Nte Ẹn̄wanade Ekọn̄ Idahaemi Okpụhọde

EKỌN̄ esitie afai afai kpukpru ini. Enye esiwak ndida uwem mbonekọn̄ esinyụn̄ ada ndutụhọ ọsọk mbio obio. Edi ke mme isua ndondo emi, nte ẹn̄wanade ekọn̄ omokpụhọde. Didie?

Mme ekọn̄ oro ẹn̄wanade mfịn ẹnen̄ede ẹdi ekọn̄ mbio obio—kpa ekọn̄ oro otu mbio obio ẹdahade ẹn̄wana ye kiet eken ke ukem idụt. Ndien ekọn̄ mbio obio esiwak ndibịghi ke anyan ini, anamde mbio obio ẹnen̄ede ẹkop ndịk, onyụn̄ abiatde mme idụt akan nte ekọn̄ ke ufọt idụt ye idụt akpabiatde. Julián Casanova, ewetmbụk owo Spain ọdọhọ ete: “Ekọn̄ mbio obio ẹdi mme ibak ibak en̄wan uduọkiyịp oro ẹsisụn̄ọde ke n̄kpan̄a ediwak tọsịn owo, idan̄ n̄kanubọk, edinyịk mme owo ẹfehe ẹkpọn̄ obio ndien, ke ọdiọkde akan, ediwot ofụri orụk.” Ke akpanikọ, ke ini mbọhọidụn̄ anamde mbọhọidụn̄ ibak, esida ata anyan ini mbemiso ubiak oro osụn̄ọde.

Tọn̄ọ nte ekọn̄ eketre ke ufọt America ye U.S.S.R., sụk ibat ibat ekọn̄ ke ẹn̄wana ke ufọt idụt ye idụt. Stockholm International Peace Research Institute (SIPRI) [N̄ka Stockholm Oro Anamde Ndụn̄ọde Aban̄a Emem Ofụri Ererimbot] ọdọhọ ete: “Ke otu kpukpru ikpọ ekọn̄ oro ẹken̄wanade ke 1990 esịm 2000, ita kpọt mîkedịghe ekọn̄ mbio obio.”

Edi akpanikọ, ekeme nditie nte ekọn̄ mbio obio inen̄ekede ikama n̄kpọndịk, ẹkeme ndinyụn̄ ntre nditọt mmọ ke ndutịm usuanetop ofụri ererimbot, edi ubiak ye nsobo oro mme utọ ekọn̄ emi ẹsikamade ẹsinen̄ede ẹkpon. Ediwak miliọn owo ẹmekpan̄a ke ekọn̄ mbio obio. Ke nditịm ntịn̄, ke isua 20 emi osụk ẹbede, se ikperede ndisịm miliọn owo ition ẹketaba uwem mmọ ke idụt ita kpọt oro ekọn̄ akan̄wanade—Afghanistan, Democratic Republic of Congo, ye Sudan. Ke mme idụt Balkan, ibak ibak en̄wan eke ekpụk ye ekpụk ama ada uwem owo se ikperede ndisịm 250,000, ndien ekọn̄ n̄ka ukpụhọ ukara oro akade iso ke anyan ini ke Colombia amada uwem owo 100,000.

Ẹnen̄ede ẹkụt utịp oro ibak ibak ekọn̄ mbio obio enyenede ke idem nditọwọn̄. Nte Akwa Akamautom ke Edidiana Mme Idụt Emi Esede N̄kpọ Aban̄a Mbon Itọkekọn̄ ọdọhọde, ke isua 10 emi osụk ẹbede, se ibede nditọwọn̄ miliọn iba ẹkekpan̄a ke ekọn̄ mbio obio. Nditọwọn̄ miliọn itiokiet efen ẹma ẹda unan. Nditọwọn̄ oro ibat mmọ ọkọride-kọri ẹmekabade ẹdi mbonekọn̄. Eyenọwọn̄ kiet emi edide owoekọn̄ ọdọhọ ete: “Mmọ ẹma ẹnọ mi ukpep. Ẹnọ mi ikan̄. Mma nsida n̄kpọsọn̄ ibọk. Mma nsiwot mbio obio. Ih, ata ediwak. Enye n̄kukụre ekedi ekọn̄. . . N̄kanam se ẹkedọhọde nnam. Mma ndiọn̄ọ ke emi ikọfọnke. Edi idịghe ami n̄kama nnam.”

Ediwak nditọ emi ẹdụn̄de ke mme idụt emi ekọn̄ mbio obio edide ọsọ n̄kpọ ke ẹkọri ẹkponi inyụn̄ idiọn̄ọke se ẹkotde emem. Mmọ ẹdụn̄ ke ererimbot emi mme ufọkn̄wed ẹma ẹkewụre ye ke mme itie emi nneme edide editop ikan̄. Dunja, eyen isua 14 ọdọhọ ete: “Ẹmewot ata ediwak owo . . . Owo ikemeke aba ndikop ikwọ inuen, n̄kukụre se ẹkopde edidi uyo eyet nditọwọn̄ emi ẹtabade eka m̀mê ete, m̀mê nditọeka mmọ.”

 Nso Idi Mme Ntak Ekọn̄ Emi?

Nso isisịn nsọk inọ mme utọ ibak ibak ekọn̄ mbio obio emi? Usua ekpụk ye eke orụk, ukpụhọde eke ido ukpono, ukwan̄ikpe, ye ndutịme eke ukaraidem ẹsinen̄ede ẹdi ntak. Akpan ntak efen edi idiọkitọn̄—idiọkitọn̄ kaban̄a odudu ye okụk. Idiọkitọn̄ esiwak ndinụk mme adaiso ukara ndidemede usua oro esisịnde nsọk ọnọ ekọn̄. Ntọt kiet oro SIPRI emịn̄de ọdọhọ ke “ọkpọkpọ udori esinụk” ediwak owo ndin̄wana ekọn̄. Ntọt oro adian do ete: “Idiọkitọn̄ owụt idem ke ediwak usụn̄, ọtọn̄ọde ke ikpọ mbonekọn̄ ye mme adaiso ukaraidem ndisịn idem ke akwa mbubịne diamond tutu esịm mme uyen ndikama ikan̄ ndụk obio mbụme mbụme.”

Mme n̄kpọekọn̄ uwotowo emi ẹmemde urua ndidu barasuene ẹtetịm ẹnam ẹwot mme owo. N̄kpọ nte owo 500,000—akpan akpan iban ye nditọwọn̄—ẹsikpan̄a ke isua kiet kiet ke ntak inua-okot n̄kpri n̄kpọekọn̄ emi. Ke idụt kiet ke Africa, ẹkeme ndidep ikan̄ ẹkotde AK-47 ke ekọmurua oro ẹkemede ndidep unen. Edi n̄kpọ mfụhọ nte ke ndusụk ebiet mme ikan̄ emi ke ẹkpere ndiwak nte unen. Ke ofụri ererimbot n̄kpọ nte n̄kpri n̄kpọekọn̄ miliọn 500 ẹdu idahaemi—ke ẹbaharede ukem ukem owo 12 ẹyenyene kiet.

Ndi ibak ibak ekọn̄ mbio obio ke ẹdida ẹdiọn̄ọ ọyọhọ isua ikie 21? Nte ẹkeme nditre ekọn̄ mbio obio? Ndi mme owo ẹyetre ndiwot owo nte ini akade? Ibuotikọ oro etienede mi ọyọbọrọ mme mbụme emi.

[Ekebe ke page 4]

Mfụhọ Mfụhọ Utịp Ekọn̄

Ke mme ibak ibak ekọn̄ mbio obio oro owo mîkamake ikpọ n̄kpọekọn̄ in̄wana, mbahade 90 eke ikie ke otu mbon unọmọ ẹsidi mbio obio idịghe mme an̄wana ekọn̄. Akwa Owo Esop Edidiana Mme Idụt Edide Ataifiọk ke Utịp Oro Ekọn̄ Enyenede ke Idem Nditọwọn̄ ọdọhọ ete: “Ana in̄wan̄-in̄wan̄ ke ata ediwak idaha nte ke edi nditọwọn̄ ke ẹsiyom, idịghe nte ke ẹsinọmọ mmọ ke mbuari.”

Idan̄ n̄kanubọk amakabade edi usụn̄ un̄wana ekọn̄. Ke ndusụk ebiet oro ekọn̄ ọnọmọde, mbon n̄ka ukpụhọ ukara ẹsidan̄ se ikperede ndidi kpukpru n̄kaiferi oro mmọ ẹkụtde ke obio oro mmọ ẹn̄wanade ekọn̄. Mme adan̄ owo ke n̄kanubọk ẹsinam emi man ẹsịn mme owo ndịk ke idem mîdịghe man ẹsuan ubon.

Akan̄ ye udọn̄ọ ẹsida itie ke ini ekọn̄ okụrede. Ke ini ekọn̄ mbio obio asiahade, ibat ibat mfri ke ẹsitọ ndien ẹsidọk esisịt, ibat ibat ufọkibọk ke ẹsinam utom edieke edide ẹsinanam, ndien esisịt n̄kpọ un̄wam oro mme idụt ẹnọde ẹsisịm mbon oro ẹnen̄erede ẹyom un̄wam. Ndụn̄ọde oro ẹkenamde ẹban̄a ekọn̄ mbio obio kiet ke Africa owụt nte ke mbahade 20 eke ikie ke otu mbon unọmọ ẹkekpan̄a ke ntak udọn̄ọ ndien mbahade 78 eke ikie ẹkekpan̄a ke ntak akan̄. N̄kpasịp mbahade iba eke ikie ẹkekpan̄a nnennen nnennen ẹto ekọn̄ oro.

Ke ẹbaharede ukem ukem, ke kpukpru minit 22 owo ẹsibiomo ndo mîdịghe ọduọk uwem ke ndidọk nsan̄a ke mme bọmb oro ẹbụkde ke isọn̄. N̄kpọ nte bọmb miliọn 60 esịm miliọn 70 ke ẹbụk ke nsio nsio itie ke se iwakde ibe idụt 60.

Ẹmenyịk mme owo ndifen̄e n̄kpọn̄ obio emana mmọ. Ke ofụri ererimbot, n̄kpọ nte owo miliọn 50 ẹdi mbon itọkekọn̄ ye mbon oro ẹnanade ufọkidụn̄—mbahade iba ke otu mmọ ẹdi nditọwọn̄.

 [Ebiet Ẹdade Ndise Ẹto ke page 2]

IKPAEDEM: Eyeneren: Foto ẹbọde ẹto Chris Hondros/Getty Images

[Ebiet Ẹdade Ndise Ẹto ke page 3]

Foto ẹbọde ẹto Chris Hondros/Getty Images