ ẹte ke enye akadan̄ n̄wan Potiphar ke n̄kanubọk ẹnyụn̄ ẹsịn enye ke ufọk-n̄kpọkọbi. (Ge 39 Ufan̄ikọ 7-20) Edi mi ke “obube emi” ke ‘ẹkebiak enye ukot ke ebuka: ukpọn̄ esie onyụn̄ esịne ke ukwak.’—Genesis 40:15; Psalm 105:18.
12 Nso iketịbe ke ọkpọsọn̄ ini idomo oro? “Jehovah odu ye Joseph, onyụn̄ esịn ẹwụt enye [ima-mfọnido, NW].” (Ge 39 Ufan̄ikọ 21a) Akpan edinam ima-mfọnido kiet ama eberede usụn̄ ọnọ udịm udịm n̄kpọntịbe oro ẹkedade ẹkesụn̄ọ ke Joseph ndibọhọ mme mfịna oro ke ukperedem. Jehovah ama anam “ete ufọk ukpeme ọfọn” ye Joseph. (Ge 39 Ufan̄ikọ 21b) Nte utịp, ete ufọk ukpeme oro ama ọnọ Joseph akamba itie. (Ge 39 Ufan̄ikọ 22) Ekem, Joseph ama osobo ye owo oro ke ukperedem akanamde Pharaoh, andikara Egypt ọdiọn̄ọ enye. (Genesis 40:1-4, 9-15; 41:9-14) Nte utịp, edidem oro ama emenede Joseph itie nte udiana andikara Egypt, osụn̄ọde ke enye ndinyan̄a uwem ke ini akan̄ okomụmde isọn̄ Egypt. (Genesis 41:37-55) Ndutụhọ Joseph ọkọtọn̄ọ ke ini enye ekedide isua 17 ke emana onyụn̄ ebịghi akan isua 12! (Genesis 37:2, 4; 41:46) Edi ke ofụri isua nnanenyịn ye ukụt oro, Jehovah Abasi ama owụt Joseph ima-mfọnido esie ke ndikpeme enye mbiọn̄ọ ndiọkn̄kan afanikọn̄ ndinyụn̄ nnịm enye uwem man enye edi edinyene n̄wọrọnda udeme ke edisu uduak Abasi.
Akanam Ima-Mfọnido Abasi Ikpụhu
13. (a) Mme ikọ ewe ẹban̄ade ima-mfọnido Jehovah ẹdu ke Psalm 136? (b) Nso idi ima-mfọnido?
13 Jehovah ama esiwụt nditọ Israel ima-mfọnido esie ndien ndien. Psalm 136 ọdọhọ ete ke ntak ima-mfọnido esie, enye ama ọnọ mmọ edinyan̄a (Ps 136 Ufan̄ikọ 10-15, NW), ndausụn̄ (Ps 136 Ufan̄ikọ 16, NW), ye ukpeme. (Ps 136 Ufan̄ikọ 17-20, NW) Abasi n̄ko owụt mme owo ima-mfọnido esie. Owo oro owụtde mme ekemmọ owo ima-mfọnido esida mme edinam unyịmesịt anam oro man oyụhọ akpan udọn̄. N̄wed ndụn̄ọde Bible kiet etịn̄ aban̄a ima-mfọnido ete: “Enye edi edinam oro enịmde uwem m̀mê oro anamde uwem aka iso. Enye edi edisịbe ndụk ke ufọn owo oro odude ke afanikọn̄ m̀mê oro okụtde ukụt.” Eyen ukpepn̄kpọ kiet etịn̄ aban̄a ima-mfọnido nte “ima oro ẹnamde-nam ẹwụt.”
14, 15. Ntak emi nnyịn ikemede nditịm nnịm nte ke Lot ekedi asan̄autom Abasi oro ẹkenyịmede?
14 Mme mbụk Genesis oro nnyịn idụn̄ọrede mi ẹwụt nnyịn nte ke akananam Jehovah ikpụhu ndiwụt mbon oro ẹmade enye ima-mfọnido. Lot, Abraham, ye Joseph ẹkedu ke nsio nsio idaha ẹkenyụn̄ ẹsobo nsio nsio idomo. Mmọ ẹkedi mme anana-mfọnmma owo, edi mmọ ẹkedi mme asan̄autom Jehovah oro ẹkenyịmede, ndien mmọ ẹma ẹyom un̄wam Abasi. Nnyịn imekeme ndibọ ndọn̄esịt ke ndifiọk nte ke ima ima Ete nnyịn eke heaven esiwụt mme utọ owo oro ima-mfọnido.
15 Lot ama anam ndusụk ubiere oro mîkowụtke eti ibuot oro ẹkedade ẹkesụn̄ọ ke nsọn̄ọn̄kpọ. (Genesis 13:12, 13; 14:11, 12) Edi, enye n̄ko ama owụt nti edu. Ke ini angel Abasi iba ẹkedide ẹdisịm Sodom, Lot ama ada mmọ esịn ke ufọk. (Genesis 19:1-3) Ke mbuọtidem enye ama ọtọt mme ukot esie aban̄a nsobo Sodom oro akasan̄ade ekpere. (Genesis 19:14) Ẹkụt nte Abasi esede Lot ke 2 Peter 2:7-9, emi nnyịn ikotde ite: “[Jehovah anyan̄a] Lot, edinen owo oro, emi ofụhọde aban̄a mbukpo ido mme anam-idiọk (koro ke adan̄aemi edinen owo oro odụn̄de ke otu mmọ, se enye okụtde onyụn̄ okopde anam eti esịt esie okụt ndutụhọ ke usen ke usen ye etịme-etịme edinam mmọ): Ọbọn̄ ọmọfiọk ndinyan̄a mmọ emi ẹten̄ede Enye nsio ke idomo.” Ih, Lot ekedi edinen owo, mme ikọ emi ẹwụt nte ke enye ekedi owo emi eketen̄ede Abasi. Ukem nte enye, nnyịn idikụt ima-mfọnido Abasi ke ini nnyịn inamde ‘edisana ido ye uten̄e Abasi.’—2 Peter 3:11, 12.
16. Nso nti ikọ ke Bible etịn̄ aban̄a Abraham ye Joseph?
16 Mbụk oro ke Genesis ibuot 24 etịn̄ in̄wan̄-in̄wan̄ aban̄a n̄kpet n̄kpet itie ebuana oro Abraham ekenyenede ye Jehovah. Akpa ufan̄ikọ Ge 24:1 ọdọhọ ete ke “Jehovah ama onyụn̄ ọdiọn̄ Abraham ke kpukpru n̄kpọ.” Asan̄autom Abraham okokot Jehovah “Abasi ete mi Abraham.” (Ge 24 Ufan̄ikọ 12, 27) Ndien mbet oro James ọdọhọ ke ‘ikpe ama etebe’ Abraham, “ẹnyụn̄ ẹkot enye, ẹte, Ufan Abasi.” (James 2:21-23) Ntre ke ekedi ye Joseph. Ẹsọn̄ọ ẹtịn̄ ẹban̄a n̄kpet n̄kpet ebuana oro okodude ke ufọt Jehovah ye Joseph ke ofụri Genesis ibuot 39. (Ge 39 Ufan̄ikọ 2, 3, 21, 23) Akan oro, mbet oro Stephen ama etịn̄ aban̄a Joseph ete: “Abasi odu ye enye.”—Utom 7:10.
17. Nso ke nnyịn ikeme ndikpep nto uwụtn̄kpọ Lot, Abraham, ye Joseph?
17 Mbon oro Abasi okowụtde ima-mfọnido oro isụk inemede mi ẹkedi mme owo oro ẹkenyenede eti itie ebuana ye Jehovah Abasi ẹkenyụn̄ ẹnamde uduak esie ke ndusụk usụn̄. Mmọ ẹma ẹsobo mme n̄kpọ ubiọn̄ọ oro mmọ mîkpekekemeke ndikan ke idemmọ ikpọn̄. Edinyan̄a uwem Lot, edinam udịm ubon Abraham aka iso, ye edikpeme udeme oro Joseph ekenyenede ẹkedu ke itiendịk. Edi Jehovah kpọt ekekeme ndiyụhọ udọn̄ iren emi ẹketen̄ede Abasi mi, ndien enye ama akam anam oro ke ndikada mme edinam ima-mfọnido nsịbe ndụk. Edieke anade nnyịn ikụt ima-mfọnido Jehovah Abasi ke nsinsi, ana nnyịn n̄ko inyene ọkpọkpọ n̄kpet n̄kpet itie ebuana ye enye, ndien ana nnyịn ika iso inam uduak esie.—Ezra 7:28; Psalm 18:50.
Ẹwụt Mme Asan̄autom Abasi Mfọn
18. Nso ke nsio nsio itien̄wed Bible ẹwụt ẹban̄a ima-mfọnido Jehovah?
18 Ima-mfọnido Jehovah “ọyọhọ ke ererimbot,” ndien nnyịn iwụt esịtekọm didie ntem iban̄a edu Abasi emi! (Psalm 119:64, NW) Nnyịn ke ofụri esịt imanam n̄kpọ iban̄a ikwọ andiwet psalm emi: “Yak owo ẹkọm Jehovah ke [ima-mfọnido, NW] esie, ye ke mme utịbe n̄kpọ emi enye anamde ye nditọ owo.” (Psalm 107:8, 15, 21, 31) Nnyịn imadat esịt nte ke Jehovah owụt mme asan̄autom esie oro enye enyịmede—edide owo kiet kiet m̀mê nte otu—ima-mfọnido. Ke akam, prọfet Daniel ama etịn̄ aban̄a Jehovah nte “Akwa Abasi emi enyenede ndịk, emi enịmde ediomi ye [ima-mfọnido, NW] ye mmọ eke ẹmade enye ẹnyụn̄ ẹnịmde mme ewụhọ esie.” (Daniel 9:4) Edidem David ama ọbọn̄ akam ete: “Dọdiọn̄ wụt mmọ eke ẹfiọkde fi ima-mfọnido.” (Psalm 36:10, NW) Nnyịn iwụt esịtekọm didie ntem nte ke Jehovah owụt mme asan̄autom esie ima-mfọnido!—1 Ndidem 8:23, NW; 1 Chronicles 17:13, NW.
19. Ke ibuotikọ oro etienede, mme mbụme ewe ke nnyịn idibọrọ?
19 Ke akpanikọ, ẹwụt nnyịn mfọn nte ikọt Jehovah! Ke adianade ye edibọ ufọn nto ima oro Abasi owụtde ubonowo ke ofụri ofụri, nnyịn imenyene mme akpan edidiọn̄ oro ẹtode ima-mfọnido m̀mê ima akpanikọ oro Ete nnyịn eke heaven owụtde. (John 3:16) Ke ini unana, nnyịn imesinen̄ede ibọ ufọn ito ọsọn̄urua edu Jehovah emi. (Psalm 36:7) Edi didie ke nnyịn ikeme ndikpebe ima-mfọnido Jehovah Abasi? Ndi nnyịn owo kiet kiet ke iwụt n̄wọrọnda edu emi? Ẹyebọrọ mmọ emi ye mme mbụme oro ẹnyenede ebuana ke ibuotikọ oro etienede.
Nte Afo Emeti?
• Nso idi usụn̄ efen oro ẹkabarede ikọ oro “ima-mfọnido” ke N̄wed Abasi?
• Didie ke ima-mfọnido okpụhọde ye ima ye edinam akpanikọ?
• Ke mme usụn̄ ewe ke Jehovah okowụt Lot, Abraham, ye Joseph ima-mfọnido?
• Nso nsọn̄ọ ke nnyịn ikeme ndinyene nto Jehovah ndikowụt ima-mfọnido ke eset?
[Mme Mbụme Ukpepn̄kpọ]
[Ndise ke page 13]
Ndi afo ọmọfiọk nte Abasi okowụtde Lot ima-mfọnido?
[Mme ndise ke page 15]
Ke ima-mfọnido esie, Jehovah ama ada asan̄autom Abraham usụn̄
[Mme ndise ke page 16]
Jehovah ama owụt ima-mfọnido ke ndikpeme Joseph