Edinọ Oro Ọnọde Idatesịt

GENIVAL, emi odụn̄de ke obio oro ntatenyịn mîsịmke kan̄a ke ufọt edem edere ye edem usiahautịn Brazil, ekesida ekpri okụkọfiọn̄ oro enye ekesibọde nte ekpeme ufọkibọk ese aban̄a n̄wan ye nditọ esie. Kpa ye nsọn̄ọn̄kpọ esie, Genival ama esinọ ọyọhọ mbak duop ke ofụri esịt. Ke adan̄aemi ọfiọn̄ọde idịbi, enye eti ete: “Ndusụk ini ubon mi ama esitie biọn̄, edi ami n̄koyom ndinọ Abasi mfọnn̄kan n̄kpọ oro n̄kenyenede, inamke n̄kpọ m̀mê nso n̄waidem ke oro okoyom.”

Ke ẹma ẹkesio enye ke utom, Genival ama aka iso ndinọ ọyọhọ mbak duop esie. Ọkwọrọ ederi mmọ ama esịn udọn̄ ọnọ enye ete etịp akamba etịbe ada odomo Abasi ese. Ọkwọrọ ederi oro ama ọn̄wọn̄ọ ọnọ enye ete ke Abasi iditreke ndin̄wan̄a edidiọn̄ nnọ enye. Ntre Genival ama ebiere ndinyam ufọk esie nnyụn̄ n̄kpọn̄ okụk oro nnọ ufọkabasi.

Idịghe Genival ikpọn̄ enyene utọ ifịk oro ke ndinọ enọ. Ediwak mbon emi ẹdide ọkpọikpọi ubuene ẹsinọ ọyọhọ mbak duop ke ntak n̄kopitem koro ufọkabasi mmọ ekpepde ete ke ọyọhọ mbak duop edi n̄kpọ oro Bible oyomde ẹnam. Ndi oro edi akpanikọ?

Ọyọhọ Mbak Duop ye Ibet

Ewụhọ ndinọ ọyọhọ mbak duop ekedi ubak Ibet oro Jehovah Abasi ọkọnọde esien Israel 12 eke eset ke se iwakde ibe isua 3,500 emi ẹkebede. Ibet oro ama owụk ete ẹnọ esien Levi ubak kiet ke itie duop ke se ẹdade ẹto isọn̄ ye mme eto mfri ye ọyọhọ duop ke otu ufene man ẹda ẹnọ utom oro mmọ ẹnamde ke ataya ibetedem.—Leviticus 27:30, 32; Numbers 18:21, 24.

Jehovah ama ọnọ nditọ Israel nsọn̄ọ ete ke Ibet oro ‘idisọn̄ke ikan mmọ.’ (Deuteronomy 30:11) Adan̄a nte mmọ ẹkesọn̄ọde ẹda ẹnịm mme ewụhọ Jehovah, esịnede ọyọhọ mbak duop, enye ama ọn̄wọn̄ọ ete ke mmọ ẹyedọk akpakịp mbun̄wụm. Ndien man ẹnyene se ẹyomde, ẹma ẹsisio n̄kpọ ẹnịm kpukpru ini ndinọ ọyọhọ mbak duop efen efen ke isua ke isua, oro ẹkesidade ẹnam n̄kpọ ke ini idụt oro okosopde idem man enịm mme usọrọ ido ukpono esie. Ntem, ‘esen owo, ye eyen-akpa, ye ebe-akpa,’ ẹma ẹsidia ẹyụhọ.—Deuteronomy 14:28, 29; 28:1, 2, 11-14.

Ibet iketịn̄ke ufen oro ẹdinọde owo oro okpude ndinọ ọyọhọ mbak duop, edi eyen Israel kiet kiet ama enyene ata akamba mbiomo ndinọ utuakibuot akpanikọ ibetedem ke usụn̄ emi. Ke akpanikọ, Jehovah ama obiom nditọ Israel oro ẹkekpude ndinọ ọyọhọ mbak duop ke eyo Malachi ikpe ete ke ‘ẹwo ọyọhọ mbak duop ye uwa imọ.’ (Malachi 3:8, New International Version) Nte ẹkeme ndibiom mme Christian oro mînọhọ ọyọhọ mbak duop ikpe ntre?

Ọfọn ẹyak ikere ise. Nte ido edide, mme ibet idụt kiet kiet isinyeneke odudu ke ọwọrọde ọkpọn̄ idụt oro. Ke uwụtn̄kpọ, ibet oro oyomde mme awat ubomisọn̄ ke Britain ẹwat ke n̄kan̄ ubọk ufien ibeheke mme awat ubomisọn̄ ke France. Kpasụk ntre, ibet oro okoyomde ẹnọ ọyọhọ mbak duop ekedi ubak san̄asan̄a ediomi ke ufọt Abasi ye idụt Israel. (Exodus 19:3-8; Psalm 147:19, 20) Ibet oro ọkọbọp nditọ Israel kpọt.

Ke adianade do, kpa ye oro edide akpanikọ nte ke akananam Abasi ikpụhọkede, ndusụk ini mme n̄kpọ oro enye oyomde ẹsikpụhọde. (Malachi 3:6) Bible etịn̄ in̄wan̄-in̄wan̄ ete ke n̄kpa uwa Jesus ke isua 33 E.N. ama ‘ọsọhi’ m̀mê ‘abiat’ Ibet ye ‘uyo oro ọdọhọde ẹbọ n̄kpọ kiet ke itie duop,’ efep.—Colossae 2:13, 14; Ephesus 2:13-15; Mme Hebrew 7:5, 18.

Edinọ Enọ Christian

Nte ededi, ẹkesụk ẹyoyom mme etịbe man ẹda ẹnọ utuakibuot akpanikọ ibetedem. Jesus ama osio mme mbet esie ọdọn̄ ete ‘ẹdi mme ntiense imọ tutu esịm utịt ererimbot.’ (Utom 1:8) Nte ibat mme andinịm ke akpanikọ ọkọkọride, ntre  ke ẹkeyom mme Christian oro ẹdide mme andikpep ye mme esenyịn, man ẹka ẹkese ẹnyụn̄ ẹsọn̄ọ mme esop idem. Ndusụk ini, ẹkesinyene ndise mban̄a mme ebeakpa, nditọakpa, ye mbon unana eken. Didie ke mme Christian akpa isua ikie ẹkenyene okụk ndise mban̄a ubiatokụk oro emi akabuanade?

Ke n̄kpọ nte isua 55 E.N., ẹma ẹsịn udọn̄ ẹnọ mme Christian oro ẹkedide mme Gentile ke Europe ye ke Asia Minor ẹte ẹtịp etịbe ẹnọ ẹsọk esop oro okodude ke unana ke Judea. Ke mme leta oro enye ọkọnọde ẹsọk esop ke Corinth, apostle Paul etịn̄ nte ẹketịpde ‘etịbe emi ẹkenọde ẹsọk ikọt Abasi.’ (1 Corinth 16:1) Se mme ikọ Paul ẹwụtde ẹban̄a Christian ndinọ enọ ekeme ndikpa fi idem.

Apostle Paul ikadaha nneminua ikpek ekemmọ mme andinịm ke akpanikọ ndinọ enọ. Ke nditịm ntịn̄, mme Christian ke Macedonia oro ẹkedude ke “akwa ukụt” ye ke “ọkpọsọn̄ unana” ẹma ‘ẹsọn̄ọ ẹkpe ye enye ẹben̄e mfọn emi, ẹte ayak mmimọ itiene inyene udeme ke edikama ikọt Abasi.’—2 Corinth 8:1-4.

Ke akpanikọ, Paul ama esịn udọn̄ ọnọ mbon inyene ke Corinth ndikpebe uwụtn̄kpọ ntatubọk nditọete mmọ ke Macedonia. Kpa ye oro, nte n̄wed ndụn̄ọde kiet ọdọhọde, enye ‘ikọnọhọ ewụhọ, utu ke oro ekesịn eben̄e, ọkọnọ ekikere, ekesịn udọn̄ ọnọ, mîdịghe ekekpekpe ubọk. Edieke ẹkpekenyịkde-nyịk mbon Corinth ndinọ enọ, enọ oro ikpekedịghe ke edinyịme esịt ye inemesịt.’ Paul ama ọfiọk ete ke “Abasi amama owo eke ọnọde ke inemesịt,” idịghe owo eke ọnọde ‘ke mfụhọ-esịt, m̀mê ke edinyenyịk.’—2 Corinth 9:7.

Akwa mbuọtidem ye ifiọk, ọkọrọ ye ata ima ẹnyenede ẹnọ ekemmọ mme Christian okpokonụk mbon Corinth ndinọ enọ ke edinyịme esịt.—2 Corinth 8:7, 8.

“Nte Enye Akaduakde ke Esịt Esie”

Utu ke ndisiak ibat m̀mê udomo okụk, Paul n̄kukụre ọkọnọ ekikere ete “ke akpa usen ke kpukpru urua, yak owo kiet kiet . . . osio okụk enịm nte ekemde ye ofụri okụk emi enye enyenede.” (Sịghisịghi ubọkn̄wed edi eke nnyịn; 1 Corinth 16:2, NIV) Ke ndikodiomi ndisio okụk nnịm kpukpru ini, iketiehe mbon Corinth ke idem nte ke ẹkenyenyịk mmimọ ndinọ enọ m̀mê ke ikọnọ enọ ke mfụhọ esịt, ke ini Paul ekedide edisịm do. Christian kiet kiet ekenyene ndibiere udomo oro enye edinọde ke idemesie, kpa nte enye “akaduakde ke esịt esie.”—2 Corinth 9:5, 7.

Man ẹdọk uwak uwak, mbon Corinth ẹkenyene nditọ ke ntatubọk. Akananam owo ikọnọhọ ekikere iban̄a enọ ndịbentua. Paul ama esịn udọn̄ ọnọ mmọ ete: ‘Se ntịn̄de iwọrọke ite, ẹfefịk mbufo.’ Ẹkenyene nditịp etịbe ‘nte asan̄ade ekekem ye se owo enyenede, idịghe nte ebede ukeme esie.’ (2 Corinth 8:12, 13; 9:6) Ke leta oro enye ekewetde ke ukperedem, apostle oro ama odụri owo utọn̄ ete: “Owo eke mîtịmke n̄kpọ inọ . . . mbon ufọk esie, esịn̄e nsa ye mbuọtidem, onyụn̄ ọdiọk akan owo eke mînịmke ke akpanikọ.” (1 Timothy 5:8) Paul ikesịnke udọn̄ inọ edinọ enọ oro abiatde edumbet emi.

Akpan n̄kpọ edi nte ke Paul ama ese aban̄a  “etịbe emi ẹdinọde ẹsọk ikọt Abasi” oro ẹkedude ke unana. Idụhe ebiet oro nnyịn ikotde ke N̄wed Abasi nte ke Paul m̀mê mme apostle eken ẹma ẹbọ etịbe m̀mê ọyọhọ mbak duop man ẹnyene okụk ndida nse mban̄a utom ukwọrọikọ mmọ. (Utom 3:6) Ke owụtde esịtekọm kpukpru ini ndibọ mme enọ oro mme esop ẹkesinọde ẹsọk enye, Paul ama esikpeme mbak enye edidi “mbiomo” ọnọ nditọete esie.—1 Thessalonica 2:9; Philippi 4:15-18.

Mme Enọ Unyịmesịt Mfịn

Nte an̄wan̄ade, ke akpa isua ikie, mme anditiene Christ ẹma ẹsinọ mme enọ unyịmesịt, idịghe ọyọhọ mbak duop. Nte ededi, afo emekeme ndiyịk m̀mê usụn̄ emi ke osụk enyenyene uforo ndida nnyene okụk nse mban̄a edikwọrọ eti mbụk nnyụn̄ nse mban̄a mme Christian oro ẹdude ke unana.

Kere ban̄a se itienede emi. Ke 1879 mme andiwet magazine emi ẹma ẹtịn̄ in̄wan̄-in̄wan̄ ẹte ke mmimọ “idinọhọ mme owo eben̄e m̀mê n̄kpeubọk iyom un̄wam.” Ndi ubiere oro ọbiọn̄ọ ukeme oro Mme Ntiense Jehovah ẹsịnde ndisuan akpanikọ Bible?

Idahaemi, Mme Ntiense ẹsuan Bible, mme n̄wed Christian, ye mme n̄kpọ eken oro ẹsion̄ode, ke idụt 235. Ke ntọn̄ọ ntọn̄ọ, ẹkesisuan Enyọn̄-Ukpeme, kpa magazine oro ẹdade ẹnọ ukpep ke Bible, idem 6,000 ke ọfiọn̄ ke ọfiọn̄ ke usem kiet. Ke anyan ini idahaemi, enye amakabade edi magazine oro ẹmịn̄de ikaba ke ọfiọn̄, emi ẹmịn̄de se iwakde ibe idem 24,000,000 ke usem 146. Man ẹtịm utom unọ ukpep Bible mmọ eke ofụri ekondo, Mme Ntiense ẹbọp mîdịghe ẹdedep mme itie utịmutom ke idụt 110. Ke adianade do, mmọ ẹbọp ediwak tọsịn itie usopidem ke mme n̄kann̄kụk ọkọrọ ye ikpọ ufọk mbono man ekem mbon oro ẹnyenede udọn̄ ke ndibọ n̄kaiso ukpep Bible.

Ke adan̄aemi edise mban̄a mme udọn̄ n̄kpọ eke spirit edide ebeiso n̄kpọ, Mme Ntiense Jehovah ifreke iban̄a mme udọn̄ n̄kpọ obụkidem ekemmọ mme Christian. Ke ini ekọn̄, unyekisọn̄, unana edịm, ye oyobio, ẹnọmọde nditọete mmọ, mmọ ẹsisọsọp ẹnọ ibọkusọbọ, udia, ọfọn̄  ye mme akpan n̄kpọ eken ẹsọk mmọ. Mme etịbe oro Christian kiet kiet ye mme esop ẹsitịpde ke ẹsida ẹse ẹban̄a mme n̄kpọ emi.

Ke adianade ye unen oro etịbe unyịmesịt okụtde, nditịp etịbe ke unyịmesịt obiomode mbon oro ẹnyenede esisịt n̄kpọ udu uwem mbiomo ke idem efep, utọ nte Genival oro ẹkesiakde ke ntọn̄ọ ntọn̄ọ. Ke mfọniso, mbemiso enye ekekemede ndinyam ufọk esie, Maria, asan̄autom uyọhọ ini eke Mme Ntiense Jehovah ama awaha ekese Genival. Genival eti ete: “Nneme oro ama osio ubon mi ke nsọn̄ọn̄kpọ oro mîdotke.”

Genival ama edikụt nte ke utom Ọbọn̄ ikọn̄ọke ke edinọ ọyọhọ mbak duop. Ke akpanikọ, edinọ ọyọhọ mbak duop idịghe aba n̄kpọ oro N̄wed Abasi oyomde. Genival ama ekpep nte ke ẹsidiọn̄ mme Christian ke ini mmọ ẹnọde enọ ke ntatubọk, edi ke owo inyịkke-nyịk mmọ ndinọ enọ mbe nte ukeme mmọ edide.

Ndinọ enọ ke unyịmesịt ada ata idatesịt ọsọk Genival. Enye ọdọhọ ete: “Ami mmekeme ndinọ, mmonyụn̄ n̄keme nditre ndinọ ọyọhọ mbak duop, edi mmokop inemesịt ke etịbe oro nsitịpde, ndien mmenịm ke akpanikọ ke Jehovah enem esịt n̄ko.”

[Ekebe/Mme ndise ke page 6]

Nte Akpa Mme Ewetn̄wed Ufọkabasi Ẹma Ẹkpep ẹte Ẹnọ Ọyọhọ Mbak Duop?

“Yak mbon inyene ke otu nnyịn ẹn̄wam mme ubuene . . . Mme imọ owo oro ẹnyụn̄ ẹmade, ẹnọ se mmọ ẹkerede ke odot.”—The First Apology, Justin Martyr, n̄kpọ nte isua 150 E.N.

“Mme Jew ẹkesisio ọyọhọ mbak duop ke inyene mmọ ẹnọ Ọbọn̄, edi mbon oro ẹkenyenede ubọhọ-ufụn ẹma ẹyak kpukpru inyene mmọ ẹnọ ẹda ẹnam uduak Esie, . . . kpa nte ubuene ebeakpa oro akanamde, emi ekesịnde kpukpru se enye akpadade odu uwem ke usịn-etịbe Abasi.”—Against Heresies, Irenaeus, n̄kpọ nte isua 180 E.N.

“Okposụkedi nnyịn inyenede ekebe etịbe nnyịn, enye isisịneke oro ndida ndep edinyan̄a, nte eke ido ukpono oro enyenede ekọmurua esie. Ke usen kiet ke ọfiọn̄, ke enye amade, owo kiet kiet esịn ekpri enọ; edi n̄kukụre edieke emi enemde enye esịt, ndien n̄kukụre edieke enye ekemede; koro owo inyịkke-nyịk owo; kpukpru edi ke unyịmesịt.”—Apology, Tertullian, n̄kpọ nte isua 197 E.N.

“Nte Ufọkabasi ọkọkọride, nsio nsio n̄ka ẹnyụn̄ ẹsiahade, ama oyom ẹnam mme ibet oro ẹdinamde ẹnọ mme ọkwọrọ ederi un̄wam okụk oro odotde kpukpru ini. Ẹma ẹda edinọ ọyọhọ mbak duop ke Akani Ibet ẹdisịn . . . Etie nte akpasarade in̄wan̄-in̄wan̄ ibet oro aban̄ade emi ekesịne ke leta mme bishop oro ẹkesopde idem ke Tours ke isua 567 ye ke [n̄wedibet] udiana Esop eke Macon ke isua 585.”—The Catholic Encyclopedia.

[Ebiet Ẹdade N̄kpọ Ẹto]

Okụk, enyọn̄ enyọn̄ ubọk ufien: Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.

[Ndise ke page 4, 5]

Enọ unyịmesịt esinọ idatesịt

[Mme ndise ke page 7]

Ẹsida mme etịbe unyịmesịt ẹse ẹban̄a utom ukwọrọikọ, edinọ un̄wam ke mbabuat n̄kpọntịbe, ye edibọp mme itie usopidem