Mbre Mbuba Eset ye nte Ẹkedade Edikan ke Akpan N̄kpọ

“OWO ekededi eke onyụn̄ an̄wanade mbọk akama idem ke ufat ke kpukpru usụn̄.” “Edieke owo an̄wanade ndikan ke mbre, iyarake enye anyanya ke enye mîsan̄ake ke mme item in̄wana.”—1 Corinth 9:25; 2 Timothy 2:5.

Mme mbre oro apostle Paul eketịn̄de aban̄a mi ẹkedi akpan ubak ntatenyịn mbon Greece eset. Nso ke mbụkeset asian nnyịn aban̄a mme utọ mbuba oro ye mme idaha oro ẹkesidude ke mme ini mbuba emi?

Ke ndondo emi, ẹma ẹwụt ndise mbre mbon Greece, Nike—Il gioco e la vittoria (“Nike—Mbre ye Edikan”), ke Akwa An̄wambre Rome. * Mme ndise oro ẹnam ẹfiọk ibọrọ mbụme eke enyọn̄ emi ẹnyụn̄ ẹnam nnyịn ikere iban̄a nte Christian ekpesede mbre mbuba.

Edinam Oro Ọkọtọn̄ọde ke Eset

Idịghe Greece ekedi akpa idụt ntatenyịn oro ekebrede mbre mbuba. Kpa ye oro, ke n̄kpọ nte ọyọhọ isua ikie itiaita M.E.N.,  Homer, ewetuto owo Greece, ama ewet aban̄a n̄kaowo emi ekesikopde nduaidem aban̄a edinyene uko ye edu umia mbuba, emi okonyụn̄ adade mbufiọk un̄wana ekọn̄ ye umia mbuba ke ata akpan n̄kpọ. Ndise emi okowụt ke mme akpa usọrọ mbon Greece ẹketọn̄ọ nte mme edinam oro ẹkedade ẹkpono mme abasi ke mme itie ubụk mbon uko. Ke uwụtn̄kpọ, n̄wed oro Iliad emi Homer ekewetde, emi edide mbịghi-n̄kan n̄wed usem Greek emi odude, etịn̄ aban̄a nte mme ọwọrọetop mbonekọn̄, emi ẹkedide nsan̄a Achilles, ẹkeyakde n̄kpọekọn̄ mmọ ẹbon ke isọn̄ ke ini ẹkebụkde Patroclus, ẹnyụn̄ ẹmia mbuba ndiwụt uko mmọ ke utopita, un̄wana mbọk, editop ndodobi ekara usan ye eduat, ye edida chariot mbre mbuba.

Ẹma ẹsinam mme utọ usọrọ oro ke ofụri Greece. N̄wed ndise emi ọdọhọ ete: “Man ẹwụt ukpono ẹnọ mme abasi mmọ, usọrọ emi ama anam mbon Greece ẹtre kan̄a afai afai utọk mmọ emi mîkesinyeneke utịt, ama onyụn̄ an̄wam mmọ ndikpọn̄ ndomoidem nnyụn̄ n̄kabade ntie emem emem edi ẹsụk ẹbre mbre mbuba oro ẹkeyomde ndibre.”

Ikpọ obio ẹma ẹsiwak ndisop idem ke akpan ebiet utuakibuot kiet man ẹda mme mbre mbuba ẹkpono mme abasi mmọ. Nte ini akakade, utọ usọrọ oro inan̄—Mbre Olympic ye Nemea, emi ẹkebrede mbiba ẹnọ Zeus, ye Mbre Pythian emi ẹkebrede ẹnọ Apollo, ye Mbre Isthmus emi ẹkebrede ẹnọ Poseidon—ẹma ẹwọrọ etop tutu mmọ ẹkabade ẹdi usọrọ ofụri Greece. Emi ọwọrọ ke mbon mbuba ẹtode ofụri Greece ẹma ẹsitiene ẹbuana. Ẹma ẹsiwa uwa ẹnyụn̄ ẹbọn̄ akam ke mme usọrọ emi, ẹnyụn̄ ẹda mme mbre mbuba emi ẹketịmde ẹbre ye usọ, ẹkpono mme abasi.

Ẹkenịm mbịghi-n̄kan ye ọwọrọetop n̄kan ke otu utọ usọrọ oro, emi ẹdọhọde ke ọkọtọn̄ọ ke 776 M.E.N., ke Olympia kpukpru isua inan̄ ndikpono Zeus. Ọyọhọ usọrọ iba emi okonyụn̄ ọwọrọde etop ekedi usọrọ Pythian. Ẹma ẹsibre mbre mbuba n̄ko ke usọrọ emi, oro ẹkesinịmde ke Delphi, ekperede itie ubre idiọn̄ oro ọkọwọrọde etop akan ke ini oro. Ẹkesida ikwọ ye unek ẹkpono Apollo, kpa abasi uto ye ikwọ.

Mme Mbre Oro Ẹkesibrede

Ke ẹmende ẹdomo ye mme mbre mbuba eyomfịn, ibat mbre emi ẹkesibrede ikawakke, ndien irenowo kpọt ẹkesibre. Owo ikesibreke mbre awak akan duop ke mbre Olympic eset. Mme mbiet, mme ubobot n̄kpọ, mme ndise, ye mme mbuwed emi ẹdude ke mme eso mbat oro ẹnịmde ke Akwa An̄wambre oro ẹwụt mme mbre emi.

Ẹma ẹsifehe orụk mbuba itọk ita—enye emi ẹkefehede n̄kpọ nte mita 200; enye emi ekedide ukem ye itọk mita 400 eke eyomfịn; ye itọk anyan usụn̄, emi ẹkesifehede n̄kpọ nte mita 4,500. Mbon mbuba ẹkesisan̄a ata iferi ẹfehe itọk ẹnyụn̄ ẹsịn̄ede idem. Mbon mbuba ẹma ẹsitiene ẹbuana ke mbre ition emi: itọk, edifrọ, editop ndodobi ekara usan, eduat, ye mbọk. Mme mbuba eken ẹma ẹsịne utopita ye adiana-iba mbuba emi ekedide utopita ye mbọk, emi ẹdọhọde nte edide “afai afai mbre utopita ye mbọk emi owo mîkesifọrọke ikpaubọk.” Ekem ẹma ẹsibre mbuba uwat chariot oro ẹkesiwatde oyom usụn̄ akan mita 1,600, ke ana-in̄wan̄ n̄kpọisan̄ emi ekesinyenede n̄kpri wheel, emi n̄kpri m̀mê ikpọ enan̄ mbakara iba m̀mê inan̄ ẹkesidụride.

Utopita ekesinen̄ede etie afai afai, idem ẹwotde owo ndusụk ini. Mme otopita ẹma ẹsifọrọ nsọsọn̄ ikpaubọk emi ẹdọn̄de ukwak oro ọnọde owo unan. Afo emekeme ndikụt ntak emi otopita kiet emi ekekerede Stratofonte mîkekemeke ndifiọk idemesie ke ukụtiso ke ama okotop ita ke hour inan̄. Mme mbiet ye ndise eset ẹsọn̄ọ  nte ke mme otopita ẹma ẹsibiomo ndo idiọk idiọk.

Ibet ama enyịme mme an̄wana mbọk ẹmụm kiet eken ekpatidem kpọt, ndien andikan ekedi enye emi ekebemde iso ọtọ owo oro enye adade an̄wana ke isọn̄ utịm ikata. Ke edide isio, ibet ama enyịme ẹmụm owo itie ekededi ke ini ẹbrede adiana-iba mbuba oro ekedide utopita ye mbọk. Owo ikakpanke mbon mbuba emi nditịgha, nditọ ita, nnyụn̄ nyụrọde owo enye eken ikek. N̄kukụre n̄kpọ oro ẹkekpande ekedi edisịn owo ubọk ke enyịn, ediwai owo, ye edidom owo. Uduak mbuba emi ekedi nditọ owo oro ẹdade ẹn̄wana ke isọn̄ nnyụn̄ nnam enye enyịme ke ẹkan imọ. Ndusụk owo ẹkeda enye nte “nye-n̄kan n̄kpọ ndise ke kpukpru mbre Olympic.”

Ẹdọhọ ke adiana-iba mbuba oro ekedide utopita ye mbọk emi ọkọwọrọde etop akan ke eset akada itie ke akpatre mbre Olympic eke 564 M.E.N. Arrhachion, emi ẹkesịnde afiaitọn̄, ama esịn ofụri ukeme obụn̄ nnuenukot owo oro enye akadade an̄wana mbọk. Ọkpọsọn̄ ubiak ama anam owo oro ekesịnde Arrhachion afiaitọn̄ enyịme ke enye akan imọ, ndien kpa ke ebe oro, Arrhachion ama akpa. Mme andibiere mbre mbuba ẹkedọhọ ke okpo Arrhachion akakan.

Mbuba uwat chariot ekedi mbuba oro ekenyenede uku akan okonyụn̄ enen̄ede edi ọsọ ke otu mbọn̄, sia andikan mîkedịghe andiwat, edi ekedide andinyene chariot ye enan̄-mbakara. Mbuba oro ekesinen̄ede ọsọn̄ ke ini ẹtọn̄ọde-tọn̄ọ, emi akanade mme awat chariot ẹdu ke afan̄ uwat, ndien andisọn̄ n̄kan kpukpru ekedi ke ini mmọ ẹyomde ndibiọn̄ọde ndụk utịt afan̄ uwat oro. Ndibiat ibet mbuba ama esisụn̄ọ ke mbabuat n̄kpọntịbe oro ekesinamde ọwọrọetop mbre emi enen̄ede eye ndise.

Utịp

Apostle Paul ọkọdọhọ ete: “Kpukpru mbon itọk ẹfehe mbuba, edi edi owo kiet ọbọ utịp.” (1 Corinth 9:24) Ata akpan n̄kpọ ekedi ndikan. Sidibe m̀mê mbuaha okpoho ikodụhe, ntre andimen ọyọhọ iba m̀mê ita ikodụhe. Ndise mbre emi ama owụt ke ‘Nike,’ oro edi “edikan, ekedi akpan uduak ebre mbre mbuba. Emi ekedi n̄kukụre se ẹkeyomde sia emi kpọt ke ẹkeda ẹdiọn̄ọ ata ukeme esie, eke ikpọkidem ye eke ido uwem, emi ama onyụn̄ ada uku ọsọk obio emana esie.” Ẹda udịmikọ kiet emi Homer ekewetde ẹtịn̄ ibio ibio ẹban̄a edu emi ẹte: “Mmekpep ndikan kpukpru ini.”

Utịp oro ẹkesinọde andikan ke mme Mbre Ofụri Greece ekedi sụk ndamban̄a n̄kpọ—kpa anyanya emi ẹdade ikọn̄ ẹnam. Paul okokot enye “anyanya eke edibiarade.” (1 Corinth 9:25) Kpa ye oro, ẹkeda utịp oro nte ata akpan n̄kpọ. Enye akada aban̄a ukeme emi oto-obot odudu ọnọde andikan. Edikan oro ẹkesịnde ofụri esịt ẹyom mi ọkọwọrọ mfọn abasi. Mme ndise oro ẹwụt nte mme obot-n̄kpọ ye mme ẹwet mbuwed eset ẹkebotde ẹnyụn̄ ẹwetde Nike, abasi-an̄wan edikan Greece emi enyenede mba, nte oyomde ndiyara andikan anyanya. Ndikan ke Olympia ekedi akakan utịtmbuba ọnọ ebre mbuba ekededi.

Ẹkesida ayara ikọn̄ olive ẹnam anyanya Olympic—ẹda ikọn̄ eto ofụm ẹnam eke Isthmus, ẹda ikọn̄ laurel ẹnam eke Pythian, ẹda ayara ikọn̄ celery ẹnam eke Nemea. Mme anditịm mbre ke mme itie en̄wen ẹma ẹsinọ okụk m̀mê mme enọ efen man ẹtap mme ata ọwọrọetop mbon mbuba. Ediwak otu usịn flawa emi  ẹkewụtde ke ndise oro ẹdi enọ oro ẹkesinọde ke mme Mbre Ofụri Athens, emi ẹkesinịmde ke Athens ndida n̄kpono abasi-an̄wan oro, Athena. Ke ntọn̄ọ ntọn̄ọ, ẹkesidọn̄ ọsọn̄urua aran Attic ke mme otu usịn flawa emi. Mbuwed emi ẹwetde ke n̄kan̄ kiet ke otu usịn flawa emi owụt abasi-an̄wan oro, Athena, onyụn̄ enyene ubak udịmikọ emi, “utịp ẹnọde mbon mbuba abasi-an̄wan oro, Athena.” Eke n̄kan̄ eken owụt akpan edinam, eyedi mbuba emi owo oro akakande.

Mme obio Greece ẹma ẹsitiene mbon mbuba mmọ ẹwọrọ etop, ndien edikan emi ama esinam mbon mbuba emi ẹkabade ẹdi mbon uko oro ẹkponode ke obio. Ẹma ẹsinam usọrọ oro mme owo ẹkesisan̄ade ke udịm ẹdara mme andikan emi ẹnyọn̄de ẹdi. Ẹma ẹsibot mbiet mmọ nte n̄kpọ ndida n̄kọm mme abasi—kpa ukpono oro owo mîkpọnọhọ mme owo oro ẹdikpade—ndien mme ewetuto ẹma ẹsitan̄ ase ẹban̄a uko mmọ. Ke oro ebede, ẹma ẹsinọ mme andikan n̄kpọitie iso ke mme usọrọ obio, ẹma ẹsinyụn̄ ẹda okụk obio ẹkpe mmọ ke ini mmọ mîbreke mbuba aba.

Mme Itie Usịn̄ede idem ye Mbon Mbuba Mmọ

Ẹkeda mbre mbuba nte akpan n̄kpọ ke ini ẹkekpepde mme amanaisọn̄ nte ẹn̄wanade ekọn̄. Kpukpru obio ke Greece ẹma ẹnyene mme itie usịn̄ede idem, kpa ebiet emi n̄kparawa ẹkesikpepde ndisịn̄ede idem ẹnyụn̄ ẹkpepde ifiọk ye edinam ido ukpono. Ẹma ẹbọp mme itie usịn̄ede idem emi ẹkenyenede etehe ye mme ufọk eken emi ẹkedade nte itie ubon n̄wed ye ubet ukpepn̄kpọ, ẹkanade akwa an̄wa emi ẹkesidade ẹsịn̄ede idem. Ke akande kpukpru, n̄kparawa owo emi ẹtode ufọk imọ emi ẹkekemede ndibiat ini mbọ ukpep utu ke ndinam utom, ẹma ẹsiwak ndika mme utọ itie ukpepn̄kpọ oro. Mi, mbon mbuba ẹma ẹsida anyan ini ẹnen̄ede ẹtịm idem ẹnọ mme mbre ye un̄wam mme andikpep mmọ, emi n̄ko ẹketemede mmọ akpan udia emi mmọ ẹdidiade, ẹkesinyụn̄ ẹkụtde ẹte ke mmọ inyeneke ebuana idan̄.

Ndise oro ẹkewụtde ke Akwa An̄wambre oro ama anam isenowo ẹfiak ẹkụt ndiye ndise mbon mbuba eset, akpan akpan mme akpasarade ubobot n̄kpọ Greece oro ẹkebotde ke Rome. Sia mbon Greece eset ẹkedade mbon oro ẹyede idem nte mbon oro ẹnyenede eti ido uwem, mbon ufọk ubọn̄ ẹkenyụn̄ ẹdide n̄kukụre mbon oro ẹyede idem, mbon mbuba oro ẹkekande ẹma ẹye idem n̄ko man asan̄a ekekem ye ekikere mbon akwaifiọk oro. Mbon Rome ẹma ẹma mme n̄kpọ oro ẹkebotde mi nte utom usọ, ndien ẹma ẹda ediwak mmọ ẹbana mme an̄wambre, itie uyeremmọn̄, ikpọ ufọk, ye mme ufọk ubọn̄.

Mbon Rome ẹma ẹsinen̄ede ẹma ndise afai afai mbre, mmọdo ke otu kpukpru mbre Greece oro ẹkesibrede ke Rome, mme owo ẹkenen̄ede ẹma utopita, mbọk, ye adiana-iba mbre oro ekedide utopita ye mbọk. Mbon Rome ikadaha mme utọ mbre oro nte mbuba emi owo amiade ye uke esie man ẹdiọn̄ọ ukeme mmọ, edi ẹkeda mmọ n̄kukụre nte n̄kpọ unọ idem inemesịt. Owo ikenyeneke aba akpa ekikere oro ẹkenyenede nte ke mbre mbuba ekedi edinam mme ọwọrọetop mbon mbuba oro ẹkesin̄wanade ekọn̄ ẹnyụn̄ ẹbrede mbuba nte ubak ubọ ukpep mmọ. Utu ke oro, mbon Rome ẹkeda mbre mbon Greece nte usịn̄ede idem oro ọnọde  nsọn̄idem m̀mê mbre mbuba emi nta oro ẹdide mme usụhọde owo ẹbrede, ukem nte mbuba en̄wan n̄kpa.

Mme Christian ye Mme Mbre Mbuba

Ebuana emi ido ukpono ekenyenede ye mbre emi ekedi ntak kiet oro okoyomde mme Christian akpa isua ikie ẹsọn mmọ, koro “nso ediomi ke temple Abasi odiomi ye ndem?” (2 Corinth 6:14, 16) Nso kaban̄a mme mbre mbuba mfịn?

Nte an̄wan̄ade, mbre mbuba eyomfịn ikponoke mme nsunsu abasi. Edi, nte idịghe akpanikọ nte ke ẹsikụt ifiopesịt oro ebietde eke ido ukpono ke ndusụk mbre mbuba, ukem nte ekedide ke eset? Akan oro, nte mbụk owụtde ke ndondo emi, man ẹkan, ndusụk mbon mbuba ẹsinyịme ndida mme ibọk oro ẹn̄wamde mmọ ndinyene ukeme, ndien emi ẹsisịn nsọn̄idem ye uwem mmọ ke itiendịk.

Ye mme Christian, mme edinam obụkidem ẹnyene esisịt ufọn. Mme edu spirit eke “esịt-esịt uwem” ẹdi se inamde nnyịn iye ke enyịn Abasi. (1 Peter 3:3, 4) Nnyịn imọfiọk ke idịghe kpukpru mbon oro ẹbuanade ke mme mbre mbuba mfịn ẹnyene idat idat edu ndomoidem, edi ediwak mmọ ẹnyene. Nte ndibuana ye mmọ ayan̄wam nnyịn nditiene item N̄wed Abasi oro ọdọhọde ‘ikûnam baba n̄kpọ kiet ke ndomo-idem m̀mê ke ntan̄-idem, edi inyene nsụhọde-esịt?’ Mîdịghe nte utọ ebuana oro ididaha ikosụn̄ọ ke “usua, ye utọk, ye ufụp ye iyatesịt, ye ndomo-idem, ye ubahade”?—Philippi 2:3; Galatia 5:19-21.

Ediwak mbre mbuba eyomfịn oro oyomde ẹbre ye mbon efen ẹkeme ndisụn̄ọ ke afai. Ọkpọfọn owo ekededi eke amade utọ mbre mbuba oro eti mme ikọ Psalm 11:5: “Jehovah odomo edinen owo: ndien ama edi idiọk owo, ye owo eke amade afai, ukpọn̄ esie asua mmọ.”

Edisịn̄ede idem ekeme ndinọ inemesịt edieke ẹnịmde enye ke nnennen itie, ndien apostle Paul ama ọdọhọ ke “edisịn̄ede idem enyene esisịt ufọn.” (1 Timothy 4:7-10, NW) Nte ededi, ke ini Paul eketịn̄de aban̄a mbre mbon Greece, nte odotde enye akada mmọ n̄kukụre ndinam an̄wan̄a nte edide akpan n̄kpọ mme Christian ndinyene mme utọ edu nte mfara ke idem ye ime. Ke akande kpukpru n̄kpọ, utịtmbuba oro Paul okodomode ndisịm ekedi ndibọ “anyanya” nsinsi uwem oro Abasi ọnọde. (1 Corinth 9:24-27; 1 Timothy 6:12) Enye ama enịm uwụtn̄kpọ ọnọ nnyịn ke afan̄ emi.

[Mme Ikọ idakisọn̄]

[Ekebe/Mme ndise ke page 31]

Otopita Emi Ọbọde Nduọkodudu

Mbuaha okpoho oro ẹkebotde mi ke ọyọhọ isua ikie inan̄ M.E.N owụt idiọk utịp emi utopita eset ekenyenede, oro n̄wed ndise Rome ọdọhọde ke, “ẹkeda utopita oro otopita otopde . . . tutu akpa mba, onyụn̄ ọnọde ‘unan ke unan’ nte eti uwụtn̄kpọ.” Ndise oro aka iso owụt “mbọn unan oro ẹdade ke en̄wan oro ẹkụrede ye enye oro ẹkedade ke akani en̄wan.”

[Ndise ke page 29]

Mbuba uwat chariot ekedi mbuba oro ekenyenede uku akan ke mme mbre mbuba eset

[Ndise ke page 30]

Mme ewet ndise eset ẹma ẹwet Nike, abasi-an̄wan edikan emi enyenede mba, nte ayarade andikan anyanya