Mme Akpan N̄kpọ Ẹtode N̄wed Genesis—I
Ikọ Jehovah Enyene Uwem
Mme Akpan N̄kpọ Ẹtode N̄wed Genesis—I
“GENESIS” ọwọrọ “ntọn̄ọ,” m̀mê “emana.” Emi edi enyịn̄ oro odotde ẹkot n̄wed oro obụkde nte ekondo akasan̄ade edidu, nte ẹketịmde ererimbot ẹnọ owo ndidụn̄ ke esịt, ye nte owo akasan̄ade edidụn̄ ke esịt esie. Moses ekewet n̄wed emi ke wilderness Sinai, eyedi ekewet ama ke 1513 M.E.N.
N̄wed Genesis asian nnyịn aban̄a ererimbot oro ekebemde Ukwọ iso, se iketịbede ke Ukwọ ama ekebe, ye nte Jehovah Abasi akanamde n̄kpọ ye Abraham, Isaac, Jacob, ye Joseph. Ibuotikọ emi eyeneme mme akpan n̄kpọ ẹtode Genesis 1:1–11:9, ke nditịm ntịn̄ tutu esịm ini oro Jehovah ọkọtọn̄ọde ndinam n̄kpọ ye ete-ekpụk oro Abraham.
ERERIMBOT ORO EKEBEMDE UKWỌ ISO
Ntọn̄ọikọ Genesis emi, “ke editọn̄ọ,” etịn̄ aban̄a ata ediwak biliọn isua emi ẹkebede. Ẹtịn̄ ẹban̄a mme n̄kpọ oro ẹkedade itie ke ọyọhọ “usen” edibotn̄kpọ itiokiet m̀mê ke ini akpan utom edibotn̄kpọ, nte owo oro adade-da ese okpokokụtde edieke enye okpokodude ke isọn̄ ini oro. Ke utịt ọyọhọ usen itiokiet oro, Abasi ama obot owo. Okposụkedi ẹsọpde-sọp ẹtaba Paradise oro ke ntak nsọn̄ibuot owo, Jehovah ọnọ idotenyịn. Ata akpa ntịn̄nnịm ikọ Bible etịn̄ aban̄a “mfri” (NW) emi edisiode utịp idiọkn̄kpọ efep onyụn̄ anuak Satan ibuot.
Ke isua 1,600 oro ẹtienede, Satan okụt unen ke ndin̄wọn̄ọde ofụri ubonowo n̄kpọn̄ Abasi ke mîbọhọke ibat ibat mme anam-akpanikọ utọ nte Abel, Enoch, ye Noah. Ke uwụtn̄kpọ, Cain owot Abel eyeneka esie emi edide edinen owo. “Ẹtọn̄ọ ndikot Jehovah ke enyịn̄ Esie,” nte an̄wan̄ade ke ndedehe usụn̄. Ke ndiwụt edu afai eke eyo esie, Lamech ewet uto nte imọ ikowotde akparawa kiet, ọdọhọde ke ikanam oro ndinyan̄a idem imọ. Mme idaha ẹtetịm ẹdiọk nte mme otụtutọn̄ nditọ Abasi oro ẹdide mme angel ẹdọde iban ẹnyụn̄ ẹbonde mme afai afai nnyan nditọ oro ẹkotde Nephilim. Kpa ye oro, anam-akpanikọ owo oro Noah ọkọn̄ ubom, ọtọt mbon efen uko uko aban̄a Ukwọ oro ekperede, onyụn̄ ọbọhọ nsobo oro ye ubon esie.
Mme Mbụme N̄wed Abasi Oro Ẹbọrọde:
1:16—Abasi akasan̄a didie anam un̄wana odu ke akpa usen edieke enye akanamde mme n̄kpọ ẹnọde un̄wana ke ọyọhọ usen inan̄? Ikọ Hebrew oro ẹkabarede “nam” ke Ge 1 ufan̄ikọ 16 idịghe ukem ye ikọ oro “bot” emi ẹdade ẹtịn̄ ikọ ke Genesis ibuot 1, ufan̄ikọ 1, 21, ye Ge 1:27. Ẹma ẹbot “enyọn̄” emi esịnede mme n̄kpọ oro ẹnọde un̄wana ke anyan ini mbemiso “akpa usen” oro akakam ọtọn̄ọde. Edi un̄wana mmọ ikesịmke iso isọn̄. Ke akpa usen oro, ‘un̄wana ama odu’ sia un̄wana akayamade ebe ntọn̄enyọn̄ edisịm isọn̄. Ntre isọn̄ oro ọn̄wọn̄ọrede ama ọtọn̄ọ ndinyene uwemeyo ye okoneyo. (Genesis 1:1-3, 5) Owo ikosụk ikemeke ndida ke isọn̄ n̄kụt ebiet emi un̄wana oro otode. Nte ededi, ke ọyọhọ ini edibotn̄kpọ inan̄, n̄wọrọnda ukpụhọde ama ada itie. Idahaemi, ẹma ẹnam utịn̄, ọfiọn̄, ye ntantaọfiọn̄ “ẹyama ẹnọ isọn̄.” (Genesis 1:17) ‘Abasi ndikanam’ mmọ ọkọwọrọ ke ẹma ẹkeme ndida ke isọn̄ idahaemi n̄kụt mmọ.
3:8—Ndi Jehovah Abasi ke idemesie eketịn̄ ikọ ọnọ Adam? Bible owụt nte ke Abasi ekesiwak ndida angel ntịn̄ ikọ nnọ mme owo. (Genesis 16:7-11; 18:1-3, 22-26; 19:1; Judges 2:1-4; 6:11-16, 22; 13:15-22) Etubom etịn̄ikọ ke ibuot Abasi ekedi ikpọn̄-ikpọn̄ edibon Eyen esie emi ẹkotde “Ikọ.” (John 1:1) Enen̄ede etie nte ke Abasi ekesida “Ikọ” enyene nneme ye Adam ye Eve.—Genesis 1:26-28; 2:16; 3:8-13.
3:17—Ke nso usụn̄ ke ẹkesụn̄i isọn̄, ndien isụn̄i emi ekebịghi adan̄a didie? Isụn̄i oro ẹkesụn̄ide isọn̄ ọkọwọrọ ke edidi ata ọkpọsọn̄ utom nditọ n̄kpọ ke esịt esie. Mme utịp isụn̄i oro ẹkesụn̄ide isọn̄, ye akpap ye mbara n̄kukwọ inọ esie ẹma ẹnen̄ede ẹtụk nditọ Adam tutu Lamech, ete Noah, etịn̄ aban̄a “ukụt ubọk nnyịn ke isọn̄ emi Jehovah [“osụn̄ide,” NW].” (Genesis 5:29) Ke Ukwọ oro ebede, Jehovah ama ọdiọn̄ Noah ye nditọ esie, etịn̄de uduak Esie ete mmọ ẹyọhọ ke ererimbot. (Genesis 9:1) Ana in̄wan̄ in̄wan̄ nte ke ẹma ẹsio isụn̄i oro Abasi okosụn̄ide isọn̄ ẹfep.—Genesis 13:10.
4:15—Didie ke Jehovah ‘ekenịm Cain idiọn̄ọ’? Bible akpasarade usem Hebrew idọhọke ke ẹma ẹnịm Cain idiọn̄ọ ke idem ke usụn̄ ekededi. Eyedi idiọn̄ọ oro ekedi ọkpọsọn̄ ewụhọ oro mbon en̄wen ẹkefiọkde ẹnyụn̄ ẹnịmde, oro uduak ekedide man ẹkpan ediwot enye ke usiene.
4:17—Mmọn̄ ke Cain akada n̄wan esie? Adam ‘ama obon nditọ-iren ye nditọ-iban.’ (Genesis 5:4) Ntre Cain ọkọdọ kiet ke otu nditọeka esie iban mîdịghe eyedi kiet ke otu nditọ eyeneka esie. Ke ukperedem, Ibet oro Abasi ọkọnọde nditọ Israel ikenyịmeke aba eyeneka ọdọ eyeneka.—Leviticus 18:9.
5:24—Ke nso usụn̄ ke Abasi ‘akada Enoch ọnyọn̄’? Etie nte uwem Enoch okodu ke itiendịk, edi Abasi ikayakke enye okụt ndutụhọ ke ubọk mme asua esie. Apostle Paul ekewet ete: “[Ẹma] ẹmen Enoch ẹdọk ke enyọn̄ (“ẹkpụhọ Enoch itie,” NW) man enye okûkụt n̄kpa.” (Mme Hebrew 11:5) Emi iwọrọke ite ke Abasi ama emen enye ọdọk ke heaven, man enye akaka iso odu uwem do. Jesus ekedi akpa owo oro ọkọdọkde okodụk ke heaven. (John 3:13; Mme Hebrew 6:19, 20) ‘Ndikpụhọde Enoch itie man enye okûkụt n̄kpa’ ekeme ndiwọrọ ke Abasi akanam enye okụt ntịn̄nnịm n̄kukụt ndien ekem esịbe uwem esie ke adan̄aemi enye okosụk okụtde n̄kukụt oro. Ke utọ idaha oro, Enoch ikekwe ndutụhọ m̀mê ‘ndikụt n̄kpa’ ke ubọk mme asua esie.
6:6—Ke nso usụn̄ ke ẹkeme ndidọhọ ke Jehovah ama “atua n̄kpọfiọk” koro enye akanamde owo? Mi, ikọ Hebrew oro ẹkabarede “atua n̄kpọfiọk” aban̄a edikpụhọde ekikere m̀mê uduak. Jehovah ọfọn ama, ndien ke ntre ikanamke ndudue ke ndibot owo. Nte ededi, enye ama okpụhọde ekikere aban̄a idiọk emana oro okodude mbemiso Ukwọ. Abasi ama okpụhọde edu nte Andibot owo onyụn̄ akabade enyene edu andisobo ke ntak akayatde esịt aban̄a ukwan̄ido mmọ. Enye ndikenịm ndusụk owo uwem owụt nte ke utua n̄kpọfiọk esie akaban̄a mmọ oro ẹkediọkde.—2 Peter 2:5, 9.
7:2—Nso ke ẹkeda ẹbiere mme unam oro ẹdide edisana ye mme unam oro mîsanake? Se ẹkedade ẹbiere ekenyene n̄kpọ ndinam ye ediwa uwa ke utuakibuot, idịghe se ẹkpetade ye se owo mîkpataha. Unam ikedịghe ubak udia owo mbemiso Ukwọ oro. Ẹkeda mme ikọ emi “edisana” ye “se mîsanake” ẹtịn̄ ẹban̄a udia sụk ke Ibet Moses, ndien mmọ ikodụhe aba ke ini ẹkebiatde Ibet oro ẹfep. (Utom 10:9-16; Ephesus 2:15) Nte an̄wan̄ade, Noah ama ọfiọk se ikodotde ndiwa ke utuakibuot Jehovah. Ke ndondo oro enye ọwọrọde ke ubom, enye ama “anam itie-uwa ọnọ Jehovah, onyụn̄ osio ndusụk ke kpukpru orụk edisana unam, ye ke kpukpru orụk edisana inuen, awa uwa ke itie-uwa oro.”—Genesis 8:20.
7:11—M̀mọ̀n̄ ke mmọn̄ Ukwọ ofụri ererimbot oro okoto? Ke ọyọhọ ini m̀mê “usen” edibotn̄kpọ iba, ke ini ẹkenamde “enyọn̄” oro ofụkde isọn̄, mmọn̄ ama odu “ke idak ikpa-enyọn̄” onyụn̄ ‘odoro ke ikpa-enyọn̄.’ (Genesis 1:6, 7) Mmọn̄ oro okodude ke “idak” edi enye oro ama okododu ke isọn̄. Mmọn̄ emi “odorode ke ikpa-enyọn̄” ekedi ata akwa mmọn̄ emi okodude ke ufụmenyọn̄, anamde “inyan̄ ibom” ke enyọn̄. Mmọn̄ emi ẹkedep ofụk isọn̄ ke eyo Noah.
Mme Ukpepn̄kpọ Ẹdude ẹnọ Nnyịn:
1:26. Sia ẹkenamde mmọ ke mbiet Abasi, mme owo ẹnyene ukeme ndiwụt mme edu Abasi. Ke akpanikọ, ana nnyịn idomo ndinyene mme uto edu nte ima, mbọm, mfọnido, eti ido, ye ime, ibietde Enye emi akanamde nnyịn.
2:22-24. Ndọ edi ndutịm Abasi. Mbọbọ ndọ edi edisana ye nsinsi mbọbọ, emi ebe edide ibuot ke ubon.
3:1-5, 16-23. Ndinyene inemesịt ọkọn̄ọ ke nnyịn ndinyịme itie edikara Jehovah ke ọkpọkpọ uwem nnyịn.
3:18, 19; 5:5; 6:7; 7:23. Ikọ Jehovah esisu kpukpru ini.
4:3-7. Jehovah ama enem esịt ye uwa Abel sia enye ekedide edinen owo mbuọtidem. (Mme Hebrew 11:4) Ke n̄kan̄ eken, mme edinam Cain ẹma ẹwụt nte ke enye ama anana mbuọtidem. Mme utom esie ẹma ẹdiọk, ẹyọhọ ye ufụp, usua, ye uwotowo. (1 John 3:12) Akan oro, etie nte enye iketịmke ikere iban̄a uwa esie okonyụn̄ awa enye enyọn̄ enyọn̄. Nte mme uwa ekọm oro iwade inọ Jehovah ikpedịghe ke ofụri esịt inyụn̄ isan̄a ye nnennen edu ye eti ido uwem?
6:22. Okposụkedi akadade ediwak isua ndikọn̄ ubom oro, Noah akanam kpa se Abasi ọkọdọhọde enye anam. Ntre ẹma ẹnyan̄a Noah ye ubon esie ẹbe Ukwọ oro. Jehovah etịn̄ ikọ ọnọ nnyịn ebe ke Ikọ esie oro ẹwetde-wet onyụn̄ ọnọ ndausụn̄ ebe ke esop esie. Nnyịn iyọbọ ufọn ke ndikpan̄ utọn̄ nnyụn̄ nnam se ikopde.
7:21-24. Jehovah isisoboke ndinen owo ikọrọ ye ndiọi owo.
UBONOWO ODỤK OBUFA EMANA
Ke ererimbot oro ekebemde Ukwọ iso ama ekebe, ubonowo odụk obufa emana. Ẹnyịme mme owo ẹta unam edi ẹnọ ewụhọ ẹte mmọ ẹbet iyịp. Jehovah enyịme ẹwot owotowo, onyụn̄ anam ediomi akpara, ọn̄wọn̄ọde ete ke tutu amama imọ idinamke Ukwọ ọtọn̄ọ ntak edep. Nditọiren Noah ita ẹkekabade ẹdi ete ete ofụri ekpụk ubonowo, edi eyen eyeyen esie, Nimrod akabade edi “ata-utop ke iso Jehovah.” Utu ke ndisuana nyọhọ ke isọn̄, mme owo ẹbiere ndibọp obio oro ẹkotde Babel ye edikọn̄ ufọk man ẹnam enyịn̄ ẹnọ idemmọ. Ẹbiat uduak mmọ ke ini Jehovah etịmerede usem mmọ onyụn̄ asuande mmọ ke ofụri isọn̄.
Mme Mbụme N̄wed Abasi Oro Ẹbọrọde:
8:11—Edieke edide Ukwọ oro ama osobo mme eto, m̀mọ̀n̄ ke ibiom oro akada ikọn̄ olive? Ekeme ndidi n̄kpọ iba ẹketịbe. Sia olive edide eto oro ọsọn̄de idem eti eti, ekeme ndidi enye ama akaiso odu uwem ke esịt mmọn̄ oro ke ndusụk ọfiọn̄ ke ini Ukwọ oro. Ke mmọn̄ Ukwọ osụhọrede, eto olive oro mmọn̄ okofụkde ekpekeme ndifiak n̄wọrọ nda ke edisat isọn̄ okponyụn̄ ekeme ndisehe ikọn̄. Ekeme ndidi ikọn̄ olive oro ibiom akadade ọsọk Noah okoto obufa nsehe n̄kọk oro ọkọwọrọde ada ke mmọn̄ Ukwọ oro ama okosụhọde.
9:20-25—Ntak emi Noah okosụn̄ide Canaan? Etịm etie nte Canaan ama enyene ubiomikpe ndusụk ukwan̄ido m̀mê oburobụt ido ye ete ete esie Noah. Okposụkedi Ham, ete Canaan, okokụtde emi, enye ikanamke n̄kpọ iban̄a oro edi etie nte enye ama emen mbụk emi akasuan. Nte ededi, nditọiren Noah iba eken, Shem ye Japheth, ẹma ẹda n̄kpọ ẹfụk ete mmọ. Ke ntak emi ẹma ẹdiọn̄ mmọ, edi ẹma ẹsụn̄i Canaan, ndien Ham ama okụt ufen ke ntak esuene oro ekesịmde nditọ esie.
10:25—Didie ke ererimbot ‘akabahade’ ke eyo Peleg? Peleg okodu uwem ọtọn̄ọde ke 2269 esịm 2030 M.E.N. Ekedi ke “eyo esie” ke Jehovah akanam akwa ubahade ada itie ke nditịmede usem mme andibọp Babel nnyụn̄ nnam mmọ ẹsuana ke iso ofụri ererimbot. (Genesis 11:9) Ntre ‘ẹma ẹbahade ererimbot [m̀mê, mme andidụn̄ isọn̄]’ ke eyo Peleg.
Mme Ukpepn̄kpọ Ẹdude ẹnọ Nnyịn:
9:1; 11:9. Ukeme m̀mê ediomi owo ndomokiet ikemeke ndibiat uduak Jehovah.
10:1-32. Mme n̄wetnnịm n̄kpọ iba oro ẹban̄ade udịm ubon owo emi ẹdude ke mbụk Ukwọ oro—ibuot 5 ye 10—ẹwụt ke ofụri ekpụk ubonowo ẹwọrọ ẹto akpa owo oro Adam ebe ke nditọiren Noah ita. Mbon Assyria, Chaldean, Hebrew, Syria, ye ndusụk mbon Arab ẹdi mme andito ubon Shem. Mbon Ethiopia, Egypt, Canaan, ye ndusụk mbon Africa ye Arab ẹto ubon Ham. Mbon India emi ẹdụn̄de ke Europe ẹdi mme andito ubon Japheth. Kpukpru owo ẹto orụk kiet, ndien kpukpru owo ẹdi ukem ke enyịn Abasi. (Utom 17:26) Ana akpanikọ emi otụk nte nnyịn isede inyụn̄ inamde n̄kpọ ye mbon efen.
Ikọ Abasi Ekeme Ndinyene Odudu
Akpa ikpehe ke n̄wed Genesis esịne n̄kukụre nnennen n̄wetnnịm n̄kpọ aban̄ade ntọn̄ọ mbụk ubonowo. Ke akpa ikpehe n̄wed emi, nnyịn imọfiọk uduak Abasi ke ndikobot owo nsịn ke isọn̄. Ọnọ ndọn̄esịt didie ntem ndifiọk nte ke idụhe ukeme owo ndomokiet, kpa nte eke Nimrod, oro ekemede ndibiọn̄ọ emi ndisu!
Nte afo anamde edikot Bible eke urua ke urua ke nditịm idem nnọ Ufọkn̄wed Utom Ukara Abasi, ndidụn̄ọde se ẹwetde ke ikpehe oro “Mme Mbụme N̄wed Abasi Oro Ẹbọrọde” ayan̄wam fi ndifiọk ndusụk ubak udịmikọ N̄wed Abasi oro ẹsọn̄de ndidiọn̄ọ. Se ẹtịn̄de ke “Mme Ukpepn̄kpọ Ẹdude ẹnọ Nnyịn” ẹyewụt nte afo ekemede ndibọ ufọn nto edikot Bible eke urua oro. Ke ini odotde, ẹkeme ndida n̄kpọ do nneme mme udọn̄ n̄kann̄kụk ke Esoputom. Ke akpanikọ, Ikọ Jehovah enyene uwem, onyụn̄ ekeme ndinam n̄kpọ ke uwem nnyịn.—Mme Hebrew 4:12.