Alexander VI—Pope Emi Rome Mîfreke

“KE EKIKERE mbon Catholic, idụhe ubiomikpe oro okponde ekem ndinọ Alexander VI.” (Geschichte der Päpste seit dem Ausgang des Mittelalters [Mbụk Mme Pope Ọtọn̄ọde ke Ntọn̄ọ Ntọn̄ọ Eyo Ntatenyịn]) “Owo ikemeke ndifen kpukpru se enye ekesinamde . . . Nnyịn inyene ndinyịme nte ke pope enye emi ikponoke Ufọkabasi. Okposụkedi mbon iduọk ini ubon Borgia ẹmehede ye utọ edinam oro, mmọ ẹma ẹkụt ebeubọk ubiatibet mmọ, emi owo mîfreke etop esie ke isua ikie inan̄ ẹma ẹkebe.”—L’Église et la Renaissance (1449-1517) (Ufọkabasi ye Eyo Ntọn̄ọ Ntọn̄ọ Ntatenyịn).

Ntak emi mme n̄wedmbụk oro ẹkponode ke Ufọkabasi Roman Catholic ẹwetde utọ n̄kpọsọn̄ ikọ oro ẹban̄a pope ye ubon esie? Nso ke mmọ ẹkenam emi ẹsụkde mmọ uyo ntre? N̄kpọ emi ẹkewụtde ke Rome (October 2002–February 2003), ẹkekotde I Borgia—l’arte del potere (Mbon Borgia—Ukara Odudu), ama anam ẹkeme nditie n̄kere odudu emi mme pope ẹkenyenede, akpan akpan ke usụn̄ emi Rodrigo Borgia, m̀mê Alexander VI (pope 1492-1503) akadade odudu emi anam n̄kpọ.

Edibọ Ukara

Rodrigo Borgia akamana ke 1431 odụk ọwọrọiso ubon ke Játiva, ke obio ubọn̄ Aragon, emi odude idahaemi ke Spain. Eyeneka eka esie, Alfonso de Borgia, bishop Valencia, ama ọdọn̄ enye n̄wed onyụn̄ okụt ete ke adan̄aemi osụk edide uyen, ẹma ẹnọ Rodrigo utom ke ufọkabasi (itieutom ufọkabasi emi ẹsikpede okụk). Ke ini ekedide isua 18 onyụn̄ odude ke idak ukpeme Alfonso emi edide akwa owo ufọkabasi idahaemi, Rodrigo ama ọwọrọ aka Italy ekekpep ibet. Ke ini Alfonso akakabarede edi Pope Calixtus III, enye ama anam Rodrigo ye eyen eyeneka esie efen ẹdi ikpọ owo ufọkabasi. Ẹma ẹnam Pere Lluís Borgia andikara nsio nsio obio. Ikebịghike ẹma ẹmek Rodrigo udiana adaibuot ufọkabasi, ifetutom emi enye akakamade ke idak ukara nsio nsio pope, anamde enye enen̄ede oforo oto ufọkabasi, ọkọ akpakịp inyene, enyene akaka odudu, onyụn̄ odu uwouwo uwem edidem.

Rodrigo ama enyene ifiọk, edi owo udọnikọ, ọnọ utom usọ ibetedem, onyụn̄ ekeme ndinyene se enye oyoyom. Nte ededi, enye ama enyene ediwak oburobụt itie ebuana, ndantie esie aman nditọ inan̄ ọnọ enye, enye onyụn̄ enyene ediwak nditọ efen oto iban eken. Okposụkedi Pope Pius II akasuade ọnọ enye ke ndikoyom “ata ndekndek” mbubru ye “anana-ukpan inemesịt,” Rodrigo ikokpụhọkede usụn̄ uwem esie.

 Ke Pope Innocent VIII ama akakpa ke 1492, ikpọ owo ufọkabasi ẹma ẹsop idem ndimek owo ada itie esie. Owo ikemeke ndifan̄a nte ke Rodrigo Borgia ama ada nti enọ owụt ekemmọ ikpọ owo ufọkabasi mfọnido an̄wan̄wa man ẹmek enye ke mbono oro nte Pope Alexander VI. Didie ke enye ọkọnọ usiene ke mmọ ndikemek enye? Ke ndin̄wọn̄ọ ndinọ akwa idaha ke Ufọkabasi, mme ufọk edidem, ikpọ ufọk ubọn̄, ikpọ obio, mme ufọkidụn̄ n̄ka monk, ye obio mme bishop ye ediwak okụk. Afo emekeme ndikụt ntak emi ewetmbụk ufọkabasi kiet okokotde ukara Alexander VI “eyo esuene ye idiọk iban̄a Ufọkabasi Rome.”

Ifọnke Ikan Ndidem Ererimbot

Ke ntak odudu oro enye ekenyenede ke ufọkabasi nte adaibuot ke Ufọkabasi, Alexander VI ama an̄wam ndibiere ubahade oro okodude ke ufọt Spain ye Portugal kaban̄a mbufa ikpehe America. Odudu ukara ererimbot oro enye ekenyenede ama anam enye edi adaibuot obio ukara pope ke ufọt ufọt ikpehe Italy, ndien enye ama akara obio ubọn̄ esie ukem nte andikara ekededi ke Eyo Ntọn̄ọ Ntọn̄ọ Ntatenyịn. Nte ukara pope eken oro ẹkebemde enye iso ye mbon oro ẹketienede, ukara Alexander VI ọkọyọhọ ye edibọ ubọkedem, uma iman, ye ndusụk uwotowo oro ẹkerede ke enye okowot.

Mme ukara emi ẹkemiade mbuba ẹma ẹnyan̄a ikpehe Italy ke ini afanikọn̄ emi ndien pope emi ama etiene anyan̄a n̄ko. Enye akada n̄kari ye ediomi ukaraidem esie emi ekedide anam, abiat man atat odudu esie, ese aban̄a ubọkọkọ nditọ esie, onyụn̄ emenede ubon Borgia akan kpukpru mbon efen. Ẹma ẹnam Juan eyeneren esie emi ọkọdọde iman edidem Castile edi andikara Gandía, Spain. Jofré, eyen esie efen, ama ọdọ eyeyen edidem Naples.

Ke ini pope okoyomde ediomi man ọsọn̄ọ itie ebuana esie ye France, enye ama abiat ediomi ndọ oro Lucrezia eyen esie an̄wan emi ekedide isua 13 okodụkde ye andikara Aragon onyụn̄ emen enye ọnọ iman andikara Milan ke ndọ. Ke ini ndọ emi mîkadaha ufọn idi aba ke n̄kan̄ ukaraidem, ẹma ẹda n̄kari ẹbiat enye ẹfep, ẹnyụn̄ ẹnam Lucrezia adian ndọ ye Alfonso, owo udịm ubọn̄ Aragon oro akamiade mbuba. Kan̄a ke emi, Cesare Borgia eyeneka Lucrezia, emi ekedide owo isọn̄esịt ye oyom ikpọ n̄kpọ ama anam ediomi ye Louis XII eke France, ndien eyeneka esie ndidọ owo Aragon idahaemi ekedi n̄kpọ esuene. Nso ke ẹkenam? N̄wed kiet ọdọhọ ete ke ‘owo inan̄ oro ẹkeyomde ndiwot enye ẹma ẹnọ Alfonso, ebe esie emi ekenyenede mbọm, unan ke udịghi ukot ufọkabasi St. Peter. Ke ini idem ọkọtọn̄ọde ndisọn̄ enye, kiet ke otu mme asan̄autom Cesare ama eyịri enye owot.’ Ke oyomde usụn̄ ndinam mbufa ediomi, Pope ama anam ndutịm Lucrezia emi ekedide isua 21 idahaemi ndidọ ọyọhọ owo ita, eyen okop-odudu andikara Ferrara.

Ẹdọhọ ke ofụri usụn̄ uwem Cesare edi “mbụk oburobụt ido uwem, emi ọkọyọhọde ye uduọkiyịp.” Okposụkedi ete esie ekemekde Cesare nte akwa owo ufọkabasi ke ini ekedide isua 17, enye okodot ndika ekọn̄ akan ndinam mbubehe ufọkabasi, sia ekenyenede n̄kari, udọn̄ ikpọ n̄kpọ, okonyụn̄ abiarade nte mbon eken. Ke ama ọkọkpọn̄ utom ufọkabasi, enye ama adian ndọ ye adiaha edidem France, ke ntre ọbọde obio ukara Valentinois. Ekem, ke mbonekọn̄ France ẹdade ye enye, enye ama ọtọn̄ọ ndikan obio n̄kụk nnyụn̄ n̄wot mme owo man ada edem edere Italy adian akara.

 Man okụt ete ke mbonekọn̄ France ẹnọ Cesare ibetedem ndinam uduak esie, pope ama enyịme esuene esuene usiondọ oro Louis XII eke France okoyomde, emi akayakde enye ọdọ Anne otode Brittany onyụn̄ adian obio Anne ke obio ukara esie. Ke nditịm ntịn̄, n̄wed ndụn̄ọde kiet ọdọhọ ke pope “ama ọduọk uku Ufọkabasi ye nti edumbet man mbonubon esie ẹnyene mme n̄kpọ ererimbot.”

Edikụt Ndudue nnọ Ebeubọk Edinam Pope

Ebeubọk edinam ubon Borgia ama anam mme owo ẹsua ẹnyụn̄ ẹkụt ndudue ẹnọ mmọ. Pope ama enen̄ede ofụmi mme andikụt ndudue nnọ enye, edi enye ikekemeke ndifụmi Girolamo Savonarola. Enye ekedi owo n̄ka mọn̄k St. Dominic, ifịk ifịk ọkwọrọikọ, ye adausụn̄ ke ukara Florence. Enye ama obiom ndiọi edinam esop pope ikpe onyụn̄ obiom pope ye mbre ukara esie, anamde ẹsio enye ẹfep ẹnyụn̄ ẹnam mme ukpụhọde ke ufọkabasi. Savonarola ama ofiori ete: “Mme adausụn̄ Ufọkabasi, . . . eyo ama okụt mbufo ẹka ẹbịne ibanesa mbufo ndien eyo ama esiere mbufo ẹdaha usọrọ ufọkabasi.” Ke ukperedem enye ama ọdọhọ ete: “[Mme adausụn̄ oro] ẹnyene iso akpara, etop mmọ ababiat Ufọkabasi. Ndọhọ mbufo nte, mmọ inịmke mbuọtidem Christian ke akpanikọ.”

Ke odomode ndinam Savonarola odop uyo, pope ama oyom ndinam enye akwa owo ufọkabasi, edi Savonarola ama esịn. Edide enye ndibiọn̄ọ mbre ukara pope m̀mê ukwọrọikọ esie ekedi ntak, ẹma ẹsio Savonarola ẹfep ke ufọkabasi, ẹmụm enye, ẹtụhọde enye man ayarade idiọkn̄kpọ, ekem ẹyịri enye ẹfọp ẹwot.

Mme Akpan Mbụme

Mme enịm-mbụk n̄kpọntịbe emi ẹdemede mme akpan mbụme. Didie ke ẹkeme ndinam utọ n̄kari ye edu uwem Pope emi ẹn̄wan̄a? Didie ke mme ewetmbụk eset ẹnam mmọ ẹn̄wan̄a? Ẹnọ nsio nsio ekikere.

Ediwak owo ẹkere ke ẹkpenyene ndise Alexander VI ntiene ini oro enye okodude. Ẹkere ke udọn̄ edikpeme emem, edinyene eti itie ebuana ye mme obio emi ẹketọhọde, edisọn̄ọ mbọbọ itie ufan ye mme nsan̄a emi ẹdin̄wamde ukara pope, ye edinam mme andikara Christendom ẹdiana kiet ẹbiọn̄ọ ndịghe mbon Turkey ẹkenam enye odiomi mme edinam ukaraidem ye eke ufọkabasi esie.

Edi nso kaban̄a edu esie? Eyen ukpepn̄kpọ kiet ọdọhọ ete: “Ndiọi Christian ye mme oku oro mîdotke ẹsidu kpukpru ini ke Ufọkabasi. Christ ke idemesie ama ebem iso etịn̄ aban̄a emi mbak idem edikpa owo ekededi; enye ama akam emen Ufọkabasi esie odomo ye in̄wan̄ emi nti n̄kpasịp ye mbiet ẹkọride ọtọkiet, m̀mê iyịre emi nti ye ndiọi iyak ẹdọn̄ọde, kpa nte enye akakam enyịmede Judas odu ke otu mme apostle esie.” *

Eyen ukpepn̄kpọ oro aka iso ọdọhọ ete: “Kpa nte edinam ndudue ke nte ẹbotde n̄kpọuto mîsụhọkede ekọmurua n̄kpọuto oro, ntre oku ndidi anamidiọk ikemeke ndinen̄ede nnam ẹsari . . . ukpepn̄kpọ emi enye ekpepde. . . . Gold osụk edi gold, edide ubọk emi asanade m̀mê enye oro mîsanake akama enye.” Ewetmbụk Catholic kiet ọdọhọ ke idaha emi mbon Catholic emi ẹnyenede esịt akpanikọ ẹkpetienede ke se iban̄ade Alexander VI edi item oro Jesus ọkọnọde mme mbet esie aban̄a  mme scribe ye mme Pharisee ete: ‘Mbufo ẹnam nte mmọ ẹtemede: edi ẹkûnam nte mmọ ẹnamde.’ (Matthew 23:2, 3) Ke nditịm ntịn̄, ndi afo emenịm utọ ekikere oro ke akpanikọ?

Ndi Ata Ido Ukpono Christ Edi Emi?

Jesus ama ọnọ mmemmem usụn̄ ndida ndiọn̄ọ edu mbon oro ẹdọhọde ke idi Christian: “Mbufo ẹyeda mfri mmọ ẹfiọk mmọ. Nte owo etet grape ke n̄kukịm, m̀mê etet fig ke mbarekpe? Ntre ke kpukpru eti eto ẹn̄wụm eti mfri; edi mbiara eto on̄wụm idiọk mfri. Eti eto ikemeke ndin̄wụm idiọk mfri, mbiara eto inyụn̄ ikemeke ndin̄wụm eti mfri. Ntre ke mbufo ẹdida mfri mmọ ẹfiọk mmọ.”—Matthew 7:16-18, 20.

Ke ofụri ofụri, mme adaiso ido ukpono ẹnam didie n̄kpọ ke ofụri ediwak isua ikie emi ẹbede, ndien didie ke mmọ ẹnam n̄kpọ idahaemi ẹban̄a idaha ata Ido Ukpono Christ emi Jesus ọkọtọn̄ọde, oro ata mme anditiene enye ẹkenamde? Ẹyak ikere iban̄a ikpehe iba kpọt—edibuana ke ukaraidem ye usụn̄ uwem.

Jesus ikedịghe edidem eke ererimbot. Enye okodu ata mmemmem uwem tutu, nte enye ekenyịmede, ikakam inyeneke “ọtọ eke odoride ibuot Esie.” Obio Ubọn̄ esie “idịghe eke ererimbot,” ndien mme mbet esie ikenyeneke ‘ndidi eke ererimbot, kpa nte Enye mîkedịghe eke ererimbot.’ Ntem Jesus ikabuanake ke mbubehe ukaraidem eyo esie.—Matthew 8:20; John 6:15; 17:16; 18:36.

Nte idịghe akpanikọ nte ke ediwak isua ikie emi ẹkebede mme esop ido ukpono ẹsiwak ndidụk nsan̄a ye mme akara ukaraidem nyom odudu ye n̄kpọ obụkidem, okposụkedi emi esisụn̄ọde ke mme usụhọde owo ndibọ ufen? Ndi idịghe akpanikọ n̄ko nte ke ediwak mme ọkwọrọ ederi mmọ ẹdu ọkpọmiọk uwem, okposụkedi ata ediwak owo emi mmọ ẹkpen̄wamde ẹdide ubuene?

James eyeneka Jesus ọkọdọhọ ete: “Mbufo iban n̄ka-owo, nte mbufo ifiọkke ite, edidi ufan ye ererimbot edi edidi usua ye Abasi? mmọdo owo ekededi eke oyomde ndidi ufan ye ererimbot anam idem usua ye Abasi.” (James 4:4) Ntak edide “usua ye Abasi”? Akpa John 5:19 ọdọhọ ete: “Ofụri ererimbot onyụn̄ esịne ke ubọk andidiọk.”

Ewetmbụk kiet emi okodude ke eyo Borgia ekewet aban̄a ido uwem Alexander VI ete: “Ido unam n̄kpọ esie ama ebe ubọk. Enye ikenyeneke iso o-bụt ikonyụn̄ inamke akpanikọ, ikenyeneke mbuọtidem m̀mê ido ukpono. Ọkpọsọn̄ idiọkitọn̄, anana-ukpan udọn̄ ikpọ n̄kpọ, ibak ibak mfiomo, ye ọkpọsọn̄ udọn̄ uwọrọiso ediwak nditọ esie ẹkekara enye.” Nte ededi, idịghe Borgia ekedi n̄kukụre andibuana ke ukara mme adaidaha ufọkabasi emi akanamde n̄kpọ ke utọ usụn̄ oro.

Nso ke N̄wed Abasi etịn̄ aban̄a utọ edu oro? Apostle Paul okobụp ete: “M̀mê nte mbufo ifiọkke ite, mme anam-ukwan̄ido ididaha Obio Ubọn̄ Abasi inyene? Ẹkûbian̄a idem mbufo. Mbon-use, . . . ye mme esịn efịbe, . . . ye mme esịn esịt ke n̄kpọ owo, . . . ididaha Obio Ubọn̄ Abasi inyene.”—1 Corinth 6:9, 10.

Se ẹketịn̄de nte kiet ke otu ntak oro ẹkewụtde n̄kpọ oro aban̄ade ubon Borgia ke Rome ke ndondo emi ekedi man “ẹbon ikpọ owo emi ke itie emi mmọ ẹdotde ke mbụk . . . , ẹtịm ẹdiọn̄ọ mmọ, inyụn̄ idịghe man ẹfen ẹnọ mmọ m̀mê ẹbiom mmọ ikpe.” Ke nditịm ntịn̄, ẹma ẹyak isenowo ẹsịm ubiere idemmọ. Ntre nso ubiere ke afo esịm?

[Ikọ idakisọn̄]

[Ndise ke page 26]

Rodrigo Borgia, Pope Alexander VI

[Ndise ke page 27]

Ete Lucrezia Borgia ama ada enye atat odudu esie

[Ndise ke page 28]

Cesare Borgia ama enyene udọn̄ ikpọ n̄kpọ onyụn̄ abiara

[Ndise ke page 29]

Sia owo mîkekemeke ndinam Girolamo Savonarola odop uyo, ẹma ẹyịri enye ẹfọp ẹwot