Mmọ Ẹma Ẹkan Ukọbọ

FRIEDA JESS akamana ke 1911 ke Denmark, ebiet oro enye ye ete ye eka esie ẹkewọrọde ẹkpọn̄ ẹkedụn̄ ke Husum emi odude ke edem edere Germany. Ediwak isua ke ukperedem, n̄wan emi ama enyene utom ke Magdeburg, ndien ke 1930 enye ama ana baptism nte eyen Ukpepn̄kpọ Bible, nte ẹkediọn̄ọde Mme Ntiense Jehovah ini oro. Hitler ama ada ukara ke 1933, ndien ye Frieda, emi ekedi ntọn̄ọ ndutụhọ oro ekebịghide isua 23 idịghe ke ubọk ukara ufịk kiet, edi iba.

Ke March 1933 ukara Germany ama odiomi umekowo ofụri idụt. Dr. Detlef Garbe, etubom Itie Ubon N̄kpọeset Ndida Nti Itienna Ekikere ke Neuengamme oro ekperede Hamburg, anam an̄wan̄a ete: “Ukara Nazi okoyom ndinyenyịk ata ediwak owo ẹsịn n̄wed ẹnọ Adolf Hitler, andikara ye adausụn̄ mmọ.” Mme Ntiense Jehovah ẹma ẹtiene item Jesus oro ọdọhọde ẹda san̄asan̄a ẹkpọn̄ ukaraidem ẹnyụn̄ ẹsịn ndidi “eke ererimbot,” ke ntre mmọ ikabuanake ke umekowo oro. Nso ikedi utịp? Ẹma ẹdori ukpan ke utom Mme Ntiense.—John 17:16.

Frieda ama aka iso ke utom Christian esie ke ndịbe, idem an̄wamde ndimịn̄ magazine Enyọn̄-Ukpeme. Enye ọdọhọ ete: “Nnyịn ima isidịbe imen ndusụk magazine idụk mme itienna ekikere ikọnọ ekemmọ mme andinịm ke akpanikọ.” Ẹma ẹmụm Frieda ke 1940 ndien mme Ndedịbe Bodisi ẹma ẹbụp enye mme mbụme, ke oro ebede enye ama abiat ediwak ọfiọn̄ ke n̄kọbi-ntem. Didie ke enye ekekeme ndiyọ? Enye ọdọhọ ete: “Akam ekesinọ mi odudu. Mma ntọn̄ọ ndisibọn̄ akam tụhi-tụhi usenubọk nnyụn̄ mbọn̄ akam ediwak ini ke usen. Akam ama esinọ mi odudu onyụn̄ an̄wam mi n̄kûtịmede esịt n̄kaha.”—Philippi 4:6, 7.

Ẹma ẹsana Frieda ẹyak, edi ke 1944 mme Ndedịbe Bodisi ẹma ẹfiak ẹmụm enye. Isan̄ enye emi ẹma ẹbiere n̄kpọkọbi isua itiaba ẹnọ enye ke ufọk-n̄kpọkọbi Waldheim. Frieda aka iso ọdọhọ ete: “Mme ekpeme ufọk-n̄kpọkọbi oro ẹma ẹnọ mi n̄kanam utom ye ndusụk iban eken ke itie uyetn̄kpọ. N̄kesiwak ndinam utom ye n̄wan kiet emi okotode Czechoslovakia, ntre mma nsitịn̄ ekese n̄kpọ nnọ enye mban̄a Jehovah ye se nnịmde ke akpanikọ. Mme nneme oro ẹma ẹsọn̄ọ mi idem.”

Ẹsana Ẹyak Edi ke Ibio Ini

Udịmekọn̄ Soviet ẹma ẹsion̄o mme owo ke ufọk-n̄kpọkọbi Waldheim ke May 1945, ndien ẹma ẹyak Frieda afiak ọnyọn̄ Magdeburg akanam an̄wan̄wa utom ukwọrọikọ esie, edi emi ekedi ke ibio ini. Ẹma ẹfiak ẹtọn̄ọ asari ye Mme Ntiense, isan̄ enye emi ekedi ikpọ owo ukara ke Ikpehe Ukara Soviet. Gerald Hacke eke Itie  Ukpepn̄kpọ Ẹnamde Ndụn̄ọde Ẹban̄a Ukara Ufịk ke Ufọkn̄wed Hannah-Arendt ewet ete: “Mme Ntiense Jehovah ẹkedi kiet ke otu ibat ibat otu oro ukara ufịk mbiba ẹkekọbọde ke ekperede ndidi kpukpru ini ke Germany.”

Ntak ẹkefiakde ẹtọn̄ọ asari emi? Ini kiet efen, akpan ntak ekedi edida san̄asan̄a Christian. Ke 1948, East Germany ama odiomi umekowo, ndien Hacke anam an̄wan̄a ete: “Akpan ntak [ẹkekọbọde Mme Ntiense Jehovah] ekedi koro mmọ mîketieneke ibuana ke umekowo oro.” Ke August 1950, ẹma ẹdori ukpan ke utom Mme Ntiense Jehovah ke East Germany. Ẹma ẹmụm ediwak owo esịnede Frieda.

Ẹma ẹfiak ẹda Frieda ẹka esopikpe ẹnyụn̄ ẹbiere n̄kpọkọbi isua itiokiet ẹnọ enye. “Isan̄ enye emi n̄kodu ye ekemmọ mme andinịm ke akpanikọ, ndien ndidu ye mmọ ama enen̄ede an̄wam.” Ke ẹma ẹkesana enye ẹyak ke 1956, enye ama ọwọrọ aka West Germany. Ke edide isua 90, Frieda idahaemi odụn̄ ke Husum, ke aka iso ndinam n̄kpọ ata Abasi, Jehovah.

Frieda ama ọyọ ukọbọ ke isua 23 ke idak ukara ufịk iba. “Mbon Nazi ẹma ẹdomo ndiwot mi ; mbon Communist ẹkedomo ndibiat eti ido uwem mi. N̄kada odudu ke m̀mọ̀n̄? Nti edu ukpepn̄kpọ Bible ke adan̄aemi n̄kenyenede ifụre, ndibọn̄ akam kpukpru ini ke ini ndude ikpọn̄, ndibuana ọtọkiet ye ekemmọ mme andinịm ke akpanikọ ke ini ekededi oro n̄kekemede, ye edida kpukpru ifet oro ẹbererede mbuana mme edinịm ke akpanikọ mi ye mbon efen.”

Ukara Fascism ke Hungary

Idụt en̄wen oro ẹkenamde asari ye Mme Ntiense Jehovah ke ediwak isua ekedi Hungary. Ndusụk mmọ ẹma ẹsobo ukọbọ idịghe ke ubọk ukara ufịk iba, edi ita. Uwụtn̄kpọ kiet edi Ádám Szinger. Ádám akamana ke Paks, Hungary, ke 1922 ndien ẹkebọk enye nte owo Protestant. Ke 1937 ndusụk Nditọ Ukpepn̄kpọ Bible ẹma ẹwaha ufọk Ádám, ndien enye inikiet inikiet ama owụt udọn̄ ke etop mmọ. Se enye ekekpepde ke Bible ama anam enye okụt ke mme ukpepn̄kpọ ufọkabasi esie ikekemke ye Bible. Ntre enye ama ọkpọn̄ Ufọkabasi Protestant onyụn̄ akadiana ye Nditọ Ukpepn̄kpọ Bible ke an̄wan̄wa utom ukwọrọikọ mmọ.

Ukara Fascism ama aka iso ndinyene odudu ke Hungary. Ediwak ini, mme bodisi ẹma ẹsikụt Ádám ọkwọrọde ikọ ke ufọk ke ufọk ndien ẹma ẹsimụm enye ẹnyụn̄ ẹbụp enye mme mbụme. Ẹma ẹdọdiọn̄ ẹfịk Mme Ntiense, ndien ke 1939 ẹma ẹdori ukpan ke utom mmọ. Ke 1942, ẹma ẹmụm Ádám ẹsịn ke ufọk-n̄kpọkọbi, ẹnyụn̄ ẹmia enye idiọk idiọk. Nso ikan̄wam Ádám emi ekedide isua 19 ndiyọ ndutụhọ ye n̄kpọkọbi ke ediwak ọfiọn̄? “Ke adan̄aemi n̄kodude ke ufọk, mma ntịm n̄kpep Bible nnyụn̄ nnyene ekese ifiọk mban̄a mme uduak Jehovah.” Ekedi n̄kukụre ke ẹma ẹkesio enye ke ufọk-n̄kpọkọbi ke Ádám ke akpatre akana baptism nte Ntiense Jehovah. Oro ekedi ke okoneyo kiet ke August 1942, ke akpa oro okodude ekpere ufọk esie.

Ufọk-N̄kpọkọbi ke Hungary, Itienna Ufen ke Serbia

Kan̄a ke emi, ke ini ọyọhọ ekọn̄ ererimbot iba, Hungary ama adiana ye Germany an̄wana ye Soviet Union, ndien ke ini idọk eke 1942, ẹma ẹsịn Ádám enyịn̄ ke utom ekọn̄. Enye ọdọhọ ete: “Mma ndọhọ ke n̄kemeke ndinam utom ekọn̄ ke ntak se n̄kekpepde nto Bible. Mma nnam edida san̄asan̄a mi an̄wan̄a.” Ẹma ẹbiere n̄kpọkọbi isua 11 ẹnọ enye. Edi Ádám ikodụhe ibịghi ke Hungary.

Ke 1943 ẹma ẹtan̄ n̄kpọ nte Mme Ntiense Jehovah 160 ke nsio nsio itie ẹdidọn̄ ke ubom, ẹnyụn̄ ẹwat mmọ ẹbe Akpa Danube ẹka Serbia. Ádám ama esịne ke otu mmọ. Ke Serbia, mbon n̄kpọkọbi emi ẹkedu idahaemi ke idak Ukara Idụt Germany Ọyọhọ Ita eke Hitler. Mmọ ẹkedu ke n̄kọbi-ntem ke itienna ufen Bor ndien ẹma ẹnyịk mmọ ndinam utom ke itie udọk okpoho. N̄kpọ nte isua kiet ke ukperedem, ẹma ẹmen mmọ ẹfiak ẹka Hungary, ebiet emi udịmekọn̄ Soviet ẹkesanade Ádám ẹyak ke ini utọ eke 1945.

Hungary ke Idak Ukara Communist

Edi ifụre ikebịghike. Ke utịt utịt iduọk isua 1940, ukara Communist ke Hungary ama odori ukpan ke utom Mme Ntiense Jehovah, kpa nte ukara Fascist akanamde mbemiso ekọn̄.  Ke 1952, ẹma ẹmụm Ádám, oro idahaemi ekedide isua 29, emi ama ọkọdọ ndọ onyụn̄ enyene nditọ iba, ẹnyụn̄ ẹdori enye ikọ, ke ini enye akafiakde esịn ndidụk utom ekọn̄. Ádám ama anam an̄wan̄a ke esopikpe ete: “Idịghe akpa ini nsịnde ndidụk utom ekọn̄ edi emi. Ke ini ekọn̄, ẹma ẹsịn mi ke ufọk-n̄kpọkọbi ẹnyụn̄ ẹbịn mi ẹsio ke obio ẹnọ n̄ka Serbia ke ukem ntak emi. Nsịn ndidụk ekọn̄ ke ntak ubieresịt mi. Ami ndi Ntiense nnọ Jehovah, nnyụn̄ nda san̄asan̄a ke mbre ukaraidem.” Ẹma ẹsụhọde n̄kpọkọbi isua itiaita oro ẹkebierede ẹnọ Ádám ẹkenịm ke isua inan̄.

Ẹma ẹka iso ndinam asari ye Ádám tutu esịm ufọt ufọt iduọk isua 1970, se ibede isua 35 tọn̄ọ nte Nditọ Ukpepn̄kpọ Bible ẹkewaha ufọk ete ye eka esie ke akpa ini. Ke ofụri ini emi, esopikpe itiokiet ẹma ẹbiere n̄kọbi-ntem isua 23 ẹnọ enye, ẹsịnde enye ke ufọk-n̄kpọkọbi ye itienna ekikere duop ke nsụhọde n̄kaha. Enye ama ọyọ ukọbọ ke anyan ini ke idak ukara ita—Ukara Fascist mbemiso ọyọhọ ekọn̄ ererimbot iba ke Hungary, Ukara Nazi mbon Germany ke Serbia, ye ukara Communist ke ini en̄wan ukaraidem ke Hungary.

Ádám osụk odụn̄ ke Paks, obio emana esie, ke aka iso ndinam n̄kpọ Abasi. Ndi enye enyene akakan ukeme oro anamde enye ọyọ n̄kpọsọn̄ idaha ntre idara idara? Baba. Enye anam an̄wan̄a ete:

“Ukpepn̄kpọ Bible, akam, ye edibuana ye ekemmọ mme andinịm ke akpanikọ ẹkedi akpan n̄kpọ. Edi n̄kpama ndisio n̄kpọ iba efen n̄wụt. Akpa, odudu mi oto Jehovah. Se ikomụmde mi ikama ekedi n̄kpet n̄kpet itie ebuana oro n̄kenyenede ye enye. Ndien ọyọhọ iba, mma nsiti n̄wed mbon Rome ibuot 12, emi ọdọhọde ete: ‘Ẹkûsio usiene ẹnọ idem mbufo.’ Ntre akanam nnyeneke udu ke esịt. Ediwak ini mma nsinyene ifet ndisio mbon oro ẹkekọbọde mi usiene, edi n̄kanamke ntre. Nnyịn ikpadaha odudu oro Jehovah ọnọde nnyịn isio owo usiene idiọk.”

Utịt Kpukpru Ukọbọ

Frieda ye Ádám ẹkeme ndituak ibuot nnọ Jehovah idahaemi ye unana ubiọn̄ọ. Nte ededi, nso ke mme utọ ifiọk n̄kpọntịbe ntem ẹsiwụt ẹban̄a ukọbọ ido ukpono? Mmọ ẹsiwụt nte ke utọ ukọbọ oro isikwe unen—ke ini ẹdade ẹtiene ata mme Christian. Okposụkedi ndikọbọ Mme Ntiense Jehovah akakpade ekese okụk okonyụn̄ asan̄ade ye ibak ibak ndutụhọ, ukọbọ oro ikekwe unen. Mfịn, Mme Ntiense Jehovah ẹyọyọhọ Europe oro akwa ukara ufịk iba ẹkekarade ini kiet ko.

Didie ke Mme Ntiense ẹkenam n̄kpọ ẹban̄a ukọbọ? Nte mbụk Frieda ye Ádám ẹwụtde, mmọ ẹma ẹnam item Bible emi: “Ẹkûyak idiọk akan mbufo, edi ẹda nti edinam ẹkan idiọk ubọk.” (Rome 12:21) Ndi eti ekeme ndinen̄ede n̄kan idiọk? Ih, edieke emi otode ọkpọsọn̄ mbuọtidem oro ẹnyenede ke Abasi. Mme Ntiense Jehovah ndikakan ke ukọbọ ke Europe ekedi edikan eke spirit Abasi, owụtde odudu eti otode mbuọtidem emi edide mbun̄wụm edisana spirit emi mme Christian oro ẹsụhọrede idem ẹsion̄ode. (Galatia 5:22, 23) Ke ererimbot oro ọyọhọde ye afai mi, emi edi ukpepn̄kpọ oro kpukpru owo ẹkpekerede ẹban̄a.

[Mme ndise ke page 5]

Frieda Jess (emi ekerede Thiele idahaemi), ini ẹkemụmde enye ye idahaemi

[Mme ndise ke page 7]

Ádám Szinger, ini ẹkesịnde enye ke ufọk-n̄kpọkọbi ye idahaemi