Ọkpọsọn̄ Ukeme Oro Ẹkesịnde Ndinyene Bible ke Usem Greek Eyomfịn

Ekeme ndikpa fi idem ndifiọk nte ke Greece, kpa idụt emi ndusụk ini ẹsikotde ntọn̄ọ ifụre ekikere, edi idụt emi ẹkesịnde ọkpọsọn̄ ukeme ke anyan ini ndikabade Bible nsịn ke usem mme usụhọde owo. Edi anie ọkpọbiọn̄ọ edisio Bible usem Greek oro ọkpọsọpde an̄wan̄a owo? Ntak emi owo ekededi okpoyomde ndibiọn̄ọ edikabade emi?

OWO ekeme ndikere ke mbon oro ẹsemde usem Greek ẹdi mbon oro ẹnyenede mfọniso ẹkan, sia ẹkebemde iso ẹwet akamba ubak Edisana N̄wed Abasi ke usem mmọ. Nte ededi, usem Greek eyomfịn enen̄ede okpụhọde ọkpọn̄ usem Greek eke Septuagint oro ẹkedade ẹkabade N̄wed Abasi Usem Hebrew onyụn̄ okpụhọde ọkpọn̄ enye oro ẹkedade ẹwet N̄wed Abasi Christian Usem Greek. Ke nditịm ntịn̄, ke isua ikie itiokiet emi ẹkebede, ata ediwak mbon oro ẹsemde usem Greek ẹkụt nte ke usem Greek oro ẹkedade ẹwet Bible etie ata esen esen nte usem esenidụt. Mbufa ikọ ẹmeda itie n̄kani ikọ, ndien mme ikọ ye usụn̄ nte ẹbonde ẹnyụn̄ ẹtịmde mmọ ẹmekpụhọde.

Nditan̄ n̄kani uwetn̄kpọ usem Greek oro ẹkedude toto ke ọyọhọ isua ikie ita tutu esịm ọyọhọ isua ikie 16 mbok ẹsọn̄ọ ukeme oro ẹkesịnde ndikabade Septuagint nsịn ke orụk usem Greek oro ẹkesemde ke ukperedem. Ke ọyọhọ isua ikie ita, Gregory, bishop Neocaesarea (n̄kpọ nte 213-270 E.N.), ama akabade n̄wed Ecclesiastes oto Septuagint esịn ke mmemmem usem Greek. Ke ọyọhọ isua ikie 11, eyen Jew emi ekekerede Tobias ben Eliezer emi okodụn̄de ke Macedonia ama akabade ndusụk ikpehe Akpa N̄wed Ition eke Bible Septuagint esịn ke usem Greek oro ẹkesisemde kpukpru usen. Enye ama akam ada abisi usem Hebrew ewet ke ufọn mme Jew oro ẹkedụn̄ọde ke Macedonia, oro ẹkesemde usem Greek kpọt edi oro ẹkekemede ndikot n̄wed oro ẹdade abisi usem Hebrew ẹwet. Ẹma ẹsio Akpa N̄wed Ition eke Bible oro ẹkekabarede ke utọ usụn̄ emi ke Constantinople ke 1547.

Un̄wana Ayama ke Ekịm

Ke ọyọhọ isua ikie 15, ke ini mbon Ottoman ẹketọn̄ọde ndikara mme ikpehe obio ukara Byzantine oro ẹkesemde usem Greek, ata ediwak owo do ikọfiọkke n̄wed. Okposụkedi Ufọkabasi Orthodox ọkọbọde akwa ufọn oto Obio Ukara Ottoman, enye ke unana ntịn̄enyịn ama ayak mme erọn̄ esie ẹkabade ẹdi mme ubuene ọtọin̄wan̄ ye mme ọkọi. Ewetn̄wed owo Greece oro Thomas Spelios ọkọdọhọ ete: “Akpan utịtmbuba Ufọkabasi Orthodox ye ndutịm unọ ukpep esie ekedi ndikpeme mbiọn̄ọ ekikere mbon Islam ye mbon Roman Catholic ndibe ndụk otu mme andidia udia Ọbọn̄ esie. Nte utịp, etie nte ndutịm unọ ukpep Greek ama atuak ada.” Ekedi ke utọ n̄kịmn̄kịm idaha emi ke mme owo oro ẹmade Bible ẹkekụt ke oyom mmimọ inam mbon oro ẹdude ke nnanenyịn mi ẹnyene ubọhọ ye ndọn̄esịt ẹto n̄wed Psalm eke Bible. Ọtọn̄ọde ke 1543 esịm 1835, edikabade 18 ẹma ẹdu oro ẹkekabarede Psalm ẹsịn ke usem Greek oro mme owo ẹkesidade ẹneme nneme.

Ke 1630, Maximus Callipolites, owo Greece emi ekedide owo n̄ka mọn̄k eke Callipolis ama akabade akpa ofụri edikabade N̄wed Abasi  Christian Usem Greek esịn ke usem Greek. Enye akanam emi ke idak ndausụn̄ ye un̄wam Cyril Lucaris, kpa etubom Constantinople oro okoyomde ẹnam ukpụhọde ke Ufọkabasi Orthodox. Nte ededi, mbon ufọkabasi emi mîkenyịmeke ẹnam ukpụhọde ekededi m̀mê ẹkabade Bible ẹsịn ke usem oro mme owo ẹkesidade ẹneme nneme ẹma ẹbiọn̄ọ Lucaris. * Ẹma ẹyịri enye ẹwot nte abia mbia. Nte ededi, ke 1638, ẹma ẹmịn̄ edikabade eke Maximus n̄kpọ nte idem 1,500. Isua 34 ke ukperedem, ke etịn̄de n̄kpọ aban̄a edikabade emi, akwa esop ufọkabasi Orthodox ama ọdọhọ ete ke N̄wed Abasi “idịghe se owo ekededi okotde, edi edi mbon emi ẹdiọn̄ọde nditụn̄ọ n̄kpọ eke spirit ke ẹma ẹkenam ndụn̄ọde oro odotde,” ẹkpekot. Emi ọkọwọrọ ke mme ọkwọrọ ederi emi ẹkedide mme ọfiọkn̄wed kpọt ẹkenyene ndikot N̄wed Abasi.

Ke 1703, Seraphim, owo n̄ka mọn̄k eke Greece oro otode isuo Lesbos, ama odomo ndimịn̄ edikabade eke Maximus oro ẹkefiakde ẹsio, ke London. Ke ini mbọn̄ England ẹkekpude ndinọ enye un̄wam okụk oro mmọ ẹken̄wọn̄ọde, enye ama ada okụk idemesie emịn̄ Bible oro ẹkefiakde ẹsio mi. Ke ikan̄ ikan̄ mbemiso ikọ Bible emi, Seraphim ama ọsọn̄ọ etịn̄ nte ke oyom “kpukpru mme Christian oro ẹbakde Abasi” ẹkot Bible, ndien enye ama obiom ikpọ mme ọkwọrọ ederi ufọkabasi ikpe ke “ndiyom ndidịp idiọkido mmọ ebe ke ndinam mme owo ẹtak ke unana ifiọk.” Nte ẹkedoride enyịn, mbon Ufọkabasi Orthodox oro ẹkebiọn̄ọde enye ẹma ẹmụm enye ke Russia ẹnyụn̄ ẹbịn aka Siberia, ebiet emi enye akakpade ke 1735.

Ke etịn̄de aban̄a nte biọn̄ eke spirit ekenen̄erede ọdọn̄ mbon oro ẹkesemde usem Greek ini oro, ọkwọrọ ederi Greece kiet ama etịn̄ se itienede mi aban̄a edikabade Maximus oro ẹkefiakde ẹsio ke ukperedem ete: “Mbon Greece ye mbon en̄wen ẹkebọ Edisana Bible emi ye ima ye ọkpọsọn̄ udọn̄. Ndien mmọ ẹma ẹkot enye. Ndikot Bible ama osụk ubiak mmọ, ndien mbuọtidem mmọ ke Abasi . . . ama ọkọri.” Nte ededi, mme adausụn̄ eke spirit mmọ ẹma ẹkop ndịk nte ke edieke mme owo ẹfiọkde Bible, do ẹyedifiọk ke mme edinịm ke akpanikọ ye mme edinam mme ọkwọrọ ederi ikemke ye N̄wed Abasi. Ke ntre, ke 1823 ye ke 1836, etubom Constantinople ama ọnọ ewụhọ ete ẹfọp kpukpru mme edikabade Bible oro.

Akabade N̄wed Oro Ekenyenede Uko

Ke idaha ikan̄ ikan̄ ubiọn̄ọ emi ye ọkpọsọn̄ udọn̄ ndinyene ifiọk Bible, ọwọrọiso owo kiet ama odu oro ekenyenede akamba udeme ke ndikabade Bible nsịn ke usem Greek eyomfịn. Owo uko emi ekedi Neofitos Vamvas, kpa ọwọrọetop ata usem ye eyen ukpepn̄kpọ Bible, oro ediwak owo ẹkebatde nte kiet ke otu “Mme Andikpep ke Idụt” oro.

Vamvas ama enen̄ede okụt ke Ufọkabasi Orthodox ekenyene nduduọhọ ke mme owo ndikanana ifiọk ke n̄kan̄ eke spirit. Enye ama etịm enịm ke akpanikọ ete ke man ẹnam mme owo ẹnyene ifiọk eke spirit, ke oyoyom ẹkabade Bible ẹsịn ke usem Greek oro ẹkemehede ini oro. Ke 1831, ye un̄wam nditọ ukpepn̄kpọ en̄wen, enye ama ọtọn̄ọ ndikabade Bible nsịn ke usem Greek oro ẹkesidade ẹwet n̄kpọ. Ẹkesio ofụri edikabade esie ke 1850. Sia ufọkabasi Greek Orthodox mîkenyịmeke ndin̄wam enye, enye ama aka akadiana ye N̄ka Bible Britain ye eke Esenidụt (BFBS) man osio onyụn̄ asuan edikabade esie emi. Ufọkabasi oro okokot enye “owo Protestant,” ndien ikebịghike ẹma ẹbịn enye ẹsio ke obio.

Edikabade Vamvas ama ọsọn̄ọ eyịre ke King James Version onyụn̄ ọdọn̄ọ mme ndudue oro ẹdude ke edikabade oro ke ntak esisịt ifiọk Bible ye esisịt ifiọk oro ẹkenyenede ẹban̄a usem ini oro. Kpa ye oro, ke ediwak isua, enye ekedi edikabade oro eketịmde ekpere Bible usem Greek ini oro, emi mme owo ẹkenyenede. Nte enemde,  enye esịne ọkpọkpọ enyịn̄ Abasi utịm ikanan̄, ke orụk emi “Ieová.”—Genesis 22:14; Exodus 6:3; 17:15; Judges 6:24.

Didie ke mme owo ẹkenam n̄kpọ ẹban̄a edikabade Bible emi ye mme edikabade en̄wen oro ekekemede ndisọp n̄n̄wan̄a owo? Inua ikam ikemeke nditịn̄! Ke awatde ke ubom adian̄ade ke kiet ke otu mme isuo Greece, “mme ubom oro nditọwọn̄ ẹkedọn̄ọde ẹyọhọ ẹdi ndibọ [Bible] ẹma ẹkan ubom eren oro akasuande Bible ọnọ BFBS ẹkụk, tutu enye . . . ọdọhọ awat ubom ete awat osio” mbak imọ idida ke itie kiet oro isuan ofụri Bible oro imọ ikakamade! Edi mme andibiọn̄ọ ẹma ẹsọsọp ẹnam n̄kpọ ẹban̄a emi.

Mme oku Orthodox ẹma ẹdụri mme owo utọn̄ ẹte ẹkûbọ mme utọ edikabade oro. Ke uwụtn̄kpọ, ke obio Athens, ẹma ẹbọ mme owo Bible ke odudu. Ke 1833, bishop Orthodox eke Crete ama ọfọp mme “Obufa Testament” emi enye ọkọfiọhọde ke ufọkidụn̄ n̄ka mọn̄k. Oku kiet ama edịp idem Bible emi kiet, ndien mme owo ke mbọhọ obio-in̄wan̄ oro ẹma ẹdịp ekemmọ tutu bishop oro ọkpọn̄ isuo oro.

Ndusụk isua ke ukperedem ke isuo Corfu, Edisana Akwa Esop Ufọkabasi Greek Orthodox ama akpan edikama edikabade Bible eke Vamvas emi. Ẹma ẹkpan edinyam Bible oro, ndien ẹma ẹbiat mbon oro ẹkesụk ẹdude. Ke isuo Chios, Síros, ye Mykonos, usua oro mme ọkwọrọ ederi ẹkenyenede ẹban̄a Bible ama ada esịm edifọp Bible. Edi ubiọn̄ọ efen efen kaban̄a utom edikabade Bible ke okosụk edi ke iso.

Ọbọn̄ An̄wan Enyene Udọn̄ ke Bible

Ke iduọk isua 1870, Ọbọn̄ An̄wan Olga eke Greece ama edifiọk ke mbon Greece ikosụk inyeneke ọyọhọ ifiọk Bible. Sia ekenịmde ke akpanikọ ete ke ifiọk N̄wed Abasi ọyọnọ idụt oro ndọn̄esịt ye nduọkodudu, ọbọn̄ an̄wan oro ama odomo ndinam ẹkabade Bible ẹsịn ke usem oro ọsọpde an̄wan̄a owo akan edikabade Vamvas.

Prokopios, akwa bishop Athens emi okonyụn̄ edide etubom Edisana Akwa Esop Ufọkabasi ama esịn udọn̄ ọnọ ọbọn̄ an̄wan oro ndinam ẹtọn̄ọ utom emi. Nte ededi, ke ini enye ekesịnde n̄wed eben̄e ọnọ Edisana Akwa Esop Ufọkabasi ndibọ unyịme, owo ikenyịmeke eben̄e esie. Edi, enye ama ọsọn̄ọ eyịre, afiakde esịn obufa n̄wed eben̄e, edi ke 1899, ẹma ẹtọn̄ọ ntak ẹsịn eben̄e esie. Ke ofụmide unana edinyịme mmọ, ọbọn̄ an̄wan emi ama ebiere ndida okụk esie nsio ibat ibat edikabade emi. Enye ama anam emi ke 1900.

Mme Andibiọn̄ọ Oro Mîkpaha Mba

Ke 1901, The Acropolis, kpa ọwọrọetop n̄wedmbụk n̄kpọntịbe Athens, ama emịn̄ Gospel Matthew  oro Alexander Pallis, akabade n̄wed oro akanamde utom ke Liverpool, England, akakabarede esịn ke usem Greek eyomfịn. Ana in̄wan̄-in̄wan̄ nte ke uduak Pallis ye mme nsan̄a esie ekedi ‘ndinam mbon Greece ẹnyene ifiọk’ nnyụn̄ ‘n̄n̄wam idụt emi ọkọri ke ifiọk Bible.’

Nditọ ukpepn̄kpọ ido ukpono Orthodox ye mme prọfesọ mmọ ẹkedọhọ ke edikabade Bible emi ‘ada ata ọsọn̄urua n̄kpọ oro idụt oro okponode anam n̄kpọ nsahi,’ edide ukem nte edisabade Edisana Uwetn̄kpọ. Etubom Joakim III eke Constantinople ama ewet n̄wed ndiwụt ke imọ inyịmeke edikabade oro. Eneni oro ama akabade edi eneni ukaraidem, ndien mme n̄ka ukaraidem oro ẹken̄wanade ye kiet eken ẹma ẹda ifet emi ẹnam n̄kpọ ke idiọk usụn̄.

Ediwak ufọkutom usuanmbụk n̄kpọntịbe Athens ẹma ẹtọn̄ọ ndibiọn̄ọ edikabade Pallis, ẹkotde mme andima edikabade emi “mbon oro mînịmke ke Abasi odu,” “mbon mbia,” ye “mme isụn̄utom ukara esenidụt” oro ẹkebierede ndibiat obio Greece. Ọtọn̄ọde ke November 5 esịm 8, 1901, mbon Ufọkabasi Greek Orthodox oro mîmaha ẹnam ukpụhọde ẹma ẹsịn nsọk ẹnọ nditọ ufọkn̄wed ndinam ntịme ke Athens. Mmọ ẹma ẹda en̄wan ẹdụk mme ọfis The Acropolis ye akwa ufọk edidem, ẹbịn mme owo ẹsion̄o ke Ufọkn̄wed Ntaifiọk Athens, ẹnyụn̄ ẹdọhọ mme andikara ẹkpọn̄ ukara. Ke utịt ntịme oro, owo itiaita ẹma ẹkpan̄a ke en̄wan oro mmọ ẹken̄wanade ye mbonekọn̄. Ke ndan̄nsiere, edidem ama ọdọhọ Akwa Bishop Prokopios ọkpọn̄ utom, ndien usen iba ke ukperedem ofụri Esop Ukara ẹma ẹkpọn̄ ukara.

Ọfiọn̄ kiet ke ukperedem, nditọ ufọkn̄wed oro ẹma ẹfiak ẹtọn̄ọ ntịme ẹnyụn̄ ẹfọp edikabade Pallis kiet ke eferife. Mmọ ẹma ẹwụk ẹte ẹkûsuan edikabade emi aba ẹnyụn̄ ẹdọhọ ẹnọ owo ekededi oro edidomode ndisio utọ edikabade emi ke ini iso ọkpọsọn̄ ufen. Ẹkenịm ewụhọ emi man ẹkpan edikama edikabade Bible usem Greek eyomfịn ekededi. Nso idiọk ini ke emi ekedi ntem!

“Ikọ Abasi Eyebịghi ke Nsinsi”

Ke 1924, ẹma ẹmenede ukpan oro ẹkenịmde ẹte ẹkûnyene Bible ke usem Greek eyomfịn ẹfep. Tọn̄ọ ke ini, Ufọkabasi Greek Orthodox ikwe unen ndomokiet ke ukeme oro enye esịnde ndibiọn̄ọ mme owo ndinyene Bible. Kan̄a ke emi, Mme Ntiense Jehovah ẹda iso ke unọ ukpep Bible ke Greece, nte mmọ ẹnamde ke ediwak idụt en̄wen. Toto ke 1905, mmọ ẹmeda edikabade Vamvas ndin̄wam ediwak tọsịn mbon oro ẹsemde usem Greek ndinyene ifiọk akpanikọ Bible.

Ke ediwak isua oro ẹbede, ediwak nditọ ukpepn̄kpọ ye mme prọfesọ ẹmenen̄ede ẹsịn ukeme ndisio Bible ke usem Greek eyomfịn. Mfịn, n̄kpọ nte edikabade Bible 30, ke ofụri ofụri m̀mê ubak ubak, ẹdu oro mme ọsọ owo ke Greece ẹkemede ndikot. N̄wọrọnda ke otu mmọ emi edi edikabade New World Translation of the Holy Scriptures eke usem Greek, oro ẹkesiode ke 1997 ke ufọn miliọn owo 16 oro ẹsemde usem Greek ke ofụri ererimbot. Mme Ntiense Jehovah ẹkesio edikabade emi, ndien enye akabade Ikọ Abasi ke usụn̄ oro ememde ndikot, ọsọpde an̄wan̄a owo, onyụn̄ ọsọn̄ọde eyịre ke akpasarade uwetn̄kpọ.

Ọkpọsọn̄ ukeme oro ẹkesịnde ndinyene Bible ke usem Greek eyomfịn owụt akpan n̄kpọ kiet. Enye enen̄ede owụt nte ke kpa ye oro mme owo ẹsịnde ubiọn̄ọ, “ikọ Abasi eyebịghi ke nsinsi.”—1 Peter 1:25.

[Ikọ idakisọn̄]

[Ndise ke page 27]

Cyril Lucaris akada usụn̄ ke akpa edikabade ofụri N̄wed Abasi Christian Usem Greek nsịn ke usem Greek ke 1630

[Ebiet Ẹdade N̄kpọ Ẹto]

Bib. Publ. Univ. de Genève

[Mme ndise ke page 28]

Ndusụk edikabade oro ẹkekabarede ẹsịn ke usem Greek oro ẹkesidade ẹneme nneme: Psalm oro: (1) Ilarion ekemịn̄de ke 1828, (2) Vamvas ekemịn̄de ke 1832, (3) Julianus ekemịn̄de ke 1643. “Akani Testament” oro: (4) Vamvas ekemịn̄de ke 1840

Ọbọn̄ An̄wan Olga

[Ebiet ẹdade n̄kpọ ẹto]

Mme Bible: Itie Ubon N̄wed Idụt Greece; Ọbọn̄ An̄wan Olga: Ndise Culver

[Ebiet Ẹdade Ndise Ẹto ke page 26]

Ikpan̄wed n̄kukịp: Ẹkefiak ẹmịn̄ ke unyịme mfọnido Mme Akamautom Itie Ubonn̄wed Chester Beatty, Dublin

[Ebiet Ẹdade Ndise Ẹto ke page 29]

Ikpan̄wed n̄kukịp: Ẹkefiak ẹmịn̄ ke unyịme mfọnido Mme Akamautom Itie Ubon N̄wed Chester Beatty Library, Dublin