“Septuagint”—Ama Enyene Ufọn ke Eset Onyụn̄ Enyene Mfịn

ỌWỌRỌISO eren kiet otode Ethiopia akanam isan̄ oto Jerusalem ọnyọn̄ obio esie. Ke adan̄aemi awatde ke chariot esie ke usụn̄ desat, enye ama okot ikpan̄wed ido ukpono kiet uyo ọwọrọ. Edinam mme ikọ oro enye okokotde an̄wan̄a ama enen̄ede otụk enye tutu uwem esie okpụhọde tọn̄ọ ke ini oro ka iso. (Utom 8:26-38) Eren oro okokot Isaiah 53:7, 8 oto akpa edikabade Bible—Septuagint usem Greek. Edikabade emi enyene ata akpan udeme ke ndisuan  etop Bible ke ediwak isua ikie tutu ẹkot enye edikabade Bible oro okokpụhọrede ererimbot.

Ini ewe ndien ke mme idaha ewe ke ẹkekabade Septuagint? Ntak ẹkeyomde utọ edikabade emi? Nso ufọn ke enye enyene ke ediwak isua ikie emi ẹbede? Ndi odu n̄kpọ ekededi oro Septuagint ekemede ndikpep nnyịn mfịn?

Ẹkekabade Ẹnọ Mme Jew Oro Ẹkesemde Usem Greek

Ke 332 M.E.N. ke ini Akwa Alexander akanamde isan̄ odụk Egypt ke ama okosobo obio Tyre ke Phoenicia, ẹkeda enye nte andinyan̄a. Do, enye ama asiak obio Alexandria, kpa iwụk ebiet ukpepn̄kpọ ke ererimbot eset. Sia ọkọdọn̄de enye ndinam ido edinam mbon Greek atara esịm mme owo oro ẹkedụn̄de ke mme idụt oro enye akakande, Alexander ama osio ọsọ usem Greek (Koine) edi ke ofụri akwa obio ukara esie.

Ke ọyọhọ isua 300 M.E.N., ata ediwak mme Jew ẹma ẹdi ẹdidụn̄ ke Alexandria. Ediwak mme Jew oro ekedụn̄ọde ke nsio nsio obio ukara oro ẹkewọrọde ẹkpọn̄ Palestine ke ẹma ẹkenyọn̄ọ ntan̄mfep ke Babylon ẹma ẹwọn̄ọ ẹdidụn̄ ke Alexandria. Mme Jew emi ẹkefiọk usem Hebrew ọfọn adan̄a didie? Cyclopedia eke McClintock ye Strong ọdọhọ ete: “Ẹtịm ẹfiọk ẹte ke mme Jew ẹma ẹkenyọn̄ọ ntan̄mfep ke Babylon ẹdi, ẹkeda usem Chaldean ndinam mme n̄kpọ oro ẹkotde ẹto mme n̄wed Moses ke mme synagogue Palestine an̄wan̄a mmọ, sia mmọ mîkenyeneke aba ekese ifiọk usem Hebrew eset oro mmọ ẹkemehede . . . Ekeme ndidi mme Jew oro ẹkedụn̄ọde ke Alexandria ẹkekam ẹnyene esisịt ifiọk usem Hebrew; usem oro mmọ ẹkemehede ekedi usem Greek eke Alexandria.” Etie nte idaha oro okodude ke Alexandria ama ọfọn ndida n̄kabade N̄wed Abasi Usem Hebrew nsịn ke usem Greek.

Aristobulus, owo Jew emi okodude uwem ke ọyọhọ isua 200 M.E.N., ama ewet ete ke ẹma ẹkabade ikpehe kiet ke ibet Hebrew ẹsịn ke usem Greek ke ẹkenyụn̄ ẹkụre enye ke ini ukara Ptolemy Philadelphus (285-246 M.E.N.). Ẹnọ nsio nsio ekikere ẹban̄a se Aristobulus okokotde “ibet.” Ndusụk owo ẹkere ke enye n̄kukụre eketịn̄ aban̄a Akpa N̄wed Ition eke Bible, ke adan̄aemi mbon en̄wen ẹdọhọde ke ekeme ndidi enye ekenyene ofụri N̄wed Abasi Usem Hebrew ke ekikere.

Ke usụn̄ ekededi, mbụk ọdọhọ ke n̄kpọ nte nditọ ukpepn̄kpọ Jew 72 ẹkebuana ke akpa edikabade N̄wed Abasi nto ke usem Hebrew nsịn ke usem Greek oro ẹkewetde-wet. Ke ukperedem, ẹma ẹtọn̄ọ ndida owo 70 nte nnennen ibat mbon oro ẹkabarede Bible emi. Ntem, ẹkekot edikabade oro Septuagint, emi ọwọrọde “70,” ndien enyịn̄ ẹkenọde enye edi LXX, ibat mbon Rome emi adade ọnọ 70. Etisịm utịt ọyọhọ isua 200 M.E.N., ẹma ẹkeme ndikot kpukpru N̄wed Abasi Usem Hebrew ke usem Greek. Ntem, Septuagint ama akabade edi enyịn̄ ofụri N̄wed Abasi Usem Hebrew oro ẹkabarede ẹsịn ke usem Greek.

Ama Enyene Ufọn ke Akpa Isua Ikie

Mme Jew oro ẹkesemde usem Greek ẹma ẹsikama Septuagint ntatara ntatara mbemiso ye ke eyo Jesus Christ ye eke mme apostle esie. Ediwak mme Jew ye mme okpono Abasi ke ido mme Jew emi ẹkesopde idem ke Jerusalem ke usen Pentecost 33 E.N. ẹketo Asia, Egypt, Libya, Rome, ye Crete—mme n̄kann̄kụk emi mme owo ẹkesisemde usem Greek. Nte eyịghe mîdụhe, ekesidi ido mmọ ndikot nto Septuagint. (Utom 2:9-11) Ntem, edikabade emi ama enyene odudu ke edisuan eti mbụk ke akpa isua ikie.

Ke uwụtn̄kpọ, ke ini eketịn̄de ikọ ọnọ mme owo ẹtode Cyrene, Alexandria, Cilicia, ye Asia, mbet oro Stephen ọkọdọhọ ete: “Joseph ọdọn̄ ẹkekot Jacob ete esie, ye kpukpru ubon esie [ke Canaan], ete ẹnyọn̄ọ ẹtiene imọ; mmọ ẹdi owo ata ye efụt.” (Utom 6:8-10; 7:12-14) Uwetn̄kpọ usem Hebrew ke Genesis ibuot 46 ọdọhọ ke ibat ubon Joseph ekedi owo ata ye duop. Edi ibat oro Septuagint adade edi ata ye efụt. Nte an̄wan̄ade, Stephen okokot oto Septuagint.—Genesis 46:20, 26, 27, ikọ idakisọn̄ NW.

Nte apostle Paul akanamde isan̄ ke ofụri Asia Minor ye Greece ke isan̄ isụn̄utom esie ọyọhọ iba ye ọyọhọ ita, enye ama ọkwọrọ ikọ ọnọ ediwak mme Gentile emi ẹkebakde Abasi ye “mme Greek emi ẹtuakde ibuot ẹnọ Abasi.” (Utom 13:16, 26; 17:4, NW) Mme owo emi ẹkebak Abasi  m̀mê ẹtuak ibuot ẹnọ enye koro mmọ ẹkenyenede ndusụk ifiọk ẹban̄a enye ẹto Septuagint. Ke ndikwọrọ ikọ nnọ mme owo emi ẹkesemde usem Greek mi, Paul ama esiwak ndikot nto m̀mê ndida ikọ en̄wen mfiak ntịn̄ mme ikpehe ke edikabade oro.—Genesis 22:18, ikọ idakisọn̄ NW; Galatia 3:8.

N̄wed Abasi Christian Usem Greek ọdọn̄ọ n̄kpọ nte itie 320 oro ẹkotde nnennen nnennen ẹto N̄wed Abasi Usem Hebrew ye iso-ọfọn mme edikot nto ye editịn̄ ntụk 890 ke ẹtan̄de ẹdian kiet. Ata ediwak ke otu emi ẹkọn̄ọ ke Septuagint. Nte utịp, mme edikot nto edikabade oro, emi mîtoho n̄kani uwetn̄kpọ Usem Hebrew, ẹma ẹkabade ẹdi ubak N̄wed Abasi Christian Usem Greek eke odudu spirit. Nso n̄wọrọnda akpanikọ ke emi ekedi ntem! Jesus ama ebem iso etịn̄ ete ke ẹyekwọrọ gospel Ubọn̄ Abasi ke ofụri ekondo. (Matthew 24:14) Man ẹnam emi, Jehovah ayak ẹkabade Ikọ esie eke odudu spirit ẹsịn ke nsio nsio usem oro mme owo ẹsemde ke ofụri ererimbot.

Enyene Ufọn Mfịn

Septuagint osụk eyenyene ufọn mfịn ndien enye an̄wam ndinam ẹkụt mme ndudue mme osion̄o n̄wed oro ẹkemede ndidi ẹma ẹnyọni ẹdụk n̄kani uwetn̄kpọ usem Hebrew oro ẹkesion̄ode ẹwet ke ukperedem. Ke uwụtn̄kpọ, ke New World Translation, mbụk odude ke Genesis 4:8 okot ete: “Ke oro ebede Cain ọdọhọ Abel eyeneka esie ete: [‘Yak nnyịn ika in̄wan̄.’] Edikem ke adan̄aemi mmọ ẹdude ke in̄wan̄ Cain anam ikọ ye Abel eyeneka esie onyụn̄ owot enye.”

Ubak udịmikọ ẹsịnde ke idiọn̄ọ ubak ọsọbọ-inan̄ mi, “ika in̄wan̄” idụhe ke n̄kani uwetn̄kpọ usem Hebrew oro ẹkewetde ke ọyọhọ isua tọsịn kiet E.N., ndien oro ekeme ndinam an̄wan̄a ntak emi ubak udịmikọ oro mîdụhe ke ndusụk Bible. Nte ededi, enye odu ke ata n̄kani uwetn̄kpọ Septuagint ye ibat ibat n̄wed ndụn̄ọde eset en̄wen. Uwetn̄kpọ Hebrew oro enyene ikọ oro ẹsiwakde ndida ntọn̄ọ utịn̄ikọ, edi mme ikọ Cain emi inyeneke. Nso ikeme ndikedi ntak? Genesis 4:8 esịne ubak udịmikọ iba oro ẹtienede kiet eken emi ẹtrede ye ikọ emi “in̄wan̄.” Cyclopedia eke McClintock ye Strong ọnọ ekikere ete: “Etie nte [ukem] ikọ . . . ndidu ke utịt ubak udịmikọ iba oro eketịmede osion̄o n̄wed usem Hebrew oro.” Ntem ekeme ndidi osion̄o n̄wed oro ama ebe ọkpọn̄ akpa udịmikọ emi “yak nnyịn ika in̄wan̄.” Nte an̄wan̄ade, Septuagint, ọkọrọ ye n̄kani uwetn̄kpọ eken oro ẹsụk ẹdude, ẹkeme ndinyene ufọn ke ndida mfiọk mme ndudue oro ẹdude ke mme uwetn̄kpọ usem Hebrew eke ukperedem.

Ke n̄kan̄ eken, mme edikabade eke Septuagint ẹkeme ndidọn̄ọ mme ndudue n̄ko, ndien ke ndusụk ini ẹsida uwetn̄kpọ usem Hebrew ndinen̄ede mme ndudue ke uwetn̄kpọ usem Greek oro. Ntem, ndimen n̄kani uwetn̄kpọ usem Hebrew ndomo ye uwetn̄kpọ usem Greek ye mme edikabade eke usem efen esisụn̄ọ ke edikụt mme ndudue oro ẹkenamde ke ini edikabade ọkọrọ ye mme ndudue mme osion̄o n̄wed onyụn̄ ọsọn̄ọ ọnọ nnyịn nte ke imenyene nnennen edikabade Ikọ Abasi.

Ofụri eboho Septuagint oro ẹdude mfịn ẹbịghi ẹfiak edem ẹkesịm ọyọhọ isua 400 E.N. Enyịn̄ Abasi, Jehovah, emi Tetragrammaton (YHWH) adade ọnọ ke usem Hebrew, isịneke ke mme utọ n̄kani uwetn̄kpọ Septuagint oro ye ke mme uwetn̄kpọ Septuagint eke ukperedem. Mme uwetn̄kpọ emi ẹda mme ikọ Greek oro ẹdade ẹnọ “Abasi” ye “Ọbọn̄” ke ebiet ekededi oro Tetragrammaton odude ke uwetn̄kpọ usem Hebrew. Nte ededi, n̄kpọ oro ẹkefiọhọde ke Palestine ke n̄kpọ nte isua 50 emi ẹkebede esịn un̄wana ke ibuot nneme emi. Otu oro okodụn̄ọrede mme abaitiat ẹkperede edem usoputịn mben Inyan̄ Inụn̄ ama ọfiọhọ mbai ikpan̄wed eset eke prọfet 12 (Hosea esịm Malachi) emi ẹkewetde ke usem Greek. Mme usenọfiọn̄ uwetn̄kpọ emi ẹkedi n̄kpọ nte isua 50 M.E.N. esịm 50 E.N. Ke n̄kani mbai ikpan̄wed emi, owo ikadaha mme ikọ Greek oro ẹdade ẹnọ “Abasi” ye “Ọbọn̄” ikpụhọ ye Tetragrammaton. Ntem, ẹma ẹsọn̄ọ nte ke ẹma ẹda enyịn̄ Abasi ke akpa edikabade Septuagint N̄wed Abasi.

Ke 1971 ẹma ẹmịn̄ mme n̄wed ẹdade ẹto mbai ikpan̄wed n̄kukịp eset (Fouad 266 Papyri). Nso ke mme ikpehe Septuagint emi, emi ẹbịghide ẹfiak edem ẹkesịm ọyọhọ isua 200 m̀mê  100 M.E.N. ẹkeyarade? Ẹma ẹtịm enyịn̄ Abasi ẹnịm ke mmọ n̄ko. Mme akpa mbai Septuagint emi ẹnọ ọkpọsọn̄ uyarade nte ke Jesus ye mme mbet esie eke akpa isua ikie ẹma ẹfiọk ẹnyụn̄ ẹda enyịn̄ Abasi.

Mfịn, Bible edi n̄wed oro ẹnen̄erede ẹkabade atara akan ke mbụk. Se iwakde ibe mbahade 90 eke ikie ke otu ubonowo ẹmenyene ke nsụhọde n̄kaha ubak Bible ke usem mmọ. Nnyịn imenen̄ede iwụt esịtekọm iban̄a nnennen edikabade eke eyomfịn, New World Translation of the Holy Scriptures, emi odude idahaemi ke ofụri ofụri m̀mê ke ubak ubak ke se iwakde ibe usem 40. New World Translation of the Holy Scriptures—With References ọdọn̄ọ ediwak ikọ idakisọn̄ ke mme itie ikie oro ẹtịn̄de n̄kpọ ẹtụk Septuagint ye n̄kani uwetn̄kpọ eset eken. Ke akpanikọ, Septuagint aka iso ndidi n̄kpọ udọn̄ ye se inyenede ufọn inọ nditọ ukpepn̄kpọ Bible ke eyo nnyịn.

[Ndise ke page 26]

Mbet oro Philip ama anam udọn̄ikọ oro ẹkekotde ẹto “Septuagint” an̄wan̄a

[Mme ndise ke page 29]

Apostle Paul ama esiwak ndikot nto “Septuagint”