Be ka se isịnede

Be ka se isịnede

“Nọ Idemfo Ukpep”

“Nọ Idemfo Ukpep”

“Nọ Idemfo Ukpep”

CITIUS, altius, fortius—nen̄ede sọp, nen̄ede nam n̄kọri, nen̄ede sịn idem! Se mbon mbre mbuba ke Greece ye Rome eset ẹkenen̄erede ẹyom ẹdi emi. Ke ediwak isua ikie, ẹma ẹsinịm ikpọ mbre mbuba ke Olympia, Delphi, ye Nemea ye ke Isthmus ke Corinth, ẹnyụn̄ “ẹkọm” mme abasi, ke iso ediwak tọsịn mme andida nse. Owo ekenyene ndinam ọkpọsọn̄ utom ke ediwak isua mbemiso enyenede ifet nditiene mbuana ke mme mbre emi. Mbon oro ẹkesikande ẹma ẹsida ubọn̄ esọk idemmọ ye obio mmọ.

Ke utọ n̄kann̄kụk oro, idịghe n̄kpọ n̄kpaidem nte mme andiwet N̄wed Abasi Christian Usem Greek ẹkedade mbuba eke spirit Christian ẹdomo ye mme edinam mbre mbuba. Apostle Peter ye Paul ẹma ẹda usọ ẹnọ mme uwụtn̄kpọ oro ẹkọn̄ọde ke mme mbre emi man ẹnọ akpan ukpep. Ukem ọkpọsọn̄ mbuba Christian emi ke aka iso ke eyo nnyịn. Mme Christian akpa isua ikie ẹkenyene ndiyọ editịm n̄kpọ mme Jew; nnyịn mfịn inyene ‘ndin̄wana’ ye ofụri editịm n̄kpọ emi ekperede nsobo mi. (2 Timothy 2:5; 3:1-5) Ndusụk owo ẹkeme ndikụt nte “mbuba mbuọtidem” mmimọ etiede uyịre uyịre onyụn̄ ababade owo ibifịk. (1 Timothy 6:12, The New English Bible) Ndidụn̄ọde ndusụk mbiet oro ẹdude ke ufọt mbre mbuba ye mbuba Christian eyenen̄ede enyene ufọn.

Ata Eti Andikpep

Efehe mbuba ndikụt unen ọkọn̄ọ akamba akamba ke andikpep. Kaban̄a mme mbre eset, Archaeologia Graeca ọdọhọ ete: “Mbon mbuba ẹkesinyene ndita un̄wọn̄ọ nte ke mmimọ ima ida ofụri ọfiọn̄ duop iben̄e idem.” Mme Christian n̄ko ẹyom ọkpọsọn̄ ukpep. Paul ama ọnọ Timothy, ebiowo Christian, item ete: “Nọ idem fo ukpep ye uduak edinyene uten̄e Abasi.” (1 Timothy 4:7, NW) Anie edi andikpep ke “mbuba” Christian? Idịghe owo efen ikan Jehovah Abasi ke idemesie! Apostle Peter ekewet ete: “Abasi kpukpru mfọn . . . ayanam mbufo ẹfọn ẹma, [“ayanam ukpep emi mbufo ẹbọde okụre,” NW] ẹnyụn̄ ẹsọn̄ọ ẹda, ẹnyụn̄ ẹkop idem.”—1 Peter 5:10.

Nte ekemde ye Theological Lexicon of the New Testament, ikọ oro, “ayanam ukpep emi mbufo ẹbọde okụre,” oto ikọedinam Greek oro enen̄erede ọwọrọ, “ndinam n̄kpọ [m̀mê owo] ekekem ye uduak esie, nditịm nnyụn̄ nnam enye ekekem ye se ẹyomde ndida enye nnam.” Kpasụk ntre, Greek-English Lexicon eke Liddell ye Scott ọdọhọ ete ke ẹkeme ndikabade ikọedinam emi nte “tịm, nọ ukpep, m̀mê diọn̄ ọyọhọ ọyọhọ.” Ke mme usụn̄ ewe ke Jehovah ‘etịm, ekpep, m̀mê ọdiọn̄ nnyịn ọyọhọ ọyọhọ’ man ekekem ye se mbuba Christian nnyịn oyomde? Man uwụtn̄kpọ emi an̄wan̄a, ẹyak nnyịn ikere iban̄a ndusụk usụn̄ unọ ukpep oro mme andikpep ẹkesidade.

N̄wed oro The Olympic Games in Ancient Greece ọdọhọ ete: “Mbon oro ẹkesinọde mme uyen ukpep ẹkesida akpan usụn̄ unọ ukpep iba, ndien uduak akpa usụn̄ unọ ukpep ekedi ndisịn udọn̄ nnọ eyen ukpepn̄kpọ esịn ofụri ukeme man ekpenyene mfọnn̄kan utịp, ndien ọyọhọ usụn̄ iba ekesidi ndifori usọ ye ido ufehe mbuba esie.”

Kpasụk ntre, Jehovah esịn udọn̄ ọnọ nnyịn onyụn̄ ọsọn̄ọ nnyịn idem ndinam ofụri ukeme nnyịn nnyụn̄ mfori usọ nnyịn ke utom esie. Abasi nnyịn ada Bible, esop esie eke isọn̄, ye ekemmọ mme Christian oro ẹkọride ẹsịm ọyọhọ idaha, ọsọn̄ọ nnyịn idem. Ndusụk ini enye esida ntụnọ ọnọ nnyịn ukpep. (Mme Hebrew 12:6) Ke mme ini efen, enye ekeme ndiyak nsio nsio idomo ye n̄kpọsọn̄ idaha ẹsịm nnyịn man otodo nnyịn ikeme ndikọri ime. (James 1:2-4) Ndien enye esinọ odudu oro ẹyomde. Prọfet Isaiah ọdọhọ ete: “Mmọ eke ẹberede ye Jehovah ẹyekop obufa nsọn̄idem; ẹyedọk ke mba nte ntrukpom; ẹyefen̄e, ndien idikpọtke; ẹyesan̄a, edi idikpaha mba.”—Isaiah 40:31.

Ke akande kpukpru, Abasi enen̄ede ọnọ nnyịn edisana spirit esie, emi ọsọn̄ọde nnyịn idem ndika iso nnam utom esie nte enye enyịmede. (Luke 11:13) Ke ediwak idaha, mme asan̄autom Abasi ẹsiyọ n̄kpọsọn̄ idomo mbuọtidem ke anyan ini. Mbon oro ẹnamde emi ẹdi mme owo nte nnyịn. Edi ọyọhọ mbuọtidem mmọ ke Abasi an̄wam mmọ ndiyọ. Ke akpanikọ, ‘akwa ubom odudu oto Abasi, itoho mmọ.’—2 Corinth 4:7.

Andikpep Emi Enyenede Esịtmbọm

Ekpepn̄wed kiet ọdọhọ ke kiet ke otu utom andikpep ke eset ekedi “ndidụn̄ọde mfiọk orụk ye ibat ukpep oro ediyomde ebre mbuba ọbọ ye akpan mbre oro enye edibrede.” Nte Abasi ọnọde nnyịn ukpep, enye esikere aban̄a mme idaha nnyịn kiet kiet, mme ukeme nnyịn, nte nnyịn itiede, ye mme mmeme nnyịn. Ediwak ini, ke ini Jehovah ọnọde nnyịn ukpep, nnyịn imesiben̄e enye ukem nte Job ekeben̄ede ete: “Mbọk, ti ete ke afo akanam mi nte mbat-eso.” (Job 10:9) Didie ke okop-mbọm andikpep nnyịn esinam n̄kpọ aban̄a eben̄e emi? David ekewet aban̄a Jehovah ete: “Koro enye ọfiọkde nte iborode; emeti ete ke nnyịn idi ntan.”—Psalm 103:14.

Ekeme ndidi afo emenyene akamba mfịna unana nsọn̄idem oro mîyakke fi anam se akpanamde ke utom ukwọrọikọ, mîdịghe ekeme ndidi mfịna fo edi unana ukpono idemowo. Eyedi afo ke odomo nditre idiọk edu uwem, mîdịghe ekeme ndidi afo ekere ke imọ ikemeke ndiyọ mfịghe ubọkn̄ka ke n̄kann̄kụk, ke itieutom, m̀mê ke ufọkn̄wed. Se ededi oro mme idaha fo ẹdide, kûfre ete ke Jehovah ọfiọk mme mfịna fo akan owo efen ekededi—esịnede fi! Nte andikpep oro ekerede aban̄a, enye ododu kpukpru ini ndin̄wam fi edieke afo asan̄ade ekpere enye.—James 4:8.

Mme andikpep eke eset “ẹma ẹsikeme ndifiọk ini owo akpade mba m̀mê okopde mmemidem oto mme n̄kpọ oro mînyeneke ebuana ye ukpep oro ẹbọde, edi otode mme n̄kpọ efen oro ẹfịnade owo ekikere nte idiọk ntụk, mfụhọ ye ntre ntre. . . . Utom [mme andikpep] ama enen̄ede okpon esịm udomo oro mmọ ẹkekam ẹkemede ndidụn̄ọde ọkpọkpọ uwem mme ebre mbuba nnyụn̄ nsịbe ndụk ke ebiet oro mmọ ẹkerede ke oyom ẹnam ntre.”

Nte afo emesikpa mba m̀mê okop mmemidem ndusụk ini ke ntak uyịre uyịre mfịghe ye mme idomo ererimbot emi? Nte andikpep fo, Jehovah enen̄ede enyene udọn̄ ke idem fo. (1 Peter 5:7) Enye esisọp okụt idiọn̄ọ mmeme m̀mê mba eke spirit ekededi oro afo enyenede. Okposụkedi Jehovah esikponode ifụre ye ubiere oro nnyịn inamde, ke ntak nsinsi mfọnọn̄kpọ nnyịn, enye esinọ nnyịn un̄wam oro ekemde ye edinen̄ede ke ini ẹyomde. (Isaiah 30:21) Didie? Ebe ke Bible ye mme n̄wed ẹkọn̄ọde ke Bible, mbiowo esop oro ẹkerede n̄kpọ eke spirit, ye ima ima itie nditọete nnyịn.

‘Ndikama Idem ke Ufat ke Kpukpru Usụn̄’

Nte ededi, ama oyom se ikande eti andikpep man ẹkeme ndikụt unen. Ndikụt unen ekenen̄ede ọkọn̄ọ ke ebre mbuba ye nte enye esịnde idem ke ọkpọsọn̄ ukpep. Ukpep oro ikememke, sia enye ama esịne n̄kpọsọn̄ ukpan ọkọrọ ye utọ udia oro anade ẹdia. Horace, ewet uto eke akpa isua ikie M.E.N. ọkọdọhọ ke mbon mbre mbuba “ikenyeneke nditụk iban ye mmịn” man “ẹkeme ndisịm utịtmbuba oro mmọ ẹbịnede.” Ndien nte eyen ukpepn̄kpọ Bible oro F. C. Cook ọdọhọde, mbon mbre mbuba ẹkenyene “ndifara ke idem, [nnyụn̄] ndia sụk mme udia oro ẹnen̄erede ẹnọ nsọn̄idem . . . ke ọfiọn̄ duop.”

Paul ama ada utọ uwụtn̄kpọ emi etịn̄ ikọ ke ini enye ekewetde n̄wed ọnọ mme Christian ke Corinth, kpa obio oro ẹketịmde ẹmehe ye Mme Mbre Isthmus ete: “Owo ekededi eke onyụn̄ an̄wanade mbọk akama idem ke ufat ke kpukpru usụn̄.” (1 Corinth 9:25) Mme Christian akpanikọ ẹfep uma inyene obụkidem, oburobụt ido, ye mme ndedehe ido uwem ererimbot emi. (Ephesus 5:3-5; 1 John 2:15-17) Ẹnyene n̄ko ndision̄o ndiọi edu oro mîkemke ye N̄wed Abasi mfep nnyụn̄ nsịne mme edu oro ẹbietde eke Christ.—Colossae 3:9, 10, 12.

Ẹkeme didie ndinam emi? Akpa kan̄a, tịm fiọk ibọrọ oro Paul akadade okopodudu uwụtn̄kpọ ọnọ: “Ntọn̄ọ idem mi ita, nnam enye odụk ufụn, mbak, ke mma n̄kọkwọrọ nnọ owo en̄wen, ke usụn̄ ekededi ẹdisio mi ke idem mi ẹduọk.”—1 Corinth 9:27.

Akpan n̄kpọ oro Paul osiode owụt enen̄ede ọwọrọ ada! Enye ikesịnke udọn̄ inọ edimia idem ufen. Utu ke oro, enye ama enyịme ete ke odu mme n̄kpọ oro ẹn̄wanade ye imọ ke esịtidem. Ndusụk ini, enye ama esinam mme n̄kpọ oro enye mîkaduakke ndinam onyụn̄ etre ndinam mme n̄kpọ oro enye akaduakde ndinam. Edi enye ama an̄wana, ikonyụn̄ idehede iyak mme mmeme esie ẹkan enye ubọk. Enye ‘ama ọtọn̄ọ idem esie ita,’ an̄wana ata ọkpọsọn̄ ọkpọsọn̄ ndikan udọn̄ obụkidem ye mme edu obụkidem.—Rome 7:21-25.

Kpukpru Christian ẹnyene ndinam kpasụk ntre. Paul ama etịn̄ aban̄a mme ukpụhọde oro ndusụk owo ke Corinth ẹkenamde, oro ke mbemiso ẹkesịnde idem ke use, ukpono ndem, idan̄ ukemuduot, uyịpinọ, ye ntre ntre eken. Nso ikonụk mmọ ndinam ukpụhọde? Odudu oro Ikọ Abasi ye edisana spirit ẹnyenede adianade ye ubiere mmọ ndidu uwem ekekem ye enye okonụk mmọ. Paul ọkọdọhọ ete: “Edi ẹma ẹyet mbufo, ẹma ẹnam mbufo ẹsana, ẹma ẹtebe mbufo ikpe ke enyịn̄ Ọbọn̄ Jesus Christ, ye ke Spirit Abasi nnyịn.” (1 Corinth 6:9-11) Peter ama ewet mbiet ikọ oro aban̄a mbon oro ẹketrede utọ ndiọi edu oro. Nte mme Christian, mmọ ẹma ẹnen̄ede ẹnam mme ukpụhọde.—1 Peter 4:3, 4.

Mme Ukeme Oro Ẹnyenede Uduak

Paul ama anam ẹdiọn̄ọ nte enye ekenyenede iwụk ke ndibịne mme utịtmbuba eke spirit ete: “Ntop ita; ntopke nte owo ọtọde ofụm.” (1 Corinth 9:26) Didie ke otopita ekesitop ita? N̄wed oro The Life of the Greeks and Romans ọbọrọ ete: “Idịghe odudu kpọt ke ẹkesiyom, edi ẹma esiyom n̄ko ntịn̄enyịn man ẹkụt ebiet oro asua enyenede mmeme. Se ikan̄wamde n̄ko ekedi ndikama usọ uberi owo oro ẹkekpepde ke ufọkn̄wed mbọk mberi owo, nnyụn̄ nyan̄ asua ke ediyịp enyịn.”

Asua nnyịn kiet edi anana-mfọnmma ikpọkidem nnyịn. Nte nnyịn imọdiọn̄ọ se idide mme ọkpọkpọ “mmeme” nnyịn? Nte nnyịn imoyom ndikụt idem nnyịn nte mbon efen ẹkụtde nnyịn—akpan akpan nte Satan ekemede ndikụt nnyịn? Oro enen̄ede oyom itịm idụn̄ọde idem nnyịn inyụn̄ ibiere ndinam mme ukpụhọde. Owo ekeme ndibian̄a idem mmemmem mmemmem. (James 1:22) Edi mmemmem n̄kpọ adan̄a didie ndidomo ndiwụt ke se idiọkde enen! (1 Samuel 15:13-15, 20, 21) Oro ekpetie ukem nte ‘editọn̄ọ ofụm ita.’

Ke mme ukperedem ini emi, mbon oro ẹyomde ndinem Jehovah esịt nnyụn̄ nnyene uwem inyeneke ndimen̄e ndinam ubiere ke ufọt se inende ye se ikwan̄ade, ke ufọt esop Abasi ye mbiara ererimbot emi. Ana mmọ ẹnyene iwụk, ẹkûdi ‘mbon esịt-iba eke mînyeneke nsọn̄ọ-nda ke kpukpru usụn̄ mmọ.’ (James 1:8) Mmọ ikpabiatke mme ukeme mmọ ke mme ikpîkpu edinam. Ke ini owo etienede in̄wan̄-in̄wan̄, enyene-iwụk usụn̄ uwem emi, enye oyokop inemesịt ndien ‘kpukpru owo ẹyekụt n̄kọri esie.’—1 Timothy 4:15.

Ih, mbuba Christian ke aka iso. Jehovah—Akwa Andikpep nnyịn—ke ima ima usụn̄ ọnọ nnyịn ukpep ye un̄wam oro iyomde man nnyịn inyene ime inyụn̄ ikan ke akpatre. (Isaiah 48:17) Ukem nte mbon mbuba eke eset, ana nnyịn ikọri edu edinọ idem ntụnọ, mfara ke idem, inyụn̄ inyene iwụk ke en̄wan mbuọtidem nnyịn. Ẹyenen̄ede ẹdiọn̄ nti ukeme oro isịnde.—Mme Hebrew 11:6.

[Ekebe ke page 31]

‘Ẹda Aran Ẹyet Enye’

Eyetaran ekesinọ ubak ukpep oro ẹkesinọde mbon mbuba ke Greece eset. Utom esie ekedi ndifiọn̄ọ iren oro ẹkeyomde ndibọ ukpep, aran ke idem. The Olympic Games in Ancient Greece ọdọhọ ke mme andikpep “ẹma ẹtịm ẹfiọk ke ndinen̄ede nnuak owo esịp mbemiso ẹnọde enye ukpep ama esinen̄ede enyene ufọn, ndien n̄ko nte ke nditịm nnuak owo idem sụn̄sụn̄ ama esinen̄ede owo esịp onyụn̄ an̄wam efehe mbuba oro okokụrede ndibọ ukpep oro ebịghide ekeme ndifiak n̄kop odudu.”

Kpa nte ediyet ata aran ke idem ekemede ndinam idem ofụre owo nnyụn̄ nnọ nsọn̄idem, edida Ikọ Abasi nsịn udọn̄ nnọ ‘efehe mbuba’ Christian oro akpade mba ekeme ndinen̄ede, ndinọ ndọn̄esịt, ndinyụn̄ nnam enye okop nsọn̄idem. Ntem, ke idak ndausụn̄ Jehovah, ẹteme mbiowo esop ẹte ẹbọn̄ akam ẹnọ utọ owo oro, “ẹda aran [ke ndamban̄a usụn̄] ẹyet enye ke enyịn̄ Ọbọn̄,” kpa se ẹyomde man owo afiak okop nsọn̄idem ke n̄kan̄ eke spirit.—James 5:13-15; Psalm 141:5.

[Ndise ke page 31]

Ke ẹma ẹkewa uwa, mbon mbuba ẹkesinyene ndita un̄wọn̄ọ nte ke mmimọ ima ibọ ukpep ke ọfiọn̄ duop

[Ebiet Ẹdade N̄kpọ Ẹto]

Musée du Louvre, Paris

[Ebiet Ẹdade Ndise Ẹto ke page 29]

Ẹbọ ẹto Itie Ubon N̄kpọeset Britain