Eusebius—“Ata Ewetmbụk Ufọkabasi”?

KE ISUA 325 E.N., Constantine akwa edidem Rome ama ọdọn̄ ẹkot kpukpru mme bishop ẹdi Nicaea. Uduak esie: man ẹdibiere akwa eneni aban̄ade itie ebuana oro odude ke ufọt Abasi ye Eyen esie. Eusebius eke Caesarea, kpa eren oro ẹkedade nte ọfiọkn̄wed n̄kan ke eyo esie, ama etiene odu do. Eusebius ama ekpep N̄wed Abasi ifịk ifịk okonyụn̄ edi andin̄wana nnọ ukpepn̄kpọ Christian oro nte ke Abasi kiet kpọt odu.

Kaban̄a mbono Esop Nicaea oro, Encyclopædia Britannica ọdọhọ ete: “Constantine ke idemesie eketie ibuot, adade usụn̄ ọyọhọ ọyọhọ ke nneme oro, enye ke idemesie okonyụn̄ . . . ọnọ akpan ekikere oro owụtde ebuana Christ ye Abasi ke ikọ mbuọtidem oro esop emi okowụkde, kpa ikọ ‘edidi ukem ye Ete’ . . . Sia ndịk andikara oro akanamde mmọ, mme bishop, ke ẹsiode owo iba kpọt ẹfep, ẹma ẹsịn ubọk ke ikọ mbuọtidem oro, ediwak mmọ ikanamke emi ke ofụri esịt.” Ndi Eusebius ama esịne ke otu owo iba oro mîkenyịmeke ndisịn ubọk ke ikọ mbuọtidem oro? Nso ke nnyịn ikeme ndikpep nto idaha oro enye akadade? Ẹyak nnyịn idụn̄ọde mbụk uwem Eusebius—udomo ifiọkn̄wed esie ye mme n̄wed oro enye ekewetde.

Mme N̄wọrọnda Uwetn̄kpọ Esie

Eyedi Eusebius akamana ke Palestine ke n̄kpọ nte 260 E.N. Ke edide ata ekpri, enye ama odụk nsan̄a ye Pamphilus, esenyịn ufọkabasi ke Caesarea. Enye akaka ufọkn̄wed ukpepn̄kpọ ido ukpono oro Pamphilus akasiakde, onyụn̄ akabade edi ifịk ifịk eyen ukpepn̄kpọ.’ Enye ama esịn ifịk ke ndida akamba itie ubon n̄wed Pamphilus n̄kpep n̄kpọ. Eusebius ama esịn idem ke ukpepn̄kpọ esie, akpan akpan edikpep Bible. Enye n̄ko ama akabade edi ata ufan Phamphilus, etịn̄de aban̄a idemesie ke ukperedem nte “Eusebius eyen Pamphilus.”

Eusebius ama etịn̄ aban̄a uduak esie ete: “Uduak mi edi ndiwet mbụk mban̄a ndisana Apostle oro ẹkedude ke adiana ke adiana ọkọrọ ye ini oro ẹbede ọtọn̄ọde ke usen Andinyan̄a nnyịn esịm eyo nnyịn; ndiwet mban̄a usụn̄ nte ediwak akpan n̄kpọntịbe oro ẹdọhọde nte ẹketịbede ke mbụk ufọkabasi ẹkedade itie; ndinyụn̄ nsiak mbon oro ẹkekarade ẹnyụn̄ ẹtiede ibuot ke mme ọwọrọetop ufọkabasi, ye mbon oro ke emana kiet kiet ẹketan̄ade ikọ Abasi ke nditetịn̄ m̀mê ke ndiwewet.”

Ẹti Eusebius ke ntak n̄wed esie oro ẹnen̄erede ẹkpono mi, oro ẹkotde History of the Christian Church. Ẹda n̄wed esie oro ekedide eboho duop ẹkenyụn̄ ẹmịn̄de ke n̄kpọ nte 324 E.N. nte ata akpan n̄wed mbụk ufọkabasi emi ebịghide afiak edem ekesịm eset. Ke ntak mme n̄wed oro enye ekewetde mi, ẹma ẹdi ẹdidiọn̄ọ Eusebius nte ata ewetmbụk ufọkabasi.

Ke ẹsiode n̄wed Church History ẹfep, Eusebius ama ewet Chronicle, oro ekedide eboho iba. Akpa eboho ekeneme ibio ibio aban̄a mbụk  ererimbot. Ke ọyọhọ isua ikie inan̄, n̄wed emi ama akabade edi akpan n̄wed ndụn̄ọde kaban̄a ubatini ererimbot. Ọyọhọ eboho iba ama asiak mme usenọfiọn̄ akpan n̄kpọntịbe ke mbụk. Ke adade chart, Eusebius ama ewet enyịn̄ mme andikara ke adiana ke adiana oro ẹkekarade nsio nsio idụt.

Eusebius ama ewet n̄wedmbụk iba efen, ẹkotde Martyrs of Palestine ye Life of Constantine. Enye ọkọtọn̄ọ ndiwet Martyrs of Palestine ke 303-310 E.N. onyụn̄ eneme aban̄a mme akpan̄kpa usụn̄ Abasi ini oro. Eyedi Eusebius ama okụt mme n̄kpọntịbe emi. N̄wed oro Life of Constantine, emi ẹkemịn̄de nte eboho n̄wed inan̄ ke Akwa Edidem Constantine ama akakpa ke 337 E.N., ọdọn̄ọ ọyọhọ mbụkeset oro enyenede ufọn. Utu ke ndibụk mbụkeset nnennen nnennen, n̄wed emi enen̄ede ọdọn̄ọ mme ikọ itoro.

Mme n̄wed oro Eusebius ekewetde ndida n̄n̄wana nnọ mme Christian esịne ibọrọ oro enye ọkọnọde ẹsọk Hierocles—andikara emi Rome ekemekde oro okodude uwem ke ukem iduọk ini oro. Ke ini Hierocles ekewetde n̄kpọ ndibiat mme Christian, Eusebius ama an̄wana ọnọ mmọ. Akan oro, man ọsọn̄ọ nte ke N̄wed Abasi oto Abasi, enye ama ewet n̄wed 35, oro ẹkedade nte mme ata akpan n̄wed oro ẹdọn̄ọde ọyọhọ ntọt emi akanam ẹwetde ẹban̄a ibuot nneme emi. Akpa n̄wed 15 ke otu oro ẹma ẹdomo ndiwụt nte ke enen Christian ndinyịme ndisana uwetn̄kpọ mme Hebrew. N̄wed 20 eken ẹma ẹnọ uyarade nte ke enen Mme Christian ndibiat ewụhọ mme Jew nnyụn̄ nnyịme mbufa edumbet ye mme edinam. Ke ẹtan̄de ẹdian kiet, mme n̄wed emi ẹma ẹnen̄ede ẹn̄wana ẹnọ Ido Ukpono Christ nte akan̄wan̄ade Eusebius.

Eusebius ama odu uwem n̄kpọ nte isua 80 (n̄kpọ nte 260-340 E.N.), akabarede edi kiet ke otu mme ewetmbụk eset oro ekewetde n̄wed awak akan. Mme uwetn̄kpọ esie ẹdọn̄ọ mme n̄kpọntịbe akpa isua ikie ita esịm ini Akwa Edidem Constantine. Ke utịt utịt ini uwem esie, enye ama edinam utom nte ewetn̄wed ye bishop eke Caesarea. Okposụkedi ẹketịmde ẹdiọn̄ọ enye nte ewetmbụk, Eusebius n̄ko ekedi andin̄wana nnọ, ewet n̄wed ndise obio, ọkwọrọikọ, okụt ndudue, ye ewetn̄wed oro anamde mme uwetn̄kpọ ido ukpono ẹn̄wan̄a.

Adiana-Iba Uduak

Ntak emi Eusebius ọkọtọn̄ọde utọ anana-mbiet utom oro? Ibọrọ ọkọn̄ọ ke enye ndikenịm ke akpanikọ nte ke imọ ikodu uwem ke ini edikpụhọde ndụk obufa emana. Enye ekekere ete ke ikpọ n̄kpọntịbe ẹma ẹda itie ke mme emana oro ẹkebede ndien ke ama oyom ẹnyene n̄wetnnịm n̄kpọ ke ufọn emana ini iso.

Eusebius ama enyene uduak efen—ndidi andin̄wana nnọ. Enye ekenịm ke akpanikọ nte ke Abasi ọkọtọn̄ọ Ido Ukpono Christ. Edi ndusụk owo ikenyịmeke ekikere emi. Eusebius ama ewet ete: “Uduak mi n̄ko edi ndisiak mme enyịn̄ ye ibat owo ye ibat ini emi mme owo oro ẹmade nditịbi obufa n̄kpọ ndi ẹnamde akakan idiọkn̄kpọ, ẹnyụn̄ ẹtan̄de ase ẹte ke mmimọ idi mme anditịbi ifiọk ndi, kpa se ẹkotde ke nsu ẹte ifiọk, mmọ ukem nte mme afai afai wolf ẹmesobo otuerọn̄ Christ ye unana mbọm.”

Ndi Eusebius akada idemesie nte Christian? Etie ete enye ama ada, koro enye ama etịn̄ aban̄a Christ nte “Andinyan̄a nnyịn.” Enye ọkọdọhọ ete: “Uduak mi edi . . . ndibụk ndiọkiso oro ọkọsọpde-sọp esịm ofụri idụt mme Jew nte utịp mmọ ndikodụk odu mban̄a Andinyan̄a nnyịn, ndinyụn̄ n̄wet mme usụn̄ ye ibat ini oro mme Gentile ẹken̄wanade ye ikọ Abasi, ndinyụn̄ ntịn̄ mban̄a edu mbon emi ẹken̄wanade ẹnọ ikọ Abasi ke nsio nsio ini kpa ye oro ẹkesobode n̄kpa ye ndutụhọ, ọkọrọ ye nsọn̄ọnda oro ẹkụtde ke eyo nnyịn, ye mbọm ye mfọn oro Andinyan̄a nnyịn owụtde kpukpru mmọ.”

 Ntatara Ndụn̄ọde Esie

Mme n̄wed oro Eusebius okokotde onyụn̄ etịn̄de n̄kpọ otụk ẹwak etieti. Mme uwetn̄kpọ Eusebius kpọt ẹnam ẹdiọn̄ọ ediwak mme ọwọrọiso owo eke akpa isua ikie ita Eyo Nnyịn. Mme uwetn̄kpọ esie kpọt ẹdọn̄ọ mme mbụk oro ẹnyenede ufọn emi ẹtọtde ẹban̄a mme akpan n̄ka. Mmọ ẹto mme ebiet ifiọk oro owo mîkemeke ndinyene aba.

Eusebius ama esịn ifịk onyụn̄ etịn̄ enyịn ke ndiyom mme ntọt oro enye akadade ewet mme n̄wed esie. Etie nte enye ama odụn̄ọde ye ntịn̄enyịn ndifiọk mme ntọt oro ẹkekemede ndiberi edem ye mbon oro ẹkedide nsu. Kpa ye oro, mme n̄wed esie inanake ndudue. Ke ndusụk idaha, enye ama esitịn̄ n̄kpọ ke ukwan̄ usụn̄ onyụn̄ akam anana ifiọk aban̄a mme owo ye mme edinam mmọ. Ke se iban̄ade ubatini, enye ndusụk ini ama esinam ndudue. Eusebius n̄ko ikenyeneke usọ uwet n̄wed. Nte ededi, inamke n̄kpọ m̀mê mme ndudue ewe ke ẹkụt ke mme n̄wed esie, ẹda ediwak n̄wed esie nte ọsọn̄urua n̄kpọuto.

Nte Enye Ekedi Andima Akpanikọ?

Se ikebehede Eusebius ekedi eneni oro owo mîkebiereke emi akaban̄ade itie ebuana oro odude ke ufọt Ete ye Eyen. Ndi Ete ekebem Eyen iso odu, nte Eusebius ekenịmde ke akpanikọ? Mîdịghe ndi Ete ye Eyen ẹkedidu ke ukem ini? Enye ama obụp ete: “Edieke mmọ ẹkedide ẹdidu ke ukem ini, Ete asan̄a didie edi Ete, Eyen onyụn̄ asan̄a didie edi Eyen?” Enye ama akam ada mme itie N̄wed Abasi ọsọn̄ọ se enye enịmde ke akpanikọ, asiakde John 14:28, emi ọdọhọde ke ‘Ete omokpon akan Jesus,’ ye John 17:3, emi ẹtịn̄de ẹban̄a Jesus nte enye emi ata Abasi kierakiet ‘okosiode ọdọn̄.’ Ke etịn̄de aban̄a Colossae 1:15 ye John 1:1, Eusebius ama owụt nte ke Logos, m̀mê Ikọ, edi “mbiet Abasi emi enyịn owo mîkwe”—Eyen Abasi.

Nte ededi, ke edide n̄kpọ n̄kpaidem, ke utịt mbono Esop Nicaea oro, Eusebius ama ọwọn̄ọde ada ye mbon oro ẹkedọhọde ke Ete ye Eyen ẹkedidu ke ukem ini. Ke atuahade ye idaha N̄wed Abasi esie nte ke Abasi ye Christ idịghe n̄ka, ye nte ke mmọ ikedịghe ididu ke ukem ini, enye ama enyịme ye ekikere akwa edidem.

Se Anade Ẹkpep

Ntak emi Eusebius akayakde idem ọnọ mfịghe Esop Nicaea onyụn̄ ọwọn̄ọrede ada ọnọ ukpepn̄kpọ oro mîkemke ye N̄wed Abasi? Ndi enye ama enyene mme utịtmbuba ukaraidem ke ekikere? Ntak emi enye akakade mbono oro? Okposụkedi ẹkekotde kpukpru bishop, sụk ibat ibat mmọ—300—ẹkedụk. Nte ekeme ndidi Eusebius ekekere aban̄a edimụm idaha esie ke n̄kaowo n̄kama? Ndien ntak emi Akwa Edidem Constantine ekenen̄erede okpono enye ntre? Eusebius eketie ke ubọk nnasia akwa edidem ke mbono oro.

Nte an̄wan̄ade, Eusebius ama ofụmi se Jesus okoyomde oto mme anditiene Enye nte ke mmọ ‘ikpedịghe eke ererimbot.’ (John 17:16; 18:36) Mbet oro James ama obụp ete: “Mbufo iban n̄ka-owo, nte mbufo ifiọkke ite, edidi ufan ye ererimbot edi edidi usua ye Abasi?” (James 4:4) Ndien item Paul emi odot didie ntem: “Ẹkûbọp idem utịn̄e-utịn̄e ye mmọ eke mînịmke ke akpanikọ”! (2 Corinth 6:14) Nnyịn ikpakam ida san̄asan̄a ikpọn̄ ererimbot nte nnyịn ‘ituakde ibuot inọ Ete ke spirit ye ke akpanikọ.’—John 4:24.

[Ndise ke page 31]

Ndise owụtde Esop Nicaea

[Ebiet Ẹdade N̄kpọ Ẹto]

Scala/Art Resource, NY

[Ebiet Ẹdade Ndise Ẹto ke page 29]

Ẹbọ ẹto Special Collections Library, University of Michigan