Ẹkûsịn Ndisop Idem Ọtọkiet

‘Ẹyak nnyịn ikûsịn ndisop idem ọtọ kiet, nte edu ndusụk owo edide, edi inọ kiet eken item; ndien mbufo ẹkpedọdiọn̄ ẹnam ntem, adan̄a nte ẹkụtde ẹte usen oro ke asan̄a ekpere,’ ntre ke N̄wed Abasi ọdọhọ. (Mme Hebrew 10:25) Nte an̄wan̄ade, ẹyom ata mme andituak ibuot ẹsop idem ọtọkiet ke itie utuakibuot man ‘ẹkere nte ẹkpedemerede kiet eken ẹnọ ima ye nti utom.’—Mme Hebrew 10:24.

KE INI apostle Paul ekewetde mme ikọ eke enyọn̄ emi ke akpa isua ikie Eyo Nnyịn, mme Jew ẹkesituak ibuot ke akamba temple kiet oro okodude ke Jerusalem. Mme synagogue ẹma ẹdu n̄ko. Jesus ama esinọ ‘ukpep ke synagogue ye ke temple, emi kpukpru mme Jew ẹkesikam ẹdide ẹdisobo do.’—John 18:20.

Nso orụk ebiet utuakibuot ke Paul ekenyene ke ekikere ke ini enye ọkọnọde mme Christian item ndisop idem ọtọkiet man ẹsịn udọn̄ ẹnọ kiet eken? Ndi ikpọ ufọk ido ukpono Christendom ẹbiet ndutịm temple ekededi oro okodude ke Jerusalem? Ini ewe ke mbon oro ẹdọhọde nte idide Christian ẹketọn̄ọ ndibọp ikpọ ufọk ido ukpono?

‘Ufọk Ẹbọpde Ẹnọ Enyịn̄ Abasi’

Ẹkụt akpa ntọt aban̄ade itie utuakibuot nnọ Abasi ke n̄wed Exodus eke Bible. Jehovah Abasi ama eteme ndimek ikọt esie—Israel—ete ẹbọp “ebiet-idụn̄ [“ataya,” NW],” m̀mê “efe esop.” Ẹkenyene ndinịm ekebe ediomi ye nsio nsio ndisana n̄kpoduoho eken do. “Ubọn̄ Jehovah [ama] ọyọhọ ke ebiet-idụn̄  [“ataya,” NW]” oro ke ẹma ẹkebọp enye ẹkụre ke 1512 M.E.N. Ataya oro ẹkekemede ndimen nsan̄a do ekedi akpan ikpehe ke ndutịm oro Abasi akanamde man ẹkeme ndisan̄a n̄kpere enye, ke se iwakde ibe isua ikie inan̄. (Exodus, ibuot 25-27; 40:33-38) Bible n̄ko etịn̄ aban̄a ataya emi nte “temple Jehovah” ye “ufọk Jehovah.”—1 Samuel 1:9, 24.

Ke ukperedem, ke ini David ekedide edidem ke Jerusalem, enye ama owụt ọkpọsọn̄ udọn̄ ndibọp ufọk oro edibịghide, edinyụn̄ ọnọde Jehovah ubọn̄. Edi, sia David ekedide owoekọn̄, Jehovah ama ọdọhọ enye ete: “Idịghe afo edibọp ufọk ọnọ enyịn̄ mi.” Utu ke oro, Enye ama emek Solomon, eyen David ndibọp temple oro. (1 Chronicles 22:6-10) Solomon ama ayak temple oro ọnọ ke 1026 M.E.N., ke ẹma ẹkebọp enye ẹkụre ke isua itiaba ye ubak. Jehovah ama enyịme temple emi, ọdọhọde ete: “Mmenịm ufọk emi afo ọkọbọpde, ke edisana, man nnịm enyịn̄ mi do ke nsinsi: ndien enyịn mi ye esịt mi ẹyedu do kpukpru ini.” (1 Ndidem 9:3) Adan̄a nte nditọ Israel ẹkekade iso ndinam akpanikọ, Jehovah ekenyene ndiwụt ufọk oro mfọn esie. Nte ededi, edieke mmọ ẹkewọn̄ọde ẹkpọn̄ se inende, Jehovah ekenyene ndiwọn̄ọde mfọn esie n̄kpọn̄ ufọk oro, ndien ‘ufọk oro ekenyene ndikabade ndi eboho n̄wụre.’—1 Ndidem 9:4-9, NW; 2 Chronicles 7:16, 19, 20.

Nte ini akakade, nditọ Israel ẹma ẹwọn̄ọde ẹkpọn̄ utuakibuot akpanikọ. (2 Ndidem 21:1-5) ‘Ekem Jehovah ada edidem mme Chaldean ọdọk etiene mmọ, enye onyụn̄ ọfọp ufọk Abasi, onyụn̄ owụri ibibene Jerusalem, onyụn̄ ọfọp kpukpru ufọk mbọn̄ mmọ ke ikan̄, onyụn̄ abiat kpukpru ndiye n̄kpọ esie. Ndien enye atan̄ mmọ eke ofụt osụhọde, ọnyọn̄ ke Babylon; ndien mmọ ẹdi ikọt esie, ye eke nditọ esie.’ Nte Bible ọdọhọde, emi eketịbe ke isua 607 M.E.N.—2 Chronicles 36:15-21; Jeremiah 52:12-14.

Nte prọfet Isaiah ekebemde iso etịn̄, Abasi ama anam Edidem Cyrus eke Persia adaha ada man osion̄o mme Jew ke idak ukara Babylon. (Isaiah 45:1) Ke ẹma ẹkedu ke ntan̄mfep ke isua 70, mmọ ẹma ẹfiak ẹnyọn̄ọ Jerusalem ke 537 M.E.N. man ẹfiak ẹkebọp temple. (Ezra 1:1-6; 2:1, 2; Jeremiah 29:10) Ke ẹma ẹkenam ubịghi ke utom edibọp, ke akpatre ẹma ẹkụre temple oro ke 515 M.E.N., ndien ẹma ẹfiak ẹwụk edisana utuakibuot Abasi. Okposụkedi temple oro mîkeyehe nte temple Solomon, enye ama ekpere ndibịghi nsịm isua 600. Nte ededi, temple emi n̄ko ama abiara onyụn̄ oyom ẹfiak ẹdiọn̄ koro nditọ Israel ẹma ẹfụmi utuakibuot Jehovah. Ke ini Jesus Christ ekedide isọn̄, Edidem Herod ke akanam ndutịm man ẹfiak ẹbọp temple emi. Nso ikenyene nditịbe nnọ temple emi?

“Idikpọn̄ke Itiat Kiet ke Enyọn̄ Itiat Efen”

Ke etịn̄de aban̄a temple oro ke Jerusalem, Jesus ama ọdọhọ mme mbet esie ete: “Idikpọn̄ke itiat kiet ke enyọn̄ itiat efen eke mîdidorokede enye iduọk.” (Matthew 24:1, 2) Nte ekemde ye mme ikọ oro, ke 70 E.N., udịmekọn̄ Rome oro ẹkedide nditre nsọn̄ibuot mme Jew, ẹma ẹsobo ebiet oro ẹkediọn̄ọde ke ediwak isua ikie nte iwụk ebiet utuakibuot nnọ Abasi. * Owo ikafiakke ibọp temple oro. Ke ọyọhọ isua ikie itiaba, ẹma ẹbọp itieuwa mbon Muslim oro ẹdiọn̄ọde nte Dome of the Rock ke ebiet oro itie utuakibuot mme Jew okodude, ndien enye odu do tutu esịm mfịn emi.

Ewe ndutịm utuakibuot ke mme anditiene  Jesus ẹkenyene nditiene? Nte akpa mme Christian oro ẹkedide mme Jew ẹkenyene ndika iso ntuak ibuot nnọ Abasi ke temple oro ẹkenyenede ndisobo ke mîbịghike? Mme Christian oro mîdịghe mme Jew ẹkenyene ndituak ibuot nnọ Abasi ke m̀mọ̀n̄? Ndi mme ufọk ido ukpono Christendom ẹkenyene ndida itie temple oro? Nneme oro Jesus ekenemede ye n̄wan Samaria ọnọ nnyịn ikike ke n̄kpọ emi.

Ke ediwak isua ikie, mbon Samaria ẹkesituak ibuot ẹnọ Abasi ke akwa temple oro okodude ke Obot Gerizim ke Samaria. N̄wan Samaria ama ọdọhọ Jesus ete: “Mme ete nnyịn ẹkam ẹtuak ibuot ẹnọ Abasi ke obot emi; ndien mbufo ẹte, ebiet eke owo ẹkpetuakde ibuot ẹnọ Abasi odu ke Jerusalem.” Jesus ama ọbọrọ enye ete: “N̄wan owo, nịm Mi ke akpanikọ; ini ke edi, eke mbufo ẹdituakde ibuot ẹnọ Ete, idịghe ke obot emi inyụn̄ idịghe ke Jerusalem.” Owo idiyomke aba temple oro ẹkụtde ke enyịn ndida ntuak ibuot nnọ Jehovah, koro Jesus ama anam an̄wan̄a ete: “Abasi edi spirit: ndien mme andituak ibuot nnọ Enye ẹnyene ndituak ibuot ke spirit ye ke akpanikọ.” (John 4:20, 21, 24) Apostle Paul ama asian mbon Athens ke ukperedem ete: “Abasi emi okobotde ererimbot ye kpukpru se idude ke esịt, sia Enye edide Ọbọn̄ enyọn̄ ye isọn̄, idụn̄ke ke mme temple eke ubọk owo ẹnamde.”—Utom 17:24.

Nte an̄wan̄ade, mme ufọk ido ukpono Christendom inyeneke ebuana ndomokiet ye ndutịm temple oro okodude mbemiso Eyo mme Christian. Ndien mme Christian akpa isua ikie ikenyeneke ntak ndomokiet ndibọp mme utọ ufọk oro. Nte ededi, ke mme apostle ẹma ẹkekpan̄a, ediwọn̄ọde n̄kpọn̄ mme ukpepn̄kpọ akpanikọ oro ẹkebemde iso ẹtịn̄ ẹban̄a—nsọn̄ibuot—ama ada itie. (Utom 20:29, 30) Ediwak isua mbemiso 313 E.N. oro ẹdọhọde nte Akwa Edidem Constantine eke Rome akakabarede esịt odụk Ido Ukpono Christ, mbon oro ẹdọhọde nte idide mme Christian ẹma ẹtọn̄ọ ndiwọn̄ọde n̄kpọn̄ se Jesus ekekpepde.

Constantine ama etịp esịn ke ndibuak “Ido Ukpono Christ” ye ido ukpono mme okpono ndem mbon Rome. The Encyclopædia Britannica ọdọhọ ete: “Constantine ke idemesie ama owụk ete ẹbọp ikpọ ufọkabasi Christian ita ke Rome: St. Peter, St. Paolo Fuori le Mura, ye St. Giovanni ke Laterano. Enye . . . eketịbi ndutịm ubọpufọk oro enyenede mbiet cross, oro akakabarede edi idaha oro mme ufọkabasi ke n̄kan̄ edem usoputịn Europe ẹketienede ke ofụri Ntọn̄ọ Ntọn̄ọ Eyo Ntatenyịn.” Ẹsụk ẹdada Akwa Ufọkabasi St. Peter oro ẹkefiakde ẹbọp ke Rome nte iwụk ebiet Ufọkabasi Roman Catholic.

Ewetmbụk oro Will Durant ọdọhọ ete: “Ufọkabasi oro ama ekpebe ndusụk edinam ye usụn̄ utuakibuot oro ẹkedide ọsọ ke Rome [mme okpono ndem] mbemiso eyo mme Christian.” Emi ama esịne “ifiọk ubọp ikpọ ufọk ido ukpono.” Ọtọn̄ọde ke ọyọhọ isua ikie 10 esịm ikie 15, ẹma ẹnam usọp usọp n̄kọri ke edibọp n̄kpri ye ikpọ ufọk ido ukpono, ẹnen̄erede ẹwụk ntịn̄enyịn ke ndudiọn̄. Ini oro ke ikpọ ufọk ido ukpono Christendom oro ẹdade idahaemi nte n̄wọrọnda utomusọ ẹkedi ẹdidu.

Ndi mme owo ẹsibọ nduọkodudu ye nsịnudọn̄ eke spirit ẹto edituak ibuot ke ufọkabasi? Francisco otode Brazil ọdọhọ ete: “Ye ami, ufọkabasi ekedi ukem ye kpukpru n̄kpọ oro ẹfekde ẹnyụn̄ ẹnamde owo akpa mba ke ido ukpono. Mass ekedi edinam ofụri ini oro mînyeneke se ọwọrọde, oro mîkanamke n̄kpọ ndomokiet ndiyụhọ mme ata udọn̄ mi. Mma  nnyene nduọkodudu ke ini n̄ketrede enye.” Edi, ẹwụk ata mme andinịm ke akpanikọ ẹte ẹsop idem ọtọkiet. Nso ndutịm aban̄ade edisop idem ke mmọ ẹkpetiene?

“Ufọk Abasi Emi Odude ke Ebiet Mmọ”

Ndidụn̄ọde nte mme andinịm ke akpanikọ eke akpa isua ikie ẹkesisopde idem ọnọ mme Christian uwụtn̄kpọ oro mmọ ẹkpetienede kaban̄a edisop idem ọtọkiet. N̄wed Abasi owụt nte ke mmọ ẹkesiwak ndisop idem ọtọkiet ke mme ufọk owo. Ke uwụtn̄kpọ, apostle Paul ama ewet ete: “Ẹkọm Prisca ye Aquila, mme nsan̄a-utom mi ke Christ Jesus, . . . ẹnyụn̄ ẹkọm ufọk Abasi [“esop,” NW] emi odude ke ebiet mmọ.” (Rome 16:3, 4; Colossae 4:15; Philemon 2) Ẹkabade ikọ Greek oro adade ọnọ “esop” (ek·kle·siʹa) nte “ufọk ido ukpono” ke ndusụk edikabade Bible Ikọmbakara, utọ nte King James Version. Edi ikọ oro ek·kle·siʹa ada aban̄a otu mme owo oro ẹsopde idem ọtọkiet kaban̄a ukem uduak, idaha iban̄a ufọk. (Utom 8:1; 13:1) Utuakibuot mme Christian akpanikọ iyomke mme uwouwo ufọk ido ukpono.

Didie ke ẹkesinịm mme mbono esop ke mme akpa esop Christian? Mbet oro James ada orụk ikọ Greek emi sy·na·go·geʹ nditịn̄ mban̄a mbono esop Christian. (James 2:2) Ikọ Greek emi ọwọrọ “ndida ndidian ọtọkiet” ndien ẹsida enye mîdịghe ẹda ikọ oro ek·kle·siʹa. Nte ededi, nte ini ekebede, ẹma ẹdida ikọ emi “synagogue” nditịn̄ mban̄a itie m̀mê ufọk oro ẹsinịmde mbono. Akpa mme Christian ẹkedide mme Jew ẹma ẹmehe ye se ẹkesinamde ke synagogue. *

Ke adan̄aemi mme Jew ẹkesisopde idem ke temple ke Jerusalem ndinịm usọrọ mmọ eke isua ke isua, mme synagogue ẹkedi mme itie ke n̄kann̄kụk, oro ẹkesikade ẹkekpep ẹban̄a Jehovah ẹnyụn̄ ẹbọde ukpep ke Ibet. Etie nte se ẹkesinamde ke synagogue ama esịne edibọn̄ akam ye edikot N̄wed Abasi, ọkọrọ ye edinam itie N̄wed Abasi an̄wan̄a ye edinọ item. Ke ini Paul ye mbon oro ẹkesan̄ade ye enye ẹkedụkde synagogue ke Antioch, “mme etubom synagogue [ẹma] ẹdọn̄ ẹdidọhọ mmọ ẹte, Nditọ-ete, edieke mbufo ẹnyenede item eke ẹnọde mbio obio, ẹtịn̄.” (Utom 13:15) Ke ini akpa mme Christian oro ẹkedide mme Jew ẹkesisopde idem ọtọkiet ke mme ufọk owo, eyịghe  idụhe nte ke mmọ ẹma ẹtiene ukem uwụtn̄kpọ oro, ẹnamde mme mbono esop mmọ ẹkọn̄ọ ke item N̄wed Abasi ẹnyụn̄ ẹdi se ibọpde-bọp ke n̄kan̄ eke spirit.

Mme Esop Kaban̄a Edinọ Nsịnudọn̄

Ukem nte akpa mme Christian, Mme Ntiense Jehovah mfịn ẹsisop idem ọtọkiet ke mme ukeuke itie utuakibuot man ẹbọ item Bible ẹnyụn̄ ẹdara inem inem ebuana ọtọkiet. Ke ediwak isua, mmọ ẹkesisop idem n̄kukụre ke mme ufọk owo ndien ke ẹsụk ẹnanam ntre ke ndusụk itie. Edi idahaemi, ibat esop ọmọkọri ebe 90,000, ndien ẹkot mme akpan itie usopidem mmọ Ufọkmbono Obio Ubọn̄. Mme ufọk emi idịghe uwouwo m̀mê ndibiet mme ufọk ido ukpono. Mmọ ẹdi mme ukeuke ufọk oro ẹkemede ndidụk owo 100 esịm 200 oro ẹsopde idem ndidụk mme mbono esop eke urua ke urua man ẹkpan̄ utọn̄ ẹnyụn̄ ẹkpep Ikọ Abasi.

Ata ediwak esop Mme Ntiense Jehovah ẹsisop idem ikata ke urua. Mbono esop kiet edi utịn̄ikọ an̄wa ke ibuot nneme oro mme owo ẹnyenede udọn̄ ẹban̄a idahaemi. Ukpepn̄kpọ oro ọkọn̄ọde ke ibuot nneme m̀mê ntịn̄nnịm ikọ Bible, oro ẹdade ẹto magazine Enyọn̄-Ukpeme esitiene. Mbono esop efen edi ufọkn̄wed ẹtịmde man ẹnọ mme owo ukpep ke nte ẹsuande etop Bible. Mbono esop oro ẹtịmde akpan akpan man ẹnọ nti ekikere ke utom ukwọrọikọ Christian esitiene. Ini kiet ke urua, Mme Ntiense n̄ko ẹsisop idem ke n̄kpri otu ke mme ufọk owo, man ẹkpep Bible. Kpukpru owo ẹkeme ndidụk mme mbono emi. Akananam utan̄ etịbe idụhe.

Francisco, oro iketịn̄de iban̄a ke mbemiso, ama okụt nte mme mbono esop ke Ufọkmbono Obio Ubọn̄ ẹnen̄erede ẹnyene ufọn. Enye ọdọhọ ete: “Akpa itie usopidem oro n̄kawahade ekedi ediye ufọk ke usụk usụk ikpehe obio, ndien se n̄kokụtde ama enen̄ede otụk mi ke ini n̄kọnyọn̄de ke ufọkmbono oro. Mbon oro ẹkedude do ẹketie ufan ufan, ndien mma n̄keme ndikụt ima oro okodude ke otu mmọ. N̄kekemeke ndime. Ke akpanikọ, ntabake mbono esop ndomokiet toto ke ini oro. Mme mbono esop Christian emi ẹsitie inem inem, ndien mmọ ẹsiyụhọ mme udọn̄ n̄kpọ eke spirit mi. Idem ke ini n̄kopde mmemidem ke ndusụk ntak, mmesika Ufọkmbono Obio Ubọn̄, nnyenede mbuọtidem nte ke nyọbọ nsịnudọn̄ mbemiso mfiakde nnyọn̄ ufọk.”

Ubọ ukpep Bible, ebuana ọtọkiet oro ọbọpde-bọp, ye ifet editoro Abasi ke ẹna n̄ko ẹbet fi ke mme mbono esop Mme Ntiense Jehovah. Nnyịn imọnọ fi ufiop ufiop ikot ndidụk Ufọkmbono Obio Ubọn̄ oro ekperede ufọk fo akan. Afo oyokop idatesịt ke ndikanam ntre.

[Mme Ikọ idakisọn̄]

[Mme ndise ke page 4, 5]

Ataya ekedi akpan iwụk ebiet utuakibuot Jehovah, ndien ke ukperedem temple

[Ndise ke page 6]

Akwa Ufọkabasi St. Peter ke Rome

[Ndise ke page 7]

Akpa mme Christian ẹkesisop idem ọtọkiet ke mme ufọk owo

[Mme ndise ke page 8, 9]

Mme Ntiense Jehovah ẹsinịm mme mbono esop Christian ke mme ufọk owo ye ke mme Ufọkmbono Obio Ubọn̄