Emem Westphalia—Ini Akwa Ukpụhọde ke Europe

“ATA ediwak mme adaibuot ukara Europe isiwakke ndisop idem ọtọkiet nte ẹsopde mi mfịn.” Roman Herzog, akani adaibuot ukara Federal Republic of Germany eketịn̄ ikọ emi ke October 1998. Ke ini enye eketịn̄de ikọ oro, otuowo oro ẹkesopde idem ẹma ẹsịne ndidem inan̄, ọbọn̄an̄wan inan̄, mbọn̄ iba, akwa andikara, ye ediwak mme adaibuot ukara. Edinam emi Esop Europe ekesede aban̄a mi ekedi ata akpan edinam ke mbụk isua 50 oro Germany odude nte obio ukara eke eyomfịn. Nso edinam ke emi ekedi?

October 1998 ekedi ọyọhọ usọrọ 350 eke edifiak nti Ediomi Emem Westphalia. Ediomi emem ẹsiwak ndidi ini emi ẹnamde mme akpan ubiere oro ẹditụkde mbụk, ndien ke afan̄ emi, Ediomi Westphalia ekedi n̄wọrọnda n̄kpọ. Edisịn ubọk ke ediomi emi ke 1648 ama ada Ekọn̄ Isua Edịp-ye-Duop ekesịm utịt onyụn̄ ọtọn̄ọ Europe eyomfịn nte akamba ubak isọn̄ oro enyenede mme obio ukara.

Ẹnyen̄e Akani Ndutịm Ukara

Ke Ntọn̄ọ Ntọn̄ọ Eyo Ntatenyịn, mme ata okopodudu n̄ka ke Europe ẹkedi Ufọkabasi Roman Catholic ye Edisana Obio Ukara Rome. Obio ukara oro ama enyene ata ediwak obio oro ẹkekponde ke nsio nsio udomo, onyụn̄ ada ofụri ikpehe oro Austria, Czech Republic, n̄kan̄ edem usiahautịn France, Germany, Switzerland, Edem Usoputịn Europe, ye ubak ikpehe Italy ẹdude idahaemi. Sia mme obio Germany ẹkedide n̄kponn̄kan ikpehe esie, ẹkedidiọn̄ọ obio ukara oro nte Edisana Obio Ukara Rome eke Idụt Germany. Ọbọn̄ ekesikara obio kiet ke idemesie. Akwa edidem ke idemesie ekedi owo Roman Catholic otode ufọk ubọn̄ Habsburg eke Austria. Ke ntre, sia pope ye akwa edidem ẹkedude ke ukara, Europe ekenen̄ede esịne mbon Roman Catholic ke ubọk.

Nte ededi, ke ọyọhọ isua ikie 16 ye ikie 17, ẹma ẹnyen̄e akani ndutịm ukara oro. Ke ofụri Europe mme owo ẹma ẹkop idiọkesịt ẹban̄a idiọk usụn̄ unam n̄kpọ Ufọkabasi Roman Catholic. Mme anam ukpụhọde ido ukpono nte Martin Luther ye John Calvin ẹma ẹtịn̄ ẹban̄a edifiak mbịne mme idaha Bible. Ẹma ẹnọ Luther ye Calvin ibetedem ntatara ntatara, ndien n̄ka emi ama osio ido ukpono Unam Ukpụhọde ye eke Protestant edi. Edinam Unam Ukpụhọde oro ama osụn̄ọ ke obio ukara oro ndinyene ido ukpono ita—Catholic, Lutheran, ye Calvinist.

Mbon Catholic ẹma ẹnyene eyịghe ẹban̄a mbon Protestant, ndien mbon Protestant ẹkese mbon Catholic oro ẹkemiade mbuba ye mmọ ke ndek. Idaha oro ama ada ekesịm edisiak N̄ka Protestant ye N̄ka Ediomi Catholic ke ntọn̄ọ ntọn̄ọ ọyọhọ isua ikie 17. Ndusụk mbọn̄ ke obio ukara oro ẹkedu ke N̄ka Protestant ke adan̄aemi mbon eken ẹkedude ke N̄ka Ediomi. Europe—akpan akpan obio ukara oro—okodu ke idaha oro kpukpru owo ẹkenyenede eyịghe ẹban̄a kiet eken, oro ata ekpri ntuaha ekekemede ndisiak ekọn̄. Ke akpatre, ke ini ntuaha oro okodude, ekọn̄ oro ekebịghide ke isua 30 oro ẹketienede ama ọtọn̄ọ.

Akama-N̄kpa Ntuaha Esịn Ekọn̄ ke Europe

Mbon Protestant oro ẹkedide mme andikara ẹma ẹdomo ndinyịk mbon Catholic ẹtode ufọk  ubọn̄ Habsburg ẹte ẹnọ ifụre utuakibuot oro okponde. Edi ẹkenyịme ndinam emi mmen̄e mmen̄e, ndien ke 1617-1618, ẹma ẹda odudu ẹberi ufọkabasi Lutheran iba ke Bohemia (Czech Republic). Emi ama ayat mme n̄kpisọn̄ Protestant esịt, ndien mmọ ẹma ẹbụmede ẹdụk ufọk ubọn̄ ke Prague, ẹmụm mme akama-utom Catholic ita ẹnyụn̄ ẹda ke ufọkenyọn̄ ẹsion̄o mmọ ke window ẹduọn̄ọ. Edinam emi ekedi ntuaha oro ekesịnde ekọn̄ ke Europe.

Okposụkedi mmọ ẹkedọhọde ke mmimọ idi mme anditiene Ọbọn̄ Emem, kpa Jesus Christ, mme andibuana ke mme ido ukpono oro ẹkebiọn̄ọde kiet eken ẹma ẹtọn̄ọ ekọn̄ kemi. (Isaiah 9:6) Ke Ekọn̄ eke White Mountain, N̄ka Ediomi Catholic ama akan N̄ka Protestant ata idiọk idiọk onyụn̄ asuan enye. Ẹma ẹwot mme n̄kpisọn̄ Protestant ke an̄waurua Prague. Ke ofụri Bohemia, ẹma ẹda odudu ẹbọ inyene mbon Protestant oro mîkamaha ndikan̄ mbuọtidem mmọ, ẹbahade ẹnọ mbon Catholic. N̄wed oro 1648—Krieg und Frieden in Europa (1648—Ekọn̄ ye Emem ke Europe) etịn̄ aban̄a inyene oro ẹkebọde ke odudu mi nte “n̄kponn̄kan edinam edimen inyene owo kiet nnọ owo efen oro akanam ẹnamde ke ufọt ufọt Europe.”

Se ikọtọn̄ọde nte ekọn̄ ido ukpono ke Bohemia ama atara akabade edi ekọn̄ unyan̄a ukara ke ufọt mme idụt. Ke se ibede isua 30 oro ẹketienede, ẹma ẹdụri Denmark, France, Netherlands, Spain, ye Sweden ẹsịn ke en̄wan emi. Ibụk ye ediyom odudu ama onụk mme andikara ẹdide mbon Catholic ye Protestant ẹsịn ke ndimia mbuba nyom akwa odudu ukaraidem ye udori otode unyamurua. Ẹbahade Ekọn̄ Isua Edịp-ye-Duop oro ẹsịn ke ikpehe ke ikpehe, ẹkotde kiet kiet ẹdian obio oro ekenen̄erede ọbiọn̄ọ akwa edidem. Ediwak n̄wed ndụn̄ọde ẹsiak inan̄ ke otu ikpehe oro: Ekọn̄ Bohemia ye Palatine, Ekọn̄ Denmark ye Lower Saxony, Ekọn̄ Sweden, ye Ekọn̄ France ye Sweden. Ẹken̄wana ata ediwak ekọn̄ oro ke Edisana Obio Ukara Rome.

N̄kpọekọn̄ eke ini oro ama esịne n̄kpri ikan̄, ikan̄ ọbọn, ye mme ọtọmbe, ndien Sweden ekedi akpan obio oro ọkọnọde n̄kpọekọn̄. Mbon Catholic ye Protestant ẹma ẹn̄wana ekọn̄. Mbonekọn̄ oro ẹkekade ekọn̄ ẹma ẹsifiori ẹte: “Santa Maria” m̀mê “Abasi odu ye nnyịn.” Mbonekọn̄ ẹma ẹbụme mme n̄kpọ ke mme idụt Germany, ẹnamde n̄kpọ ye mme asua mmọ ye mbio obio nte ẹdi mme unam. Afai ama okpon eti eti ke ekọn̄ oro. Emi okpụhọde didie ntem ye ntịn̄nnịm ikọ Bible oro ọdọhọde ete: “Idụt idimenke ofụt itiene idụt, idinyụn̄ ikpepke aba ekọn̄”!—Micah 4:3.

N̄kukụre se mbon Germany emi ẹkemanade ini oro ẹkediọn̄ọde ekedi ekọn̄, ndien idụt emi akakpade mba mi ama enen̄ede oyom emem. Nte an̄wan̄ade, ẹkpekekeme ndinyene emem ke mîkpedịghe nte mme andikara ẹkenyenede nsio nsio udọn̄. Mme owo ẹma ẹtetịm ẹsịn idem ke mbre ukara nte ekọn̄ okokpụhọrede ọkpọn̄ eke ido ukpono onyụn̄ etịmde-tịm akabade edi eke ukaraidem. Se ikpade owo idem edi nte ke owo oro ekesịnde udọn̄ ọnọ ekọn̄ oro ndikabade ndi eke ukaraidem ekedi akwa akama-utom ke Ufọkabasi Catholic.

 Cardinal Richelieu Owụt Odudu Esie

Cardinal de Richelieu ekedi udorienyịn̄ Armand-Jean du Plessis. Enye n̄ko ekedi akpan isụn̄utom ukara France ọtọn̄ọde ke 1624 esịm 1642. Uduak Richelieu ekedi ndinam France edi n̄kponn̄kan odudu ukara ke Europe. Ke ntak oro, enye ama odomo ndisụhọde odudu ekemmọ mbon Catholic, kpa mbon ufọk ubọn̄ Habsburg. Didie ke enye akanam emi? Ebe ke ndida okụk nse mban̄a udịmekọn̄ Protestant ke mme obio Germany, Denmark, Netherlands, ye Sweden, emi kpukpru ẹken̄wanade ye mbon ufọk ubọn̄ Habsburg.

Ke 1635, Richelieu ama ọnọ udịmekọn̄ France aka ekọn̄ ke akpa ini. N̄wed oro vivat pax—Es lebe der Friede! (Emem Akpakam Odu ke Nsinsi!) anam an̄wan̄a ete ke akpatre, “Ekọn̄ Isua Edịp-ye-Duop oro ikedịghe aba en̄wan ke ufọt mme n̄ka ido ukpono. . . . Ekọn̄ oro ama akabade edi en̄wan ediyom akwa odudu ukara ke Europe.” Se ikọtọn̄ọde nte ekọn̄ ido ukpono ke ufọt mbon Catholic ye Protestant ama osụn̄ọ ke mbon Catholic ndidiana ye mbon Protestant ke n̄kan̄ kiet n̄n̄wana ye mbon Catholic ke n̄kan̄ eken. N̄ka Ediomi Catholic oro mîkenyeneke odudu aba ke ntọn̄ọ ntọn̄ọ iduọk isua 1630 ama ọduọ ke 1635.

Mbono Emem ke Westphalia

Mbụme, uwotowo, idan̄ n̄kanubọk, ye udọn̄ọ ẹma ẹnọmọ Europe. Sụn̄sụn̄, ẹma ẹtọn̄ọ ndinen̄ede nyom emem ke ini ẹkedide ẹdifiọk ẹte ke idụhe owo eke edikande ke ekọn̄ oro. N̄wed oro vivat pax—Es lebe der Fried! ọdọhọ ete ke “ekperede utịt utịt iduọk isua 1630, mbọn̄ oro ẹkekarade ẹma ẹdifiọk ke akpatre ẹte ke odudu ekọn̄ idikemeke aba ndin̄wam mmimọ ndisịm utịtmbuba mmimọ.” Edi edieke kpukpru owo ẹkeyomde emem, ẹkpesan̄a didie ẹnyene enye?

Akwa Edidem Ferdinand III eke Edisana Obio Ukara Rome, Edidem Louis XIII eke France, ye Ọbọn̄an̄wan Christina eke Sweden ẹma ẹnyịme ẹnịm mbono emi kpukpru mme an̄wanaekọn̄ oro ẹdikemede ndisop idem nnyụn̄ ndụk ediomi emem. Ẹkemek itie iba ẹnọ nneme oro—obio Osnabrück ye Münster ke mbahade obio ukara Westphalia eke Germany. Ẹkemek mmọ koro mmọ ẹkedude ke ufọt ufọt ibuot obio Sweden ye France. Ọtọn̄ọde ke 1643, n̄kpọ nte isụn̄utom 150—emi ndusụk ẹkesan̄ade ye akwa otu mme ọnọ-item—ẹma ẹdisịm obio iba oro, mme isụn̄utom Catholic ẹkesop idem ke Münster, ke adan̄aemi mme isụn̄utom Protestant ẹkesopde idem ke Osnabrück.

Akpa, ẹma ẹnịm ibet oro akakarade mme utọ n̄kpọ nte udorienyịn̄ ye idaha mme isụn̄utom oro, nte ẹditiede ke itie mbono oro, ye usụn̄ unam n̄kpọ. Ekem ẹma ẹtọn̄ọ ndineme mban̄a emem ebe ke mme esịne-ufọt oro ẹkesan̄ade ẹbọ ekikere ẹto mme isụn̄utom oro. Ke se ikperede ndisịm isua ition ẹma ẹkebe—ke adan̄aemi ẹkesụk ẹn̄wanade ekọn̄ oro—ẹma ẹnyịme ediomi emem oro. Ediomi Westphalia ama awak akan uwetn̄kpọ kiet. Akwa Edidem Ferdinand III ye Sweden ẹma ẹsịn ubọk ke ediomi kiet ke Osnabrück, ndien efen ekedi ke ufọt France ye akwa edidem ke Münster.

Nte etop ediomi oro akasuanade, ẹma ẹtọn̄ọ ndidia usọrọ. Mme owo ẹma ẹtop ikan̄ mbre ke nsio nsio ikpọ obio. Ẹma ẹmia mme n̄kanika ufọkabasi, ẹtop mme ọtọmbe ndiwụt idatesịt, mme owo ẹnyụn̄ ẹkwọ ikwọ ke mme efak. Nte Europe kemi ama ekeme ndidori enyịn ndinyene emem oro ebịghide?

Ndi Ekeme Ndinyene Emem Oro Ebịghide?

Ediomi Emem Westphalia ama enyịme edumbet itie edikara. Emi ọkọwọrọ ke idụt kiet kiet ke ediomi oro ama enyịme ndikpono unen kpukpru mme idụt eken nnyụn̄ ntre ndinọhọ ke mbubehe idụt efen. Ntem, Europe eyomfịn oro edide akamba ubak isọn̄ emi idụt kiet kiet adade ke idem ama amana. Ndusụk idụt ke otu oro ẹma ẹbọ ufọn ẹto ediomi oro ẹkan mbon eken.

 Ẹma ẹnam France akabade edi n̄kponn̄kan odudu ukara, ndien Netherlands ye Switzerland ẹma ẹnyene ukaraidem mmọ. Edi ediomi oro ikenyeneke ufọn inọ mme obio Germany, emi ekọn̄ ama akabiat ediwak mmọ. Ke ndusụk udomo, mme idụt efen ẹkebiere se iditịbede inọ Germany. The New Encyclopædia Britannica ọtọt ete: “Mme akpan odudu ukara ẹdide: France, Sweden, ye Austria, ẹkenyene ndibiere se idide udori ye ntakurua inọ mbọn̄ Germany.” Utu ke ndidiana kiet nte idụt kiet, mme obio Germany ẹkesụk ẹbabahade ẹda kpa nte ekedide ke mbemiso. Akan oro, ẹma ẹyak ndusụk ikpehe ẹnọ mme andikara esenidụt, kpa nte ẹkenamde ye mme akpan ikpehe akpa Rhine, Elbe, ye Oder eke Germany.

Mme ido ukpono Catholic, Lutheran, ye Calvinist ẹkenyene ukem ukem idaha. Idịghe kpukpru owo ẹkekop inemesịt ẹban̄a emi. Pope Innocent X ama enen̄ede ọbiọn̄ọ ediomi oro, ọdọhọde ke enye ekedi ikpîkpu ye ukpọk. Kpa ye oro, ukem ukem idaha oro ẹkenọde mme ido ukpono ikokpụhọkede ndomo esisịt ke isua ikie ita oro ẹketienede. Okposụkedi mme owo mîkenyeneke kan̄a ifụre ido ukpono, ke ẹkenam n̄kọri ẹka ndinyene enye.

Ediomi oro ama etre Ekọn̄ Isua Edịp-ye-Duop oro, onyụn̄ ada ekese usua esie esịm utịt. Emi ekedi akpatre akamba ekọn̄ ido ukpono ke Europe. Ekọn̄ iketreke, edi ntak ekọn̄ ikedịghe aba ido ukpono ekedi ukaraidem ye unyamurua. Oro iwọrọke ke ido ukpono ikenyeneke ubọk aba ke usua emi okodude ke mme idụt Europe. Ke mme Ekọn̄ Ererimbot I ye II, ẹma ẹwet mme ikọ oro ẹmehede mi: “Abasi Odu ye Nnyịn,” ke iso n̄kpahaisịn oro mbonekọn̄ Germany ẹkebọbọde. Ke mme enyene-ndịk ini ekọn̄ oro, mbon Catholic ye Protestant ẹma ẹfiak ẹdiana kiet ndin̄wana ye mbon Catholic ye Protestant ke n̄kan̄ eken.

Nte an̄wan̄ade, Ediomi Westphalia ikadaha emem oro ebịghide idi. Nte ededi, ke mîbịghike okopitem ubonowo eyenyene utọ emem oro. Jehovah Abasi ayada emem oro edibịghide ọsọk ubonowo ebe ke Obio Ubọn̄ Messiah Eyen esie, Jesus Christ. Ke idak ukara oro, ido ukpono akpanikọ kiet oro edidude edidi odudu edidianakiet idịghe eke ubahade. Owo ndomokiet idinyeneke ntak ekededi ndin̄wan̄a ekọn̄, edide ke ntak ido ukpono m̀mê ke ntak efen. Nso ubọhọ ke ẹdinyene ntem ke ini ukara Obio Ubọn̄ edikarade ofụri isọn̄ ndien ‘emem mîdidopke ndikọri.’—Isaiah 9:6, 7.

[Se Ẹwetde ke Ikpọ Abisi ke page 21]

Se ikọtọn̄ọde nte ekọn̄ ke ufọt mbon Catholic ye Protestant ama osụn̄ọ ke mbon Catholic ndidiana ye mbon Protestant ke n̄kan̄ kiet n̄n̄wana ye mbon Catholic ke n̄kan̄ eken

[Se Ẹwetde ke Ikpọ Abisi ke page 22]

Mbonekọn̄ oro ẹkekade ekọn̄ ẹma ẹsifiori ẹte “Santa Maria” m̀mê “Abasi odu ye nnyịn”

[Ndise ke page 21]

Cardinal Richelieu

[Ndise ke page 23]

Ndise ọyọhọ isua ikie 16 oro owụtde en̄wan ke ufọt Luther, Calvin, ye pope

[Ebiet ẹdade ndise ẹto ke page 20]

Oto n̄wed oro Spamers Illustrierte Weltgeschichte VI

[Mme ebiet ẹdade ndise ẹto ke page 23]

Mme adaiso ido ukpono emi en̄wanade: Oto n̄wed oro Wider die Pfaffenherrschaft; n̄wed ndise obio: The Complete Encyclopedia of Illustration/J. G. Heck