Mme Usụhọde Owo Ẹkabade Bible

KE 1835, Henry Nott, ọkọkufọk oro otode England, ye John Davies, owo Wales emi ekekpepde ndinyam n̄kpọudia, ẹma ẹda akwa utom ẹkesịm utịt. Ke ẹma ẹkenam utom ọkpọsọn̄ ke se iwakde ibe isua 30, mmọ ke akpatre ẹma ẹkụre edikabade ofụri Bible nsịn ke usem Tahiti. Mme n̄kpọ-ata ewe ke usụhọde iren iba emi ẹkesobo, ndien nso ikedi mme utịp utom imaesịt mmọ?

“Akwa Edidemede”

Ke ufọt ufọt isua ikie 18, mme andibuana ke n̄ka Protestant ẹkotde Akwa Edidemede, m̀mê Edidemede, ke ẹkekwọrọ ikọ ke an̄wa obio ye ke mme n̄kann̄kụk itie udọk ukan̄ ye usiakifia ke Britain. Uduak mmọ ekedi ndikwọrọ ikọ nnọ mme anamutom. Mme ọkwọrọikọ n̄ka Edidemede ẹma ẹnen̄ede ẹsịn udọn̄ ẹnọ edisuan Bible.

Anditọn̄ọ n̄ka oro, owo Baptist emi ekekerede William Carey, ama etịp esịn ke editọn̄ọ N̄ka Isụn̄utom London (N̄IL), emi ẹkesiakde ke 1795. N̄IL ama ọnọ mme owo oro ẹkenyịmede ndikpep mme usem mbio obio nnyụn̄ nnam utom nte mme isụn̄utom ke ikpehe Edem Usụk Pacific, ukpep. Utịtmbuba mme isụn̄utom emi ekedi ndikwọrọ Gospel ke usem n̄kann̄kụk.

Isuo Tahiti, emi ẹkedide ẹdidiọn̄ọ ke ndondo emi, ekedi akpa an̄wautom isụn̄utom N̄IL. Mme andibuana ke n̄ka Edidemede ẹkeda mme isuo emi nte ‘mme n̄kịmn̄kịm ebiet’ ukpono ndem, mme in̄wan̄ emi mfri ẹdatde se ẹkpen̄ede.

Mme Usụhọde Owo Ẹben̄e Idem Ndinam Utom

Man ẹkekpen̄e mme mfri oro, n̄kpọ nte isụn̄utom 30 emi ẹkemekde usọp usọp mîkonyụn̄ itịmke idem ẹma ẹdụk Duff, kpa nsụn̄ikan̄ oro N̄IL ekedepde. Ntọt kiet asiak “pastọ inan̄ oro ẹkedoride ubọk [ye unana edibọ nnennen ukpep], anamusọ eto itiokiet, ọdiọn̄ ikpaukot iba, ọkọkufọk iba, ọdọk ọfọn̄ iba, ekịmọfọn̄ iba, anyam ufọkurua, ọdiọn̄ ifụm enan̄ mbakara, eyenufọk, ekpeme in̄wan̄, abiausọbọ, odomutịm, obot aban̄, andinam mfriukịm, ọdiọn̄ itam, andinam ọfọn̄, andinam n̄kpọ mbanaufọk, ọdọ ndọ ition, ye nditọwọn̄ ita.”

N̄kukụre n̄kpọutom oro mme isụn̄utom emi ẹkenyenede man ẹmehe ye mme akpasarade usem Bible ẹkedi n̄wed ukabadeikọ oro ẹkewetde ke usem Greek ye Ikọmbakara ye Bible oro esịnede n̄wed ukabadeikọ usem Hebrew. Ke  ọfiọn̄ itiaba oro mmọ ẹkewatde ke inyan̄, mme isụn̄utom oro ẹma ẹmụm ndusụk ikọ Tahiti oro mme isenowo emi ẹkebemde iso ẹka do ẹkewetde, ẹdọn̄ ke ibuot, akpan akpan enye oro mbon nsọn̄ibuot Bounty ẹkewetde. Ke akpatre, Duff ama edibehe ke Tahiti, ndien ke March 7, 1797, mme isụn̄utom oro ẹma ẹwọn̄ọ ke nsụn̄ikan̄. Nte ededi, isua kiet ke ukperedem, ediwak mmọ ẹma ẹnana udọn̄ ẹnyụn̄ ẹfiak ẹnyọn̄ọ. Isụn̄utom itiaba kpọt ẹkesụhọ.

Ke otu isụn̄utom itiaba oro, Henry Nott, akani ọkọkufọk, ekedi isua 23 kpọt. Ke idade mme akpa leta oro enye ekewetde ibiere, enye ekenyene sụk uke uke ifiọkn̄wed. Nte ededi, toto ke ntọn̄ọ enye ama owụt ke imọ imenyene usọ ndikpep usem Tahiti. Ẹma ẹtịn̄ ẹban̄a enye nte owo akpanikọ, emi etiede emem emem, onyụn̄ enemde itie.

Ke 1801, ẹma ẹmek Nott ndikpep isụn̄utom usụkkiet oro ẹkedide ẹdibehe obufa, usem Tahiti. Kiet ke otu mmọ ekedi John Davies, owo Wales oro ekedide isua 28, emi ekedide eyen ukpepn̄kpọ oro enyenede ukeme onyụn̄ anamde utom ọkpọsọn̄, emi etiede sụn̄sụn̄ onyụn̄ atatde ubọk. Ke mîkebịghike, iren iba emi ẹma ẹbiere ndikabade Bible nsịn ke usem Tahiti.

Ọkpọsọn̄ Utom

Nte ededi, ndikabade n̄wed nsịn ke usem Tahiti ekedi ọkpọsọn̄ utom, koro Tahiti ikedịghe kan̄a usem oro ẹwetde-wet. Mme isụn̄utom oro ẹkenyene ndikpep usem emi ebe ke ndikpan̄ utọn̄ n̄kop nte ẹtịn̄de. Mmọ ikenyeneke n̄wed ukabadeikọ m̀mê n̄wed emi owụtde nte ẹbonde ikọ ke usem. Uyoikọ emi ẹbabade owo ibifịk, ediwak enyene-uyo abisi emi ẹtienede ke adiana ke adiana (n̄kpọ nte ition ke ikọ kiet) ye anana-uyo abisi emi mîwakke, ẹma ẹnam mme isụn̄utom oro ẹnana udọn̄. Mmọ ẹma ẹseme ẹte: “Ediwak ikọ ẹsịne mme enyene-uyo abisi kpọt, ndien kiet kiet enyene uyo esie.” Mmọ ẹma ẹdọhọ ẹte ke mmimọ ikekemeke “ndimụm mme uyoikọ oro nnennen nnennen nte ẹyomde.” Mmọ ẹma ẹkam ẹkere ke mmimọ ikokop uyoikọ oro mînyeneke abisi!

Ke akam ọdiọkde akan, ke ini ke ini, ẹma ẹsikpan ndusụk ikọ ke usem Tahiti, ndien ke ntre akana ẹkpụhọ mmọ. Mme ikọ oro ẹwọrọde ukem n̄kpọ ẹkedi mfịna en̄wen. Ikọ oro ẹwakde ẹbe 70 oro ẹwọrọde “akam,” ẹma ẹdu ke usem Tahiti. Nte ẹtịmde ikọ ke usem Tahiti, emi edide ata isio isio ye Ikọmbakara, ekedi n̄kpọ-ata efen. Kpa ye mme mfịna emi, mme isụn̄utom oro sụn̄sụn̄ ẹma ẹwet udịm udịm ikọ emi Davies edimịn̄de isua 50 ke ukperedem nte n̄wed ukabadeikọ emi esịnede ikọ 10,000.

Ekem n̄kpọ-ata eke ediwet usem Tahiti ama odu. Mme isụn̄utom oro ẹma ẹdomo ndida ido uwet Ikọmbakara oro ama okododu n̄wet usem emi. Nte ededi, nte Ikọmbakara akadade abisi Latin ewet n̄kpọ ikekemke ye uyoikọ Tahiti. Ntem, ẹma ẹsibiat anyan ini ndineme mban̄a mme uyoikọ ye nte ẹbọpde ikọ. Ediwak ini mme isụn̄utom oro ẹma ẹsisio mbufa usụn̄ ubọpikọ ẹdi, sia mmọ ẹkedide akpa mme owo ke Inyan̄ Edem Usụk ndikabade usem oro ẹsemde-sem nsịn ke usem oro ẹwetde-wet. Mmọ ikọfiọkke nte ke ukperedem, utom mmimọ ayakabade edi uwụtn̄kpọ ọnọ ediwak usem ke Edem Usụk Pacific.

Enyene Esisịt N̄kpọutom Edi Ẹnen̄ede Ẹnyene Mbufiọk

Mme akabade n̄wed oro ẹkenyene sụk ibat ibat n̄wed ndụn̄ọde ndida nnam utom. N̄IL ama eteme mmọ ete ẹkama Textus Receptus ye King James Version nte mme akpan uwetn̄kpọ. Nott ama ọdọhọ N̄IL ọnọ mme n̄wed ukabadeikọ efen efen ke usem Hebrew ye Greek ọkọrọ ye Bible ke usem mbiba, ẹdi. Owo ifiọkke m̀mê enye ama ọbọ mme n̄wed oro. Amaedi Davies, enye ama ọbọ ndusụk n̄wed ntaifiọk oto mme ufan esie oro ẹtode Wales. Mme n̄wetnnịm n̄kpọ ẹwụt nte ke enye ama enyene ke nsụhọde n̄kaha n̄wed ukabadeikọ usem Greek, Bible usem Hebrew, Obufa Testament ke usem Greek, ye Septuagint.

Kan̄a ke emi, utom ukwọrọikọ mme isụn̄utom oro ikon̄wụmke mfri. Okposụkedi mme isụn̄utom oro ẹma ẹkedu ke Tahiti ke isua 12, owo ikakam inịmke andidụn̄ ndomokiet ke n̄kann̄kụk oro baptism. Nte ini akakade, n̄kaiso  ekọn̄ mbio obio ama enyịk kpukpru isụn̄utom oro ndifen̄e n̄ka Australia ke mîbọhọke Nott emi ọkọsọn̄ọde ada. Ke ndusụk ini, enye ekedi n̄kukụre isụn̄utom oro okosụhọde ke Windward Islands eke Society Islands, edi enye ekenyene nditiene Edidem Pomare II ke ini edidem oro ekefehede aka n̄kpet n̄kpet isuo Moorea.

Nte ededi, Nott ndiwọrọ idụn̄ iketreke utom ukabade n̄wed, ndien ke Davies ama okodu isua iba ke Australia, enye ama afiak edidiana ye Nott. Ke ikpehe ini emi, Nott ama ekpep usem Greek ye usem Hebrew onyụn̄ ọdiọn̄ọ mme usem oro. Nte utịp, enye ama ọtọn̄ọ ndikabade ndusụk ubak N̄wed Abasi Usem Hebrew nsịn ke usem Tahiti. Enye ama emek mme ubak udịmikọ Bible oro ẹkesịnede mme mbụk oro mme amanaisọn̄ ẹdikemede ndisọsọp mmehe.

Ke anamde utom ọtọkiet ye Davies, Nott ama ọtọn̄ọ ndikabade Gospel Luke, emi ẹkekụrede ke September 1814. Enye ama osio edikabade oro ekenemde ke usem Tahiti, ke adan̄aemi Davies akadade akpasarade uwetn̄kpọ odụn̄ọde edikabade oro ese m̀mê enen. Ke 1817, Edidem Pomare II ama obụp m̀mê imọ imekeme ndimịn̄ akpa page Gospel Luke oro. Enye ama ada ekpri ukwak umịn̄n̄wed oro mîdịghe eke ilektrik emi mme isụn̄utom ẹkedade ẹdi Moorea, emịn̄. Man ida mbụk aban̄ade edikabade Bible nsịn ke usem Tahiti ikọyọhọ, nnyịn inyene ndisiak anam-akpanikọ owo Tahiti ekerede Tuahine, emi okodude ye mme isụn̄utom oro ke mme isua oro onyụn̄ an̄wamde mmọ ndifiọk nte usem oro etiede.

Ẹkụre Edikabade Oro

Ke 1819, ke ẹma ẹkenam utom ọkpọsọn̄ ke isua itiokiet, ẹma ẹkụre edikabade mme Gospel, Utom Mme Apostle, ye n̄wed Psalm. Ukwak umịn̄n̄wed, emi mbufa isụn̄utom oro ẹkedide ẹdibehe ẹkedade ẹdi, ama esịn usọp ke edimịn̄ ye edisuan mme n̄wed Bible emi.

Ini ọkpọsọn̄ utom edikabade, edikot nnen̄ede, ye edifiak ndụn̄ọde ama etiene. Ke ama okodụn̄ ke Tahiti ke isua 28, Nott ama ọduọ udọn̄ọ ke 1825, ndien N̄IL ama ayak enye afiak ọnyọn̄ England. Nte enemde, ẹma ẹkpere ndikụre edikabade N̄wed Abasi Usem Greek ke ini oro. Enye ama aka iso ndikabade mme n̄wed Bible eken ke ini enye akanamde isan̄ aka England ye ke ini enye okodude do. Nott ama afiak edi Tahiti ke 1827. Isua itiaita ke ukperedem, ke December 1835, enye ama okụre edikabade emi. Ke ẹma ẹkenam utom ọkpọsọn̄ ke se iwakde ibe isua 30, ẹma ẹkabade ofụri Bible ẹkụre.

Ke 1836, Nott ama afiak aka England man ekemịn̄ ofụri Bible usem Tahiti ke London. Ke June 8, 1838, Nott emi okokopde nduaidem ama ọnọ Ọbọn̄ An̄wan Victoria akpa nsiondi Bible oro ẹmịn̄de ke usem Tahiti. Nte an̄wan̄ade, emi ekedi ini ọkpọsọn̄ inemesịt ọnọ akani  ọkọkufọk oro, emi akanamde isan̄ ke Duff ke isua 40 ke mbemiso onyụn̄ esịnde idem ofụri ofụri ke ido mbon Tahiti man okụre akwa utom emi.

Ọfiọn̄ iba ke ukperedem, Nott ama emen ekebe 27 oro esịnede ofụri Bible 3,000 ke usem Tahiti afiak aka Edem Usụk Pacific. Ke ama ekedisịm Sydney, enye ama afiak ọduọ udọn̄ọ, edi enye ama esịn ndidian̄ade n̄kpọn̄ mme ọsọn̄urua ekebe oro. Ke ama akafiak okop nsọn̄idem, enye ama edibehe ke Tahiti ke 1840, ebiet emi ediwak owo ẹkebụmede mbiomo esie ẹyom ndibọ Bible usem Tahiti. Nott ama akpa ke Tahiti ke May 1844, ke edide isua 70.

Ntatara Utịp

Nte ededi, utom Nott ama aka iso odu. Edikabade esie ama enyene ntatara utịp ke mme usem Polynesia. Ke ndinam ẹkeme ndiwewet usem Tahiti, mme isụn̄utom oro ẹma ẹtịm usem oro ẹnịm. Ewetn̄wed kiet ọkọdọhọ ete: “Nott ama anam ẹnyene n̄wọrọnda ido ubon ikọ usem mbon Tahiti. Oyoyom ẹwọn̄ọde ẹbịne Bible kpukpru ini man ẹkpep usem Tahiti mfọn mfọn.” Ifịk ifịk utom mme akabade n̄wed emi ama anam owo okûfre ediwak tọsịn ikọ. Isua ikie ke ukperedem, ewetn̄wed kiet ama ọdọhọ ete: “N̄wọrọnda Bible usem Tahiti oro Nott akakabarede edi mfọnn̄kan n̄wed ke usem mbon Tahiti—kpukpru owo ẹnyịme emi.”

Akpan utom emi ikadaha ufọn isọk mbon Tahiti kpọt edi n̄ko ama esịn itiat idakisọn̄ ọnọ mme edikabade eken ke mme usem Edem Usụk Pacific. Ke uwụtn̄kpọ, mme akabade n̄wed ke Cook Islands ye Samoa ẹkeda enye nte uwụtn̄kpọ. Akabade n̄wed kiet ọkọdọhọ ete: “Mmenen̄ede ntiene utom Ete Nott, mmonyụn̄ ntịm ndụn̄ọde edikabade esie.” Ẹma ẹtọt ẹte ke akabade n̄wed efen ‘ama enịm mme n̄wed Psalm eke usem Hebrew ye mme edikabade Ikọmbakara ye eke usem Tahiti ke iso esie’ nte enye ‘akakabarede kiet ke otu psalm David esịn ke usem Samoa.’

Ke ẹtienede uwụtn̄kpọ mme andibuana ke n̄ka Edidemede ke England, mme isụn̄utom oro ẹkedude ke Tahiti ẹma ẹnen̄ede ẹsịn udọn̄ ẹnọ mme owo ndifiọk ndikot n̄wed nnyụn̄ n̄wet n̄kpọ. Ke nditịm ntịn̄, ke se iwakde ibe isua ikie, Bible ekedi n̄kukụre n̄wed oro mbon Tahiti ẹkenyenede. Enye ke ntre ama akabade enyene akpan odudu ke ido mbon Tahiti.

Enyịn̄ Abasi ndidu barasuene ke N̄wed Abasi Usem Hebrew ye eke Greek edi kiet ke otu nti n̄kpọ oro ẹdude ke Nott Version. Nte utịp, ẹnen̄ede ẹdiọn̄ọ enyịn̄ Jehovah mfịn ke Tahiti ye ke mme isuo esie. Ẹkam ẹwet enye ke ndusụk ufọkabasi Protestant. Nte ededi, ẹnen̄ede ẹbuan enyịn̄ Abasi idahaemi ye Mme Ntiense Jehovah ye ifịk ifịk utom ukwọrọikọ mmọ, emi mmọ ẹdade Bible Tahiti emi Nott ye mme nsan̄a esie ẹkekabarede ẹnam n̄kpọ ntatara ntatara. Ndien ọkpọsọn̄ ukeme oro mme akabade n̄wed utọ nte Henry Nott ẹkesịnde eti nnyịn ndinen̄ede n̄wụt esịtekọm mban̄a Ikọ Abasi ndidu nnọ ata ediwak ubonowo mfịn.

[Mme ndise ke page 26]

Mme akpa edikabade Bible ke usem Tahiti, 1815. Ẹsịne enyịn̄ Jehovah

Henry Nott (1774-1844), akpan andikabade Bible usem Tahiti

[Mme Ebiet Ẹdade N̄kpọ Ẹto]

Bible Tahiti: Ẹbọ unen ẹto British Library (3070.a.32); Henry Nott ye leta: Collection du Musée de Tahiti et de ses Îles, Punaauia, Tahiti; katkisịm: Ẹbọ unyịme ẹto London Missionary Society Papers, Alexander Turnbull Library, Wellington, New Zealand

[Ndise ke page 28]

Katkisịm usem Tahiti ye Wales eke 1801, emi enyịn̄ Abasi esịnede

[Ebiet Ẹdade N̄kpọ Ẹto]

Ẹbọ unyịme ẹto London Missionary Society Papers, Alexander Turnbull Library, Wellington, New Zealand

[Ndise ke page 29]

Ufọkabasi Protestant emi ẹwetde enyịn̄ Jehovah ke iso ufọk, isuo Huahine, French Polynesia

[Ebiet Ẹdade N̄kpọ Ẹto]

Avec la permission du Pasteur Teoroi Firipa