Ukpepn̄kpọ Otode Mbụk Rome

“EDIEKE nte owo, ami n̄kan̄wanade ye ndiọi unam ke Ephesus.” (NW) Ndusụk owo ẹkere ke mme ikọ oro, emi ẹwetde ke 1 Corinth 15:32, ọwọrọ ke ẹma ẹbiere ikpe ẹnọ apostle Paul ndin̄wana en̄wan ke an̄wambre mbon Rome. Edide enye ama an̄wana m̀mê ikan̄wanake, en̄wan n̄kpa ke mme an̄wambre ẹkedi ọsọ n̄kpọ ke ini oro. Nso ke mbụk asian nnyịn aban̄a an̄wambre ye mme n̄kpọntịbe oro ẹkesidade itie do?

Nte mme Christian, ọdọn̄ nnyịn ndinam ubieresịt nnyịn odu ke n̄kemuyo ye ekikere Jehovah, emi ekemede ndin̄wam nnyịn ndinam mme ubiere ke se iban̄ade unọ idem inemesịt eyomfịn. Ke uwụtn̄kpọ, kere ban̄a ekikere Abasi kaban̄a afai, nte mme ikọ emi ẹwụtde: “Kûfụbe ufụp ye owo afai, kûnyụn̄ umek usụn̄ esie baba kiet.” (Mme N̄ke 3:31) Mme akpa Christian ẹma ẹnyene item emi ndida mmọ usụn̄ ke ini oro ediwak owo oro ẹkedude ẹkan mmọ ẹkụk ẹkekopde nduaidem ẹban̄a mme mbuba en̄wan afai mbon Rome. Ke ndikere mban̄a se ikesidade itie ke mme utọ edinam oro, ẹyak nnyịn  ise in̄wan̄-in̄wan̄ ukpepn̄kpọ oro odude ọnọ mme Christian mfịn.

Mbon en̄wan n̄kpa iba ẹkama n̄kpọ en̄wan ẹsak iso ẹse kiet eken ke an̄wambre mbon Rome. Ke akpa ini oro ẹmiade akan̄kan̄ ke otuekọn̄, otuowo oro ẹkopde ọkpọsọn̄ nduaidem ẹkpọk ukịbe ẹnọ an̄wana-en̄wan oro mmọ ẹmade ẹkan. Emi edi en̄wan mbrenyịn. Ibịghike, ke adade unan mînyụn̄ ikemeke ndin̄wana aba, kiet ayak n̄kpọ-en̄wan esie enịm ke isọn̄ onyụn̄ ọtọn̄ọ edọn̄, ntem enyịmede ke ẹkan imọ onyụn̄ ekpede ubọk ọdọhọ ẹtua imọ mbọm. Mfiori etetịm okpon. Ndusụk owo ẹfiori ẹte ẹtua enye mbọm, mbon eken ẹfiori ẹte ẹwot enye. Kpukpru enyịn ẹwụhọ akwa edidem ke idem. Ke ọnọde ntịn̄enyịn ke se otuowo ẹyomde ẹnam, enye ekeme ndisana an̄wana-en̄wan oro ọkọn̄ọde mfan̄ nyak mîdịghe ekeme ndidọhọ ẹwot enye edieke otuowo ẹnyande akpan nnuenubọk mmọ ke isọn̄.

Mbon Rome ẹma ẹsinen̄ede ẹma ndise mme afai afai en̄wan n̄kpa. Ekeme ndikpa fi idem ndifiọk nte ke editọn̄ọ, ẹkesin̄wana mme utọ en̄wan emi ke itie n̄kpa mme ọwọrọiso owo. Ẹnịm ke akpanikọ ẹte ke mme en̄wan emi ẹketọn̄ọ ẹto ediwa owo ke otu mbon Osca m̀mê Samnium emi edide ufọt ufọt Italy idahaemi. Ẹkesiwa mme uwa emi man ẹnem spirit mme akpan̄kpa esịt. Ẹkekot utọ en̄wan oro munus, m̀mê “enọ” (ediwak, munera). Akpa mbuba en̄wan Rome oro ẹkewetde ẹnịm akada itie ke 264 M.E.N. ke ini mbon en̄wan n̄kpa itiokiet emi ẹn̄wanade iba iba ẹken̄wanade ke urua ayaraenan̄. Ke itie n̄kpa Marcus Aemilius Lepidus, mbon en̄wan n̄kpa 44 emi ẹn̄wanade iba iba ẹma ẹn̄wana. Ke itie n̄kpa Publius Licinius, mbon en̄wan n̄kpa 120 emi ẹn̄wanade iba iba ẹma ẹn̄wana. Ke 65 M.E.N., Julius Caesar ama ọnọ mbon en̄wan n̄kpa 640 emi ẹn̄wanade iba iba ẹka an̄wambre ẹken̄wana.

Ewetmbụk oro Keith Hopkins ọdọhọ ete: “Ẹkeda mme edinam edibụk mme ọwọrọiso owo nte usụn̄ ndida mbịne mme uduak ukaraidem, ndien mme mbre oro ẹkesibrede ke mme itie n̄kpa emi ẹma ẹsinyene ebuana ye mbre ukara . . . koro nditọisọn̄ emi ẹkedotde ndibuana ke umekowo ẹkemade mmọ. Ke akpanikọ, mme ọwọrọiso owo ndisimia mbuba nyom ikpọ itie ke ukara ama enen̄ede etịp esịn ke mme owo ndinen̄ede mma mbuba en̄wan n̄kpa emi.” Etisịm ini ukara Augustus (27 M.E.N. esịm 14 E.N.), munera ama akabade edi uwouwo enọ oro ikpọ mbon ukara emi ẹdide mme enyene-n̄kpọ owo ẹkesinọde—ndida nnem mme owo esịt—man ẹka iso ẹbịne ubọkọkọ eke ukaraidem mmọ.

Mme Andibuana ye Edibọ Ukpep

Afo emekeme ndibụp, ‘Mmanie ẹkedi mbon en̄wan n̄kpa?’ Ọfọn, ekeme ndidi mmọ ẹkedi ifịn, mme abiatibet oro ẹkebierede ikpe n̄kpa ẹnọ, mbuotekọn̄, m̀mê nditọisọn̄ emi nduaidem m̀mê idotenyịn uwọrọetop ye inyene ẹketapde. Ẹkenọ kpukpru mmọ ukpep ke mme ufọkn̄wed oro ẹbietde ufọk-n̄kpọkọbi. N̄wed oro Giochi e spettacoli (Mme Mbre ye N̄kpọ Ndise) ọtọt ete ke “kpukpru ini mbon ukpeme ẹma ẹsikpeme mbon en̄wan n̄kpa emi ẹbọde ukpep mi, ẹnyụn̄ ẹnọ mmọ ọkpọsọn̄ ntụnọ, ata n̄kpọsọn̄ ibet, ye ata n̄kpọsọn̄ ufen . . . Usụn̄ unam n̄kpọ emi ama esiwak ndisụn̄ọ ke uwotidem, ndutịme, ye nsọn̄ibuot.” N̄kponn̄kan ufọkn̄wed mbon en̄wan n̄kpa ke Rome ama enyene mme ubet ufọk-n̄kpọkọbi oro ẹkekemede ndidọn̄ ke nsụhọde n̄kaha mbon n̄kpọkọbi tọsịn kiet. Owo kiet kiet ama enyene n̄kpọ oro enye ekenen̄erede ọfiọk ndinam. Ndusụk mmọ ẹma ẹsisịne n̄kpọekọn̄ ke idem ẹnyụn̄ ẹkama otuekọn̄ ye akan̄kan̄ ẹn̄wana, mbon en̄wen ẹma ẹsikama iyịre ye eduat. Ẹma ẹkpep mbon en̄wen n̄ko ndin̄wana ye ndiọi unam ke ọwọrọetop mbre efen oro ẹkekotde utop. Nte ekeme ndidi Paul ekenen̄ede etịn̄ aban̄a utọ en̄wan oro?

Mme anditịm mbre ẹma ẹsiyom un̄wam ẹto mme anam mbubehe, emi ẹkesitan̄de mbufa owo oro ẹdide isua 17 m̀mê 18 ke emana ẹnyụn̄ ẹnọde mmọ ukpep ndidi mme an̄wana en̄wan n̄kpa. Edida uwem mme owo nnam mbubịne ekedi mbubehe oro ekenyenede uforo. Ke n̄wọrọnda mbre kiet oro Trajan  eketịmde ndidara edikan ke ekọn̄, mme an̄wana en̄wan n̄kpa 10,000 ye mme unam 11,000 ẹma ẹn̄wana ke an̄wambre.

Usen Edinam ke An̄wambre

Ke usenubọk, ẹma ẹsitop utop ke an̄wambre emi. Ẹma ẹsinyịk kpukpru orụk ndiọi unam ẹdọn̄ ke an̄wambre. Otuowo ẹma ẹsinen̄ede ẹma en̄wan ayaraenan̄ ye ekpe. Ẹma ẹsiwak ndibọp unam mbiba emi ọtọkiet man ẹn̄wana tutu kiet akpa, ndien atautop ama esiwot enye oro ọkọbọhọde. Ke mme ọwọrọetop en̄wan eken, ẹma ẹsinam anawụri-ekpe an̄wana ye ekpe ikọt, mîdịghe enen an̄wana ye bear. Mme atautop ẹma ẹsiwụt usọ mmọ ke ndiwot mme esen esen unam oro ẹkedade ẹto kpukpru ikpehe obio ukara oro, inamke n̄kpọ m̀mê mmọ ẹkesọn̄ urua adan̄a didie—anawụri-ekpe, enan̄ ikọt, isantịm, edop, hyena, camel, wolf, nyara edi, ye akan̄.

Nte ẹkesitịmde an̄wambre ama esinam utop edi se owo mîkemeke ndifre. Ẹma ẹsida ikpọ itiat, n̄kpọdiọhọ mmọn̄, ye mme eto ẹnam an̄wambre ebiet akai. Ke ndusụk an̄wambre, ẹma ẹsida mme n̄kpọ umen owo ndọk ufọkenyọn̄ emi ẹkesidude ke idakisọn̄ ndinam mme unam ẹwọn̄ọ ẹdi nte n̄kpọ eke ẹkenamde ke mfọni. Etikwo etikwo usụn̄ oro mme unam ẹkesinamde n̄kpọ ama esidemede udọn̄, edi etie nte ibak ekesinam utop enen̄ede akama nduaidem.

Uwotowo ekedi n̄kpọ efen ke ndutịm. Ẹma ẹsisịn ukeme ndinam emi edi ata idem n̄kpọ. Ẹma ẹsibre mme mbre n̄ke emi mbon edinam ẹkekpade ata n̄kpa.

Ke uwemeyo, nsio nsio otu mme an̄wana-en̄wan n̄kpa ẹkamade nsio nsio n̄kpọ en̄wan ẹkenyụn̄ ẹnọde ukpep ke nsio nsio usụn̄ un̄wana en̄wan, ẹma ẹsin̄wana ye kiet eken. Ndusụk mbon oro ẹkesidụride mme okpo ẹsion̄o ẹkesisịne n̄kpọ nte mme ekpo.

Utịp ke Idem Mme Andida Nse

Otuowo ẹma ẹnyene udọn̄ oro owo mîkekemeke ndiyụhọ kaban̄a en̄wan, ntre ẹma ẹsimia mme an̄wana en̄wan oro ẹkesin̄wanade mmen̄e mmen̄e ke ikpa ye ukwak oro ẹfọpde ke ikan̄ man ẹnam mmọ ẹnen̄ede ẹn̄wana en̄wan. Otuowo ẹma ẹsifiori: “Ntak emi enye akamade akan̄kan̄ ufep ufep ntre? Ntak emi enye mîkpịhi ubọk ọsọn̄? Ntak emi enye mîkpaha [unyịme unyịme]? Mia enye man enye an̄wana en̄wan! Yak kiet ekpi kiet, ẹnịm ikpanesịt mmọ in̄wan̄ ẹnyụn̄ ẹkpi!” Owo ukara Rome oro Seneca ọdọhọ ke ẹma ẹsinọ ntọt emi ke ini nduọkodudu: “Ẹyeda ini emi ẹwot ndusụk owo, man ẹsụk ẹnyene se ẹsede!”

Idịghe n̄kpọ n̄kpaidem Seneca enyịmede ete ke imọ inyọn̄de ufọk ima “itetịm ibak ibak inyụn̄ inana mbọm.” Odot nnyịn inen̄ede ikere iban̄a in̄wan̄-in̄wan̄ akpanikọ emi otode andida nse mme mbre emi. Ndi mbre mbuba ekeme nditụk ndusụk mme andida nse eyomfịn ke ukem usụn̄ oro, anamde mmọ ‘ẹtetịm ẹbak ibak ẹnyụn̄ ẹnana mbọm’?

Ekeme ndidi ndusụk owo ẹma ẹkere ke mmimọ ima inyene mfọniso ndinyọn̄ n̄kesịm ufọk. Ke ini andida nse kiet eketịn̄de ikọ mbubru aban̄a Domitian, akwa edidem oro ama anam ẹdụri enye ẹsio ke  n̄kpọitie esie ẹnyụn̄ ẹtop enye ẹsịn ẹnọ mme ebua. Unana edinyene mme abiatibet se ẹwotde ama anam Caligula ọnọ uyo ete ẹmụm ndusụk owo ke odudu ẹtomo ẹdọn̄ ẹnọ mme unam. Ndien ke ini masịn itie edinam mîkanamke utom nte enye akpamade, Claudius ama owụk mme ọdiọn̄ ukwakutom oro ẹkesede ẹban̄a masịn oro ete ẹwọrọ ẹdin̄wana en̄wan ke an̄wambre.

Ukwan̄ ifiopesịt mme andida nse ama esisụn̄ọ n̄ko ke afanikọn̄ ye ndutịme. Akwa an̄wambre kiet emi okodude ke edem edere Rome ama owụre, ndien ẹdọhọ ke ediwak tọsịn owo ẹma ẹkpan̄a. Ntịme ama asiaha ke ini edinam mbre kiet ke Pompeii ke isua 59 E.N. Tacitus ọtọt ete ke en̄wan ke ufọt mme andida nse ẹdide mme enyene-obio ye mme andida nse ẹtode obio oro okodude ekpere ọkọtọn̄ọ ye editịn̄ mme ikọ isụn̄i, ekem editop itiat, osụn̄ọde ke edikama akan̄kan̄ n̄n̄wana. Ẹma ẹkpok ediwak owo ndido m̀mê ẹnọ unan, ẹma ẹnyụn̄ ẹwot ediwak.

In̄wan̄-In̄wan̄ Ukpepn̄kpọ

Ndise oro ẹkewụtde ndondo emi (Sangue e arena, “Iyịp ye Ntan”) ke Akwa An̄wambre ke Rome ama ọnọ ekikere aban̄a mbiet munera eke eyomfịn. Ke edide akpan n̄kpọ, enye ama owụt mme ndise vidio ẹban̄ade nte owo an̄wanade ye ayara enan̄, utopita, mme enyene-ndịk iduọ ke mbuba uwat ubomisọn̄ ye ọkpọkkpọk moto, mme anana-ukpan en̄wan emi mme ebre mbuba ẹsin̄wanade ke ini mbre mbuba, ye afai afai en̄wan emi mme andida nse ẹsin̄wanade. Ẹkeda ndise oro ẹkeberi ye ediwụt ndise Akwa An̄wambre oro ẹkedade ke enyọn̄ ẹsio. Afo ekere ke nso ubiere ke isenowo emi ẹkekade ẹkese ndise oro ẹkenyene ndisịm? Owo ifan̄ ẹkekpep n̄kpọ ẹto emi?

En̄wan mme ebua, mme en̄wan ekikọ unen, en̄wan emi mme owo ẹn̄wanade ye ayara enan̄, ye mme afai afai mbre mbuba ẹdi ọsọ n̄kpọ ke ndusụk idụt mfịn. Ẹsịn ediwak uwem ke itiendịk ke mme mbuba uwat ubomisọn̄ man ẹnam ata ediwak owo ẹkop nduaidem. Ndien kere ban̄a mme edinam ekebe ndise eke usen ke usen. Mme ndụn̄ọde ẹkenamde ke idụt edem usoputịn kiet ẹma ẹwụt nte ke ukeuke eyenọwọn̄ emi esede ekebe ndise ekeme ndikụt uwotowo 10,000 ye mme edinam nyomikọ 100,000 etisịm ini oro enye esịmde isua duop.

Inemesịt ẹkesinyenede ẹto mme n̄kpọ ndise oro “ikekemke ye ido ukpono akpanikọ ye ata nsụkibuot ẹnyenede ẹnọ ata Abasi,” ntre ke Tertullian, ewetn̄wed ọyọhọ isua ikie ita ọkọdọhọ. Enye akada mbon oro ẹkesisede mme edinam emi nte ẹdide nsan̄a mme owot owo. Nso kaban̄a mfịn? Owo ekeme ndibụp, ‘Ndi ami mmada ndise uduọkiyịp, n̄kpa, m̀mê afai emi ẹwụtde ke ekebe ndise m̀mê ke Intanet nnọ idemmi inemesịt?’ Odot iti se Psalm 11:5 ọdọhọde: “Jehovah odomo edinen owo: ndien ama edi idiọk owo, ye owo eke amade afai, ukpọn̄ esie asua mmọ.”

[Ekebe ke page 28]

Mme En̄wan “Ndinem Mme Akpan̄kpa Esịt”

Kaban̄a nte en̄wan n̄kpa akasan̄ade ọtọn̄ọ, Tertullian, ewetn̄wed ọyọhọ isua ikie ita ọdọhọ ete: “Mbon eset ẹkekere ke mmimọ ikada orụk edinam emi inam n̄kpọ inọ mme akpan̄kpa, ke mmọ ẹma ẹkebuak enye ye orụk ibak oro eketịmde ekem ye ntatenyịn. Sia ẹkenịmde ke eset ẹte ke ukpọn̄ mme akpan̄kpa ẹsikop inemesịt ke ẹduọkde iyịp owo ẹma ẹsiwa usụhọde mbon ntan̄mfep m̀mê ifịn emi mmọ ẹkedepde, ke mme itie n̄kpa mmọ. Nte ini akakade mmọ ẹma ẹkụt nte ọkọfọnde ndidịp unana ukpono oro ẹkedude ke mme edinam emi ebe ke ndinam enye edi n̄kpọ inemesịt. Ntre ke ẹma ẹkesịn ofụri ukeme mmọ ndinọ mbufa mbon en̄wan ukpep ke mme utọ n̄kpọ en̄wan oro mmọ ẹkenyenede ini oro—mbon en̄wan n̄kpa ẹkenyene ndikpep nte mmọ ẹdikpade!—ekem ẹma ẹwot mmọ ke mben udi ke usen ubụkowo oro ẹkemekde ẹnịm. Ntre mmọ ẹma ẹbọ ndọn̄esịt ke n̄kpa ebe ke uwotowo. Ntem ke munus ọkọtọn̄ọ. Edi ikebịghike mmọ ẹma ẹka anyan ẹkesịm ukem udomo ukpụhọde oro mmọ ẹkenamde ke ibak; koro inemesịt ini nduọkodudu ikekemke, ibọhọke mme ibak ibak unam ẹtiene ẹnyene udeme ke ndiwai obụkidem mme owo mbai mbai. Ẹkeda se ẹkewade man ẹnem mme akpan̄kpa esịt nte edinam ubụkowo.”

[Mme ndise ke page 27]

Itam ye ufọri-asian mbon en̄wan n̄kpa eset

[Mme ndise ke page 29]

Mme Christian eset ikamaha afai afai unọ idem inemesịt. Nte afo amama?

[Mme Ebiet Ẹdade N̄kpọ Ẹto]

Utopita: Dave Kingdon/Index Stock Photography; iduọ ubomisọn̄: AP Photo/Martin Seppala

[Ebiet Ẹdade Ndise Ẹto ke page 26]

Phoenix Art Museum, Arizona/Bridgeman Art Library