Tatian—Andin̄wana nnọ m̀mê Ekpep Isio Ukpepn̄kpọ?

KE EKPEREDE utịt isan̄ isụn̄utom esie ọyọhọ ita, apostle Paul ama okot mbono mbiowo esop Ephesus. Enye ama ọdọhọ mmọ ete: “Mmọfiọk nte, ke mma nnyọn̄, mme idiọk unam ẹyedụk ke otu mbufo, idinyụn̄ ituaha otu erọn̄ mbọm; mme owo ẹyenyụn̄ ẹdaha ẹda ke otu mbufo ẹtịn̄ ukwan̄ ikọ, man ẹdụri mbet ẹtiene mmọ.”—Utom 20:29, 30.

Nte asan̄ade ekekem ye ikọ Paul, ọyọhọ isua ikie iba E.N. ama akabade edi ini ukpụhọde ye ini mfiakedem oro ẹkebemde iso ẹtịn̄. Ukpepn̄kpọ n̄ka Gnostic, kpa n̄ka ido ukpono akwaifiọk oro akatarade asuana onyụn̄ abiatde mbuọtidem ndusụk mme andinịm ke akpanikọ, ke ọkọkọri. Mbon Gnostic ẹkenịm ke akpanikọ ẹte ke mme n̄kpọ eke spirit ẹdi nti n̄kpọ ye nte ke kpukpru n̄kpọ obụkidem ẹdi idiọkn̄kpọ. Ke ẹkerede ẹte ke kpukpru n̄kpọ obụkidem ẹdiọk, mmọ ẹma ẹsịn ndidọ ndọ nnyụn̄ nnyene nditọ, ẹdọhọde ke Satan ọkọtọn̄ọ mme n̄kpọ emi. Ndusụk mmọ ẹkenịm ẹte ke sia edide n̄kpọ eke spirit kpọt enen, se owo adade ikpọkidem esie anam ldịghe akpan n̄kpọ. Mme utọ ekikere oro ẹma ẹsụn̄ọ ke ebeubọk usụn̄ uwem, edide edisua inem uwem m̀mê edisịn idem n̄kaha ke n̄kpọ obụkidem. Mbon Gnostic ẹdọhọ ke edinyan̄a oto ndịben̄kpọ n̄ka Gnostic, m̀mê ọkpọkpọ ifiọk kpọt, mmọ iyakke ufan̄ ndomokiet inọ akpanikọ eke Ikọ Abasi.

Didie ke mbon oro ẹdọhọde ke idi Christian ẹkenam n̄kpọ ẹban̄a n̄kpọndịk oro okodude ke ukpepn̄kpọ mbon Gnostic? Ndusụk mme ọfiọk n̄wed owo ẹma ẹfan̄a mme ukwan̄ ukpepn̄kpọ emi, ke adan̄aemi mbon en̄wen ẹkeyakde idem ẹnọ odudu mmọ. Ke uwụtn̄kpọ, Irenaeus ama ọtọn̄ọ en̄wan ofụri eyouwem ndibiọn̄ọ mme isio ukpepn̄kpọ emi. Enye ọkọbọ ukpep oto Polycarp, eren oro okodude uwem ke eyo mme apostle. Polycarp eketeme mme owo ete ẹsọn̄ọ ẹyịre ke mme ukpepn̄kpọ Jesus Christ ye mme apostle esie. Nte ededi, okposụkedi ọkọbọde ukpep oto ukem andikpep, Florinus ufan Irenaeus ama enyịme ukpepn̄kpọ Valetinus, adausụn̄ emi ọkọwọrọde etop akan ke n̄ka Gnostic. Ke akpanikọ, emi ekedi ini afanikọn̄.

Mme n̄wed Tatian, ọwọrọetop ewetn̄wed ọyọhọ isua ikie iba, ẹma ẹsịn un̄wana ke nte n̄kpọ eketiede ini oro. Nso orụk owo ke Tatian ekedi? Enye akasan̄a didie akabade edi inua-okot Christian? Ndien didie ke Tatian akanam n̄kpọ aban̄a isio ukpepn̄kpọ n̄ka Gnostic? Mme edemede-owo-udọn̄ ibọrọ esie ye uwụtn̄kpọ esie ẹnọ mbon oro ẹyomde akpanikọ mfịn nti n̄kpọ ndikpep.

Edikụt “Ndusụk Esen Esen Uwetn̄kpọ”

Tatian ekedi amanaisọn̄ Syria. Ekese uka isan̄ ye ukotn̄wed ẹma ẹnam enye enyene ifiọk  aban̄a ido Greek ye Rome eyo esie. Tatian ekedi Rome nte owo isan̄ emi ekedide owo udọnikọ. Nte ededi, ke adan̄aemi okodude ke Rome, ẹma ẹwọn̄ọde ntịn̄enyịn esie ẹwụt Ido Ukpono Christ. Enye ama ọtọn̄ọ ndidụk nsan̄a ye Justin Martyr, iso-ọfọn akabarede edi eyen ukpepn̄kpọ esie.

Ke mbụk oro owụtde nte enye akasan̄ade akabade esịt odụk inua-okot Ido Ukpono Christ, Tatian ọdọhọ ete: “Mma nyom nte n̄kpekemede ndikụt akpanikọ.” Ke etịn̄de aban̄a ifiọk n̄kpọntịbe esie ke ini ẹkemende N̄wed Abasi ẹwụt enye, enye ọdọhọ ete: “Mma n̄kụt ndusụk esen esen uwetn̄kpọ, ẹbịghide ẹkaha ndimen ndomo ye ekikere mbon Greek, emi ẹnyụn̄ ẹfọnde ẹkaha ndimen ndomo ye ndudue mmọ; ndien ẹma ẹkpek mi ndibuọt idem ke enye, ke ntak in̄wan̄-in̄wan̄ usem oro ẹkedade ẹwet enye, in̄wan̄-in̄wan̄ edu mme andiwet enye, enye ndibem iso nnyene ifiọk mban̄a ini iso, nti item esie, ye editịn̄ mban̄a ukara ofụri ekondo nte ọkọn̄ọde ke Owo kiet.”

Tatian ikemen̄eke ndikot mme ubọkn̄ka esie ite ẹdidụn̄ọde Ido Ukpono Christ eke eyo esie ẹnyụn̄ ẹse nte enye edide mmemmem onyụn̄ etiede in̄wan̄-in̄wan̄ ke edide isio ye ekịm oro mme okpono ndem ẹdude. Nso ke nnyịn ikeme ndikpep nto mme uwetn̄kpọ esie?

Nso ke Mme Uwetn̄kpọ Esie Ẹwụt?

Mme uwetn̄kpọ Tatian ẹwụt enye nte andin̄wana nnọ, kpa ewetn̄wed oro etịn̄de ikọ ndisọn̄ọ se enye enịmde ke akpanikọ. Enye ama enen̄ede asua ukpono ndem eke ukpepn̄kpọ akwaifiọk. Ke n̄wed esie oro Address to the Greeks, Tatian etịm owụt nte ukpono ndem edide ikpîkpu ye nte inua-okot Ido Ukpono Christ owụtde eti ibuot. Se enye ekewetde ekesitie uyat uyat onyụn̄ owụt ke imọ imaha usụn̄ uwem mbon Greek. Ke uwụtn̄kpọ, ke etịn̄de aban̄a owo akwaifiọk oro Heracleitus, enye ọdọhọ ete: “Nte ededi, n̄kpa owụt nte owo emi edide nditen̄; koro mfụri akanamde enye, sia enye ama ekekpep ibọkusọbọ ọkọrọ ye ukpepn̄kpọ akwaifiọk, enye ama ada ifuọ enan̄ ọfiọn̄ọ ke idem, emi, ke ini asatde okofụtde enye, tutu idem esie asiaha mbai mbai, ndien ke ntem enye akpa.”

Tatian ama enen̄ede okpono edinịm Abasi kiet, Andibot kpukpru n̄kpọ, ke akpanikọ. (Mme Hebrew 3:4) Ke Address to the Greeks, enye ọdọhọ ke Abasi edi “Spirit” onyụn̄ ọdọhọ ete: “Enye kpọt mînyeneke ntọn̄ọ, ndien  Enye ke Idemesie edi ntọn̄ọ kpukpru n̄kpọ.” (John 4:24; 1 Timothy 1:17) Sia mîkadaha mbiet ke utuakibuot, Tatian ekewet ete: “N̄kpasan̄a didie ndọhọ ke mme eto ye mme itiat ẹdi mme abasi?” (1 Corinth 10:14) Enye ekenịm ke akpanikọ ete ke Ikọ, m̀mê Logos, ekedi edidu nte akpa edibotn̄kpọ Ete esie eke heaven ndien ke oro ebede ẹma ẹda enye ndibot ekondo oro ẹkụtde ke enyịn. (John 1:1-3; Colossae 1:13-17) Kaban̄a ediset ke n̄kpa ke edikem ini, Tatian ọdọhọ ete: “Nnyịn imenịm ite ke ediset ke n̄kpa oyodu ke utịt kpukpru n̄kpọ.” Tatian ewet aban̄a ntak oro nnyịn ikpade ete: “Owo ikobotke nnyịn man ikpa, edi nnyịn ikpa ke ntak ndudue nnyịn. Ifụre edimek oro inyenede omosobo nnyịn; nnyịn emi ikenyenede ifụre imakabade idu ke ufụn; ẹda idiọkn̄kpọ ẹnyam nnyịn.”

Nte Tatian anamde ukpọn̄ an̄wan̄a etetịmede owo. Enye ọdọhọ ete: “O mbon Greek, ukpọn̄ ke idemesie ekeme ndikpa. Kpa ye oro enye ekeme nditre ndikpa. Ke akpanikọ edieke ukpọn̄ mîfiọkke akpanikọ, enye esikpa, onyụn̄ eyemede ye ikpọkidem, edi eset ye ikpọkidem ke akpatre ke utịt ererimbot, ọbọde ufen n̄kpa ke nsinsi.” Se ikọ Tatian ekenen̄erede ọwọrọ in̄wan̄ake. Nte ekeme ndidi nte ke adan̄aemi ọsọn̄ọde eyịre ke ndusụk ukpepn̄kpọ Bible, enye n̄ko ama oyom uma ubọkn̄ka esie ndien ke ntre abuakde akpanikọ N̄wed Abasi ye ukpepn̄kpọ ukpono ndem mbon akwaifiọk?

Diatessaron, m̀mê Harmony of the Four Gospels edi n̄wọrọnda n̄wed Tatian efen. Tatian ekedi akpa owo oro ọkọnọde mme esop ke Syria mme Gospel ke usem ẹmana mmọ. Ẹma ẹnen̄ede ẹma n̄wed emi, oro ẹkemende Gospel mbinan̄ ẹdian akabade edi mbụk kiet. Ufọkabasi Syria ẹma ẹkama n̄wed emi.

Ndi Enye Ekedi Christian m̀mê Ekpep Isio Ukpepn̄kpọ?

Nditịm ndụn̄ọde mme uwetn̄kpọ Tatian owụt nte ke enye ama emehe ye N̄wed Abasi onyụn̄ enen̄ede okpono enye. Enye ama ewet aban̄a odudu oro N̄wed Abasi ekenyenede ke idem esie ete: “Idọn̄ke mi ndidi imọ owo, mmesịn ndidụk ekọn̄; mmasua use; ọkpọsọn̄ ima udori inụkke mi ndidi awat nsụn̄ikan̄; . . . Mmọbọhọ idat idat udọn̄ ndidi ọwọrọetop owo . . . Ukem utịn asiaha ọnọ kpukpru owo, kpukpru owo ẹkpa ukem n̄kpa, edide mmọ ẹkop inem uwem m̀mê ẹdi ọkpọikpọi ubuene.” Tatian eteme ete: “Kûdi eke ererimbot, sịn mbiara usụn̄ uwem esie. Du uwem nọ Abasi, ndien kpọn̄ akani usụn̄ uwem fo man etịm ọfiọk Enye.”—Matthew 5:45; 1 Corinth 6:18; 1 Timothy 6:10.

Nte ededi, kere ban̄a uwetn̄kpọ Tatian oro ibuotikọ edide On Perfection According to the Doctrine of the Savior. Ke n̄wed emi enye ọdọhọ ke ndọ oto Devil. Sia ọdọhọde ete ke ndọ anam mme owo ẹyak idem ẹnọ mbiara ererimbot, Tatian enen̄ede obiom ndọ ikpe.

Etie nte ke n̄kpọ nte 166 E.N., ke Justin Martyr ama akakpa, Tatian ama asiak mîdịghe etiene abuana ke n̄ka usua inem uwem ẹkotde Encratites. Mme anditiene enye ẹkedori nsọn̄uyo ke ọkpọsọn̄ mfara ke idem ye owo ndikara ikpọkidem esie. Mmọ ẹma ẹsua inem uwem ẹnyụn̄ ẹtre ndin̄wọn̄ wine, ndidọ ndọ, ndinyụn̄ nnyene inyene.

Se Anade Ẹkpep

Ntak emi Tatian ọkọwọn̄ọrede ọkpọn̄ N̄wed Abasi aka anyan ntre? Ndi enye ama akabade edi “andikokop emi efrede”? (James 1:23-25) Ndi Tatian iketreke ndikop mbukpo n̄ke ndien ke ntre ọduọde odụk ukpepn̄kpọ akwaifiọk? (Colossae 2:8; 1 Timothy 4:7) Sia mme ndudue oro enye ekenyịmede ẹnen̄erede ẹkponi, ndi ekeme ndidi nte ke ibuot ama ebe enye ke ekpri ini?

Se ededi oro idaha ekedide, mme uwetn̄kpọ Tatian ye uwụtn̄kpọ esie ẹnam nnyịn ifiọk idaha ido ukpono eke eyo esie. Mmọ ẹwụt mbiara odudu oro ukpepn̄kpọ akwa ifiọk ererimbot ekemede ndinyene. Nnyịn ikpakam inam item oro Paul ọkọnọde ete ifep idem “ke mbukpo ndisịme ndutịn̄ ye ọkpọsọn̄ eneni, eke owo ẹkotde ke nsu, ẹte, ifiọk.”—1 Timothy 6:20.