Ndiyọ Mme Idomo Ada Itoro Ọsọk Jehovah

“Edi edieke mbufo ẹmede ime ke ini ẹkụtde ndutụhọ ke edinam nti n̄kpọ, oro edi se inemde Abasi esịt.”—1 PETER 2:20.

1. Sia ata mme Christian ẹnyenede udọn̄ ndidu uwem ekekem ye uyakidem mmọ, nso mbụme ke ana ẹbọrọ?

 MME Christian ẹyak idem ẹnọ Jehovah, ẹnyụn̄ ẹyom ndinam uduak esie. Man ẹdu uwem ekekem ye uyakidem mmọ, mmọ ẹsịn ofụri ukeme ndisan̄a ke nde ikpat enye emi edide Uwụtn̄kpọ mmọ, kpa Jesus Christ, ndinyụn̄ ntie ntiense nnọ akpanikọ. (Matthew 16:24; John 18:37; 1 Peter 2:21) Nte ededi, Jesus ye mbon eken oro ẹkenamde akpanikọ ẹma ẹnọ uwem mmọ ẹnyụn̄ ẹkpa n̄kpa usụn̄ Abasi ke ntak mbuọtidem mmọ. Ndi emi ọwọrọ ke kpukpru mme Christian ẹkpenyene ndidori enyịn ndikpa ke ntak mbuọtidem mmọ?

2. Didie ke mme Christian ẹsise idomo ye ufen?

² Nte mme Christian, ẹsịn udọn̄ ẹnọ nnyịn ndinam akpanikọ tutu esịm n̄kpa, ndien emi inen̄ekede iwọrọ ke nnyịn iyakpa ke ntak mbuọtidem nnyịn. (2 Timothy 4:7; Ediyarade 2:10) Ke adan̄aemi nnyịn inyịmede ndibọ ufen—m̀mê idem ndikpa edieke oyomde oro—ke ntak mbuọtidem nnyịn, emi iwọrọke ke nnyịn imama ndikpa. Inemke-nem nnyịn ndibọ ufen, nnyịn inyụn̄ imaha ubiak m̀mê esuene. Nte ededi, sia nnyịn idoride enyịn ndisobo mme idomo ye ukọbọ, oyom nnyịn inen̄ede ikere nte ikpanamde n̄kpọ ke ini mmọ ẹsịmde nnyịn.

Ndinam Akpanikọ ke Ini Idomo

3. Ewe mme uwụtn̄kpọ Bible oro ẹban̄ade ukọbọ ke afo ekeme ndibụk? (Se ekebe oro “Nte Mmọ Ẹkenamde N̄kpọ Ẹban̄a Ukọbọ,” ke page oro etienede.)

³ Ke Bible, nnyịn imokụt ediwak mbụk oro ẹwụtde nte mme asan̄autom Abasi ke eset ẹkesinamde n̄kpọ ke ini mmọ ẹkesobode mme idaha oro ẹkesịnde uwem mmọ ke itiendịk. Mme nsio nsio usụn̄ oro mmọ ẹkenamde n̄kpọ ọnọ mme Christian ndausụn̄ mfịn ke nte mmọ ẹkpenamde n̄kpo edieke ẹsobode mme ukem idaha oro. Kot mbụk oro ke ekebe oro “Nte Mmọ Ẹkenamde N̄kpọ Ẹban̄a Ukọbọ,” nyụn̄ se se afo ekemede ndikpep nto mmọ.

4. Nso ke ẹkeme nditịn̄ mban̄a nte Jesus ye mme anam-akpanikọ asan̄autom eken ẹkenamde n̄kpọ ke ini mmọ ẹkesobode mme idomo?

⁴ Okposụkedi Jesus ye mme anam-akpanikọ asan̄autom Abasi eken ẹkenamde n̄kpọ ẹban̄a ukọbọ ke nsio nsio usụn̄, etiene nte mme idaha ẹketiede, an̄wan̄a nte ke mmọ ikesịnke uwem mmọ ke itiendịk nte mîdotke. Ke ini mmọ ẹkedude ke mme enyene-ndịk idaha, mmọ ẹma ẹsinyene uko ẹnyụn̄ ẹnam n̄kpọ ye mbufiọk. (Matthew 10:16, 23) Uduak mmọ ekedi ndinam utom ukwọrọikọ akaka iso nnyụn̄ mmụm nsọn̄ọnda mmọ ke Jehovah n̄kama. Nte mmọ ẹkenamde n̄kpọ ke nsio nsio idaha edi uwụtn̄kpọ ọnọ mme Christian oro ẹsobode mme idomo ye ukọbọ mfịn.

5. Nso ukọbọ iketịbe ke Malawi ke mme iduọk isua 1960, ndien didie ke Mme Ntiense emi ẹkedude do ẹkenam n̄kpọ ẹban̄a oro?

⁵ Ke eyomfịn, ikọt Jehovah ẹsiwak ndidu ke akwa nsọn̄ọn̄kpọ ye unana ke ntak ekọn̄, ukpan, m̀mê ata ata ukọbọ. Ke uwụtn̄kpọ, ke mme iduọk isua 1960, ẹma ẹkọbọ Mme Ntiense Jehovah ke Malawi ke ibak ibak usụn̄. Mme Ufọkmbono Obio Ubọn̄, ufọkidụn̄, udia, ye mme mbubehe mmọ—yak idọhọ kpukpru se mmọ ẹkenyenede—ẹma ẹtak. Ẹma ẹsimia mmọ ẹnyụn̄ ẹtụhọde mmọ ke mme usụn̄ efen. Didie ke nditọete oro ẹkenam n̄kpọ ẹban̄a emi? Ediwak tọsịn owo ẹkenyene ndifehe n̄kpọn̄ obio mmọ. Ediwak owo ẹma ẹdịbe ke ikọt ke adan̄aemi mbon eken ẹkefehede ẹka ẹkedụn̄ ke Mozambique  ke ekpri ibio ini. Okposụkedi ediwak mme anam-akpanikọ ẹketabade uwem mmọ, mbon eken ẹma ẹbiere ndifehe n̄wọrọ ke ikpehe oro n̄kpọndịk okodude, ndien emi nte an̄wan̄ade ekedi n̄kpọ oro okowụtde eti ibuot ndinam ke utọ idaha oro. Ke ndinam oro, nditọete emi ẹketiene uwụtn̄kpọ oro Jesus ye Paul ẹkenịmde.

6. Nso ke Mme Ntiense ke Malawi mîkefreke kpa ye ọkpọsọn̄ ukọbọ?

⁶ Idem okposụkedi nditọete oro ẹkedude ke Malawi ẹkewọrọde idụn̄ m̀mê ẹkefen̄ede ẹkedịbe, mmọ ẹma ẹyom ẹnyụn̄ ẹtiene ndausụn̄ ukara Abasi ẹnyụn̄ ẹka iso ẹnam utom Christian mmọ ke ndịbe nte mmọ ẹkekekeme. Nso ikedi utịp? Ẹma ẹnyene n̄wakn̄kan ibat mme asuanetop Obio Ubọn̄ 18,519 esisịt ini mbemiso ẹkedoride ukpan ke 1967. Okposụkedi ukpan oro okosụk akade iso, ediwak owo ẹkenyụn̄ ẹfen̄ede ẹkpọn̄ Mozambique, etisịm 1972 ẹma ẹtọt obufa n̄wakn̄kan mme asuanetop 23,398. Mmọ ẹma ẹtọt se iwakde ikan hour 16 ke an̄wautom ke ọfiọn̄ kiet kiet ke ẹbaharede ukem ukem. Nte eyịghe mîdụhe, edinam mmọ ama ada itoro ọsọk Jehovah, ndien edidiọn̄ Jehovah ama esịm  mme anam-akpanikọ nditọete oro ke ofụri ini emi n̄kpọ ekenen̄erede ọsọn̄ do. *

7, 8. Ke mme ntak ewe ke ndusụk owo ẹsibiere nditre ndiwọrọ idụn̄, kpa ye oro ukọbọ adade mme mfịna edi?

⁷ Ke n̄kan̄ eken, ke mme idụt oro mfịna odude ke ntak ukọbọ, ndusụk nditọete ẹkeme ndibiere nditre ndiwọrọ idụn̄, idem okposụkedi mmọ ẹkpekemede ndinam oro. Ndiwọrọ idụn̄ ekeme ndikọk ndusụk mfịna, edi eyedi enye ekeme ndidemede mme mfịna efen efen. Ke uwụtn̄kpọ, nte mmọ ẹyekeme ndika iso mbuana ye otu nditọete Christian nnyụn̄ ntre ndidu ikpọn̄ ke n̄kan̄ eke spirit? Nte mmọ ẹyekeme ndika iso ke edinam ofụri ini mmọ nte mmọ ẹdomode ndifiak ntọn̄ọ uwem, ndusụk ke idụt oro enen̄erede enyene uforo m̀mê enye oro ọnọde owo ekese ifet ndiforo?—1 Timothy 6:9.

⁸ Mbon eken ẹsibiere nditre ndiwọrọ idụn̄ sia ẹkerede ẹban̄a mfọnọn̄kpọ eke spirit nditọete mmọ. Mmọ ẹsibiere ndisụhọde ntie nnyụn̄ nyọ mme idaha oro man ẹka iso ẹkwọrọ ikọ ke obio emana mmọ ẹnyụn̄ ẹsịn udọn̄ ẹnọ ekemmọ mme andituak ibuot. (Philippi 1:14) Ke ndinam utọ ubiere oro, ndusụk owo ẹsitịp ẹsịn ke ndinam ẹkan ke ikpe ke idụt mmọ. *

9. Mme n̄kpọ ewe ke owo enyene ndikere ke ini anade enye ebiere m̀mê ikpososụhọde itie mîdịghe m̀mê ikpọwọrọ idụn̄ ke ntak ukọbọ?

⁹ Ndiwọrọ m̀mê nditre ndiwọrọ idụn̄ enen̄ede edi ubiere idemowo. Nte ededi, ikpenyene ndinam utọ ubiere oro n̄kukụre ke ima ikọbọn̄ akam iben̄e ndausụn̄ Jehovah. Se ededi oro ibierede, ana nnyịn iti ikọ apostle Paul oro: “Kpukpru nnyịn kiet kiet iyobụk mbụk iban̄a idem esie inọ Abasi.” (Rome 14:12) Nte nnyịn ima ikokop, Jehovah oyom mme asan̄autom esie kiet kiet ẹnam akpanikọ ke kpukpru idaha ekededi. Ndusụk ke otu mme asan̄autom esie ke ẹyọ mme idomo ye ukọbọ mfịn; mbon eken  ẹkeme ndisobo ekemmọ nte ini akade. Ẹyedomo kpukpru owo ke usụn̄ kiet m̀mê eken, ndien owo ndomokiet ikpenyeneke ndikere ke imọ idisoboke idomo. (John 15:19, 20) Nte mme asan̄autom Jehovah oro ẹma ẹkeyak idem ẹnọ, nnyịn ikemeke ndifehe mbọhọ eneni ofụri ekondo oro abuanade edinam enyịn̄ Jehovah asana ye ediwụt unen itie edikara esie.—Ezekiel 38:23; Matthew 6:9, 10.

“Ẹkûda Idiọk Ẹsio Owo Usiene Idiọk”

10. Nso akpan uwụtn̄kpọ ke Jesus ye mme apostle esie ẹkenịm ẹnọ nnyịn ndida nnam n̄kpọ mban̄a mfịghe ye ubiọn̄ọ?

¹⁰ Akpan edumbet efen oro nnyịn ikemede ndikpep nto usụn̄ oro Jesus ye mme apostle ẹkenamde n̄kpọ ke ini ẹkesobode mfịghe edi nditre ndisio mme andikọbọ nnyịn usiene. Idụhe itie ndomokiet ke Bible oro ọnọde ekikere ekededi nte ke Jesus m̀mê mme anditiene enye ẹma ẹsiak n̄ka ndida mbiọn̄ọ m̀mê nditịbi en̄wan ye mme andikọbọ mmọ. Ke edide isio, apostle Paul ọkọnọ mme Christian item ete: “Ẹkûda idiọk ẹsio owo usiene idiọk . . . Ẹkûsio usiene ẹnọ idem mbufo, ndima mme ufan mi, edi ẹbọk idem ke usụn̄ ẹnọ iyatesịt Abasi: koro ẹwet ẹte, Jehovah ete, Usiene enyene Mi, Ami nyosio usiene.” Akan oro, “ẹkûyak idiọk akan mbufo, edi ẹda nti edinam ẹkan idiọk ubọk.”—Rome 12:17-21; Psalm 37:1-4; Mme N̄ke 20:22.

11. Nso ke ewetmbụk kiet etịn̄ aban̄a edu oro akpa mme Christian ẹkenyenede ye Ukara?

¹¹ Akpa mme Christian ẹma ẹnam item oro. Ke n̄wed esie oro The Early Church and the World, ewetmbụk oro Cecil J. Cadoux etịn̄ aban̄a edu oro mme Christian ẹkenyenede ye Ukara ọtọn̄ọde ke isua 30-70 E.N. Enye ewet ete: “Nnyịn inyeneke in̄wan̄-in̄wan̄ uyarade ndomokiet ndiwụt ke akanam mme Christian ẹma ẹdomo ndida en̄wan ntre ukọbọ. N̄kukụre se mmọ ẹkenamde ekedi ndisọn̄ọ nsua nnọ mme andikara mmọ m̀mê ndinam se iyan̄ade mmọ ifiọk ke ndifehe n̄kpọn̄ obio. Nte ededi, nte mme Christian ẹkesinamde n̄kpọ ẹban̄a ukọbọ ekedi nditie emem emem nnyụn̄ nsọn̄ọ nsịn ndisụk ibuot nnọ mme ewụhọ ukara oro ẹketuahade ye edikop uyo nnọ Christ.”

12. Ntak emi ọfọnde ndiyọ ukọbọ akan ndisio usiene?

¹² Nte utọ nsụkibuot oro enen̄ede esịne ifiọk? Nte owo ekededi emi anamde n̄kpọ ke utọ usụn̄ oro idinamke edi mmemmem ọnọ mbon isọn̄esịt oro ẹyomde ndisọhi mmọ mfep? Nte ikpowụtke eti ibuot owo ndinyan̄a idemesie? Ke ekikere owo, etie nte se ẹkpenamde edi oro. Nte ededi, nte mme asan̄autom Jehovah, nnyịn imenyene mbuọtidem nte ke nditiene ndausụn̄ Jehovah ke kpukpru n̄kpọ edi mfọnn̄kan usụn̄ uwem. Nnyịn imenyene ikọ Peter emi ke ekikere: “Edieke mbufo ẹmede ime ke ini ẹkụtde ndutụhọ ke edinam nti n̄kpọ, oro edi se inemde Abasi esịt.” (1 Peter 2:20) Nnyịn imenyene mbuọtidem nte ke Jehovah etịm ọfiọk idaha oro odude idinyụn̄ iyakke n̄kpọ ẹka iso ntre ke nsinsi. Didie ke nnyịn ikeme ndinịm oro ke akpanikọ? Jehovah ọkọdọhọ ikọt esie oro ẹkedude ke ntan̄mfep ke Babylon ete: “Enye emi  otụkde mbufo otụk eyen enyịn [mi].” (Zechariah 2:8) Owo ekededi akpayak ẹtụk eyen enyịn esie ebịghi adan̄a didie? Jehovah ọyọnọ ubọhọ ke edikem ini. Eyịghe ndomokiet idụhe iban̄a oro.—2 Thessalonica 1:5-8.

13. Ntak emi Jesus okosụhọrede idem ayak mme asua esie ẹmụm enye?

¹³ Ke afan̄ emi, nnyịn imekeme ndise Jesus nte uwụtn̄kpọ nnyịn. Ke ini enye akayakde mme asua esie ẹmụm enye ke in̄wan̄ Gethsemane, ikedịghe sia enye mîkekemeke ndinyan̄a idemesie. Ke akpanikọ, enye ọkọdọhọ mme mbet esie ete: “Ẹse ẹte n̄kemeke ndikpe Ete Mi ubọk, mbọ Enye se ibede legion mme angel duopeba idaha emi? Edi se ẹwetde, ẹte, n̄kpọ enyene ndiwọrọ ntem, edinam didie ndien osu?” (Matthew 26:53, 54) Ndinam uduak Jehovah mma ekedi ata akpan n̄kpọ ọnọ Jesus, idem ọkpọkọm emi ọkọwọrọ enye ndibọ ufen. Enye ama enyene ọyọhọ mbuọtidem ke ntịn̄nnịm ikọ psalm eke David emi: “Afo [udukpọn̄ke] ukpọn̄ mi ke [udi]; uduyakke owo ima fo okụt mbiara.” (Psalm 16:10) Ediwak isua ke ukperedem apostle Paul ama etịn̄ aban̄a Jesus ete: “Ke ntak idatesịt oro ẹkenịmde enye ke iso enye ama ọyọ eto ndutụhọ, ibatke esuene ke n̄kpọ, onyụn̄ osụhọde etetie ke ubọk nnasia ebekpo Abasi.”—Mme Hebrew 12:2, NW.

Idatesịt eke Edinam Enyịn̄ Jehovah Asana

14. Nso ikedi idatesịt oro okomụmde Jesus akama ke ofụri ini idomo esie?

¹⁴ Nso idatesịt ikomụm Jesus ikama ke ofụri ini ata ọkpọsọn̄ idomo oro enye okosobode? Ke otu kpukpru mme asan̄autom Jehovah, Jesus kpa edima Eyen Abasi, ekenen̄ede edi iso en̄wan Satan. Ntre, Jesus ndikomụm nsọn̄ọnda esie n̄kama ke ini idomo ekenyene ndidi akakan ibọrọ ke isụn̄i oro Satan okosụn̄ide Jehovah. (Mme N̄ke 27:11) Nte afo emekeme ndikere idatesịt ye uyụhọ oro Jesus ekenyenede ke  ini ẹkenamde enye eset ke n̄kpa? Enyene ndidi enye okokop inemesịt didie ntem ndifiọk nte ke imọ ima inam utom oro ẹkenọde imọ inam nte mfọnmma owo ke ndiwụt unen itie edikara Jehovah nnyụn̄ nnam enyịn̄ Esie asana! Ke adianade do, ndisụhọde ntie “ke ubọk nnasia ebekpo Abasi” edi akwa ukpono ye n̄kponn̄kan ntak idatesịt Jesus.—Psalm 110:1, 2; 1 Timothy 6:15, 16.

15, 16. Nso ibak ibak ukọbọ ke Mme Ntiense ẹkeyọ ke Sachsenhausen, ndien nso ikọnọ mmọ odudu ndiyọ?

¹⁵ Ke ẹtienede uwụtn̄kpọ Jesus, mme Christian n̄ko ẹsinyene idatesịt ke nditiene nnam enyịn̄ Jehovah asana ebe ke ndiyọ mme idomo ye ukọbọ. Uwụtn̄kpọ kiet ekedi ifiọk n̄kpọntibe eke Mme Ntiense oro ẹkebọde ndiọkn̄kan ufen ke itienna ekikere Sachsenhausen ẹkenyụn̄ ẹbọhọde ekikak ekikak isan̄ n̄kpa ke utịt Ekọn̄ Ererimbot II. Ke ini isan̄ oro, ediwak tọsịn mbon n̄kpọkọbi ẹma ẹkpan̄a ke ntak idaha eyo, udọn̄ọ, m̀mê biọn̄, mîdịghe mbon ukpeme oro ẹkedide mbonekọn̄ SS ẹma ẹwot mmọ afai afai ke usụn̄. Mme Ntiense oro, emi kpukpru mmọ ẹkedide owo 230, ẹma ẹbọhọ ke ndisọn̄ọ ndiana ọtọkiet nnyụn̄ n̄n̄wam kiet eken, ẹsịnde uwem mmọ ke itiendịk.

¹⁶ Nso ikọnọ Mme Ntiense emi ukeme ndiyọ utọ ibak ibak ukọbọ oro? Ke ndondo oro mmọ ẹkesịmde itie ubọhọ, mmọ ẹma ẹwụt idatesịt ye esịtekọm oro mmọ ẹkenyenede ẹnọ Jehovah ke uwetn̄kpọ oro ẹkotde “Ubiere Mme Ntiense Jehovah 230 oro ẹtode idụt itiokiet, oro ẹkesopde idem ke akai emi odude ekpere Schwerin ke Mecklenburg.” Ke esịt esie, mmọ ẹkewet ẹte: “Anyan ini ọkpọsọn̄ idomo emebe, ndien mmọ oro ẹkebọhọde, emi ẹkedabarede ẹsio ke ikan̄, ke ndikpetịn̄ ntre, ikam inyeneke utebe ikan̄ ke idemmọ. (Se Daniel 3:27.) Utu ke oro, mmọ ẹyọhọ ye ukeme ye odudu ẹtode Jehovah ndien ke ẹtie ye ọkpọsọn̄ udọn̄ ẹbet mbufa ewụhọ oro ẹtode Edidem man ẹka iso ẹse ẹban̄a mme mbubehe Ukara Abasi.” *

17. Mme orụk idomo ewe ke ikọt Abasi ẹsobo idahaemi?

¹⁷ Kpa nte mbon nsọn̄ọnda 230 oro, ẹkeme ndidomo mbuọtidem nnyịn n̄ko, idem okposụkedi nnyịn ‘mîn̄wanake kan̄a tutu ẹduọk iyịp nnyịn.’ (Mme Hebrew 12:4) Edi idomo ekeme ndidi ke nsio nsio usụn̄. Enye ekeme ndidi nsahi otode mme nsan̄a ubet ukpepn̄kpọ, mîdịghe enye ekeme ndidi mfịghe otode ubọkn̄ka ndinam oburobụt ido ye mme idiọkn̄kpọ eken. Ke adianade do, ubiere ndibet iyịp, ndidọ owo Abasi ikpọn̄-ikpọn̄, ndinam nditọ ẹkọri ke mbuọtidem ke ufọk oro abaharede, ndusụk ini ekeme ndida n̄kosụn̄ọ ke ọkpọsọn̄ mfịghe ye idomo.—Utom 15:29; 1 Corinth 7:39; Ephesus 6:4; 1 Peter 3:1, 2.

18. Nso ndọn̄esịt ke nnyịn inyene nte ke nnyịn imekeme ndiyọ idem ata n̄kpọsọn̄ idomo?

¹⁸ Se ededi idomo oro esịmde nnyịn, nnyịn imọfiọk ite ke nnyịn ikụt ndutụhọ ke ntak oro nnyịn inịmde Jehovah ye Obio Ubọn̄ esie akpa, ndien nnyịn ibat ite ke edi akwa ifet ye idatesịt ndinam ntre. Nnyịn imenyene uko ito ikọ ndọn̄esịt Peter emi: “Edieke ẹsuenede mbufo kaban̄a enyịn̄ Christ, ọfọfọn ọnọ mbufo; koro Spirit ubọn̄ ye Spirit Abasi odoro mbufo ke idem.” (1 Peter 4:14) Ke odudu oro otode spirit Jehovah, nnyịn imenyene ukeme ndiyọ idem ata n̄kpọsọn̄ idomo, ntem idade ubọn̄ ye itoro isọk enye.—2 Corinth 4:7; Ephesus 3:16; Philippi 4:13.

[Mme Ikọ idakisọn̄]

Nte Afo Emekeme Ndinam An̄wan̄a?

• Mme Christian ẹse didie ukọbọ ye ndutụhọ?

• Nso ke nnyịn ikeme ndikpep nto usụn̄ oro Jesus ye mbon nsọn̄ọnda eken ẹkenamde n̄kpọ ke ini idomo?

• Ntak emi ọfọnde nditre ndisio usiene ke ini ẹkọbọde nnyịn?

• Nso idatesịt okomụm Jesus akama ke mme ini idomo, ndien nso ke nnyịn ikeme ndikpep nto emi?

[Mme Mbụme Ukpepn̄kpọ]

[Ekebe/Mme ndise ke page 15]

Nte Mmọ Ẹkenamde N̄kpọ Ẹban̄a Ukọbọ

• Mbemiso mbonekọn̄ Herod ẹkesịmde Bethlehem man ẹwot kpukpru nsek nditọiren, ọtọn̄ọde ke nditọ isua iba osụhọde, angel ama ọnọ Joseph ye Mary ndausụn̄ ndimen Jesus oro ekedide nsekeyen mfehe n̄ka Egypt.—Matthew 2:13-16.

• Ediwak idaha ke ini utom ukwọrọikọ Jesus, mme asua esie ẹma ẹsiyom ndiwot enye sia enye ọkọnọde okopodudu ikọ ntiense. Jesus ama esifehe ọbọhọ mmọ ke mme ini emi kiet kiet.—Matthew 21:45, 46; Luke 4:28-30; John 8:57-59.

• Ke ini oro mbonekọn̄ ye mme asan̄autom ẹkedide ndimụm Jesus ke in̄wan̄ Gethsemane, enye ama etịn̄ owo emi enye ekedide an̄wan̄wa, ọdọhọde mmọ ikaba ete: “Ami ndi Enye.” Enye ama akam akpan mme anditiene enye ndibiọn̄ọ mmọ ke usụn̄ ekededi onyụn̄ ayak otu mbon ntịme oro ẹda enye ẹdaha.—John 18:3-12.

• Ke Jerusalem, ẹma ẹmụm Peter ye mbon eken, ẹmia mmọ, ẹnyụn̄ ẹdọhọ mmọ ẹtre nditịn̄ ikọ mban̄a Jesus. Kpa ye oro, ke ẹma ẹkesana mmọ ẹyak, “mmọ oro ẹwọrọ ẹkpọn̄ esop . . . , ndien kpukpru usen, ke temple ye ke ufọk, mmọ idopke uyo ndikpep nnyụn̄ n̄kwọrọ, ẹte Jesus edi Christ.”—Utom 5:40-42.

• Ke ini Saul, emi ke ukperedem akakabarede edi apostle Paul, ọkọfiọkde aban̄a odu oro mme Jew ke Damascus ẹkedụkde ndiwot imọ, nditọete ẹma ẹda enye ke okoneyo ẹsịn ke akpasa ẹsụhọde ke odudu ibibene, ndien enye ama efehe.—Utom 9:22-25.

• Ediwak isua ke ukperedem, Paul ama ebiere ndision̄o ikpe n̄ka iso Caesar, idem okposụkedi Andikara oro Festus ye Edidem Agrippa mîkekwe “se idotke n̄kpa m̀mê n̄kpọkọbi” ke idem esie.—Utom 25:10-12, 24-27; 26:30-32.

[Mme ndise ke page 16, 17]

Okposụkedi ibak ibak ukọbọ akanamde mmọ ẹwọrọ ẹkpọn̄ obio, ediwak tọsịn Mme Ntiense ke Malawi oro ẹkesọn̄ọde ẹda ẹma ẹka iso ke utom Obio Ubọn̄ ye idatesịt

[Mme ndise ke page 17]

Idatesịt edinam enyịn̄ Jehovah asana ama omụm mbon nsọn̄ọnda emi akama ke ofụri ini isan̄ n̄kpa oro ke Nazi ye ke mme itienna ekikere

[Ebiet Ẹdade N̄kpọ Ẹto]

Isan̄ n̄kpa: KZ-Gedenkstätte Dachau, ẹbọ ẹto USHMM Photo Archives

[Mme ndise ke page 18]

Mme idomo ye ukọbọ ẹkeme ndidi ke nsio nsio usụn̄