Mme Edibotn̄kpọ Ẹbụk Ubọn̄ Abasi!
Mme Edibotn̄kpọ Ẹbụk Ubọn̄ Abasi!
“Mme heaven ke ẹbụk ubọn̄ Abasi, ikpa-enyọn̄ onyụn̄ etịn̄ se ubọk esie anamde.”—PSALM 19:1.
1, 2. (a) Ntak emi mme owo mîkemeke ndikụt ubọn̄ Abasi iso ye iso? (b) Didie ke mbiowo 24 ẹnọ Abasi ubọn̄?
“AFO ukemeke ndikụt mi iso: koro owo ndomo kiet mîkwe mi iso idu uwem.” (Exodus 33:20) Ntem ke Jehovah okodụri Moses utọn̄. Sia mme owo ẹnyenede n̄kpakpa ikpọkidem, mmọ ikemeke ndikụt ubọn̄ Abasi iso ye iso nnyụn̄ ndu uwem. Nte ededi, ẹma ẹwụt apostle John ke n̄kukụt n̄wọrọnda ndise Jehovah ke ubọn̄ ubọn̄ ebekpo Esie.—Ediyarade 4:1-3.
2 Sia mmọ mîbietke owo, mme anam-akpanikọ edibotn̄kpọ eke spirit ẹkeme ndikụt Jehovah iso. Mmọ ẹsịne “mbiowo edịp ye inan̄” oro John okokụtde ke n̄kukụt eke heaven, emi ẹdade ẹban̄a owo 144,000. (Ediyarade 4:4; 14:1-3) Mmọ ẹsinam n̄kpọ didie ke ini ẹkụtde ubọn̄ Abasi? Nte Ediyarade 4:10b ọdọhọde, mmọ ẹsitan̄a ẹte: “Ọbọn̄ ye Abasi nnyịn, Afo omodot ndibọ ubọn̄ ye ukpono ye odudu, koro Afo okobotde kpukpru n̄kpọ; ndien oto uduak Fo ke mmọ ẹdu, ẹkenyụn̄ ẹboro.”
Ntak ‘Mînyeneke N̄kpọ Nditịn̄ Nnyan̄a Idem’
3, 4. (a) Ntak emi edibuọt idem ke Abasi mîtuahake ye ifiọk ntaifiọk? (b) Ke ndusụk idaha, nso isidi ntak emi mme owo mînịmke ke Abasi odu?
3 Nte ọdọn̄ fi ndinọ Abasi ubọn̄? Idọn̄ke ediwak owo ndinam ntre, ndien ndusụk owo ẹkam ẹyịk m̀mê Abasi odu. Ke uwụtn̄kpọ, owo kiet oro ekpepde n̄kpọ aban̄a ikpaenyọn̄ ekewet ete: “Ndi Abasi akada odudu esie obot ekondo ke ufọn nnyịn? . . . Emi edi ekikere oro aduaide owo idem. Okposụkedi ẹdọhọde ntre, ami ndaha emi nte akpanikọ. . . . Idịghe Abasi okobot ekondo emi.”
4 Ndụn̄ọde ifiọk ntaifiọk enyene adan̄a—ẹkeme ndidụn̄ọde se owo ekemede ndikụt kpọt. Ke ẹsiode oro ẹfep, enye edi se ẹkerede-kere. Sia “Abasi [edide] spirit,” owo ikemeke ndida ifiọk ntaifiọk nnam ndụn̄ọde mban̄a enye. (John 4:24) Ke ntre, edi ntan̄idem ndidọhọ ke ndibuọt idem ke Abasi ikemke ye ifiọk ntaifiọk. Ataifiọk oro Vincent Wigglesworth ke Ufọkn̄wed Ntaifiọk Cambridge ọkọdọhọ ke ndụn̄ọde ifiọk ntaifiọk ke idemesie “ọkọn̄ọ ke mme edinịm ke akpanikọ eke ido ukpono.” Didie ke edi ntre? “Enye ọkọn̄ọ ke edinịm ke akpanikọ oro eyịghe mîdụhe nte ke mme oto-obot n̄kpọntịbe ẹdu ke n̄kemuyo ye ‘mme oto-obot ibet.’” Ntre ke ini owo mînịmke ke Abasi odu, nte idịghe n̄kpọ efen ke enye enịm oro ke akpanikọ? Ke ndusụk idaha, etie nte editre ndinịm ke Abasi odu edi edikokoi ntre ndinyịme akpanikọ. Andiwet psalm ekewet ete: ‘Idiọk owo ke akwa iseri esie idiyomke (Abasi): “Abasi idụhe” edi ofụri ekikere esie.’—Psalm 10:4.
5. Ntak emi owo mîkemeke ndinyene n̄kpọ nditịn̄ nnyan̄a idem ke nditre ndinịm ke Abasi odu?
5 Nte ededi, edinịm ke Abasi odu idịghe mbuọtidem oro mînyeneke nsọn̄ọ, koro akpakịp uyarade ẹdu oro ẹwụtde ke Abasi odu. (Mme Hebrew 11:1) Ekpepn̄kpọ mban̄a ikpaenyọn̄ oro Allan Sandage ọkọdọhọ ete: “Ọsọsọn̄ mi ndinịm ke akpanikọ ke utọ ndutịm oro odude [ke ekondo] ekedidu ke ntak ọkpọsọn̄ ndutịme. Anaedi andinam ndutịm emi odu. Ami ntịmke mfiọk owo emi Abasi edide, kpa ye oro, enye okobot nnyịn ke utịbe utịbe usụn̄, enye okonyụn̄ obot mme n̄kpọ eken.” Apostle Paul ama asian mme Christian ke Rome ete ke “tọn̄ọ ẹkebot ererimbot owo ẹtịm ẹkụt ndịbe-ndịbe n̄kpọ emi ẹnyenede Enye, kpa nsinsi odudu Esie ye idaha Esie nte Abasi; ẹda mme n̄kpọ emi Enye akanamde ẹtịm ẹfiọk; man mmọ [mbon oro mînịmke ke akpanikọ] ẹkûnyene n̄kpọ nditịn̄ nnyan̄a idem.” (Rome 1:20) Tọn̄ọ “ẹkebot ererimbot”—akpan akpan tọn̄ọ nte ẹkebot mme enyene-ifiọk edibotn̄kpọ oro ẹdide owo, emi ẹkemede ndifiọk ke Abasi odu—ana in̄wan̄-in̄wan̄ nte ke Andibot oro enyenede akwa odudu odu, kpa Abasi oro odotde ẹtuak ibuot ẹnọ. Ntem, mbon oro mînọhọ Abasi ubọn̄ inyeneke n̄kpọ nditịn̄ nnyan̄a idem. Nte ededi, nso uyarade ke mme edibotn̄kpọ ẹnọ?
Ekondo Obụk Ubọn̄ Abasi
6, 7. (a) Didie ke mme heaven ẹbụk ubọn̄ Abasi? (b) Ntak emi mme heaven ẹdade “urụk mmọ” ẹdomo ikọ ntiense oro mmọ ẹnọde?
6 Psalm 19:1 ọbọrọ ke ndidọhọ: “Mme heaven ke ẹbụk ubọn̄ Abasi, ikpa-enyọn̄ onyụn̄ etịn̄ se ubọk esie anamde.” David ama ọfiọk ke ntantaọfiọn̄ ye mme ekondo oro ẹnọde “ikpa-enyọn̄” un̄wana, ẹkenọ uyarade oro owo mîkemeke ndifan̄a nte ke ubọn̄ ubọn̄ Abasi odu. Enye aka iso ete: “Uwemeyo eneme ye uwemeyo, okoneyo onyụn̄ eteme okoneyo ifiọk.” (Psalm 19:2) Mme heaven ẹwụt ọniọn̄ ye odudu ubotn̄kpọ Abasi kpukpru uwemeyo ye okoneyo. Etie nte n̄kpọ eke mme heaven ‘ẹnemede nneme’ ke ata uyo man ẹbụk ubọn̄ Abasi.
7 Nte ededi, oyom mbufiọk man ẹkop nte mme heaven ẹbụkde ubọn̄ Abasi. “Nneme idụhe, ikọ inyụn̄ idụhe, inyụn̄ ikopke uyo mmọ baba.” Kpa ye oro, ikọ ntiense oro mme heaven ẹnọde ke ndopuyo enen̄ede okopodudu. “Urụk mmọ ọmọwọrọ ke ofụri ererimbot, se mmọ ẹtịn̄de omonyụn̄ esịm utịt ekondo.” (Psalm 19:3, 4) Etie nte n̄kpọ eke mme heaven ẹdade “urụk mmọ” ẹdomo ikọ ntiense oro mmọ ẹnọde ke ndopuyo man ẹkụt ẹte ke enye esịm kpukpru ikpehe isọn̄.
8, 9. Nso idi ndusụk n̄wọrọnda n̄kpọ ẹban̄ade utịn?
8 Ekem David etịn̄ aban̄a utịbe utịbe n̄kpọ efen oro Jehovah obotde: “Enye omowụk mmọ [ikpaenyọn̄ oro ẹkemede ndida enyịn n̄kụt] tent ke esịt ọnọ utịn. Ndien enye ebiet ọdọ-ndọ emi otode ke ubet esie ọwọrọ, adara nte owo uko ke edifehe mbuba esie. Enye ọwọrọ ke utịt ikpa-enyọn̄ kiet, onyụn̄ akan akabade ke utịt esie eken: baba n̄kpọ kiet eke edịbede ufiop esie inyụn̄ idụhe.”—Psalm 19:4-6.
9 Ke ẹmende ẹdomo ye mme ntantaọfiọn̄ eken, utịn itịmke ikpon. Kpa ye oro, enye edi n̄wọrọnda ntantaọfiọn̄, onyụn̄ enen̄ede okpon akan mme ekondo oro ẹsan̄ade ẹkanade enye. N̄wed ndụn̄ọde kiet ọdọhọ ke utịn odobi utịm ike 330,000 akan isọn̄—ekperede ndidobi nte ofụri ekondo nnyịn! Odudu oro utịn enyenede ndidụri n̄kpọ nda anam isọn̄ oro oyomde usụn̄ ọkpọn̄ utịn ke kilomita miliọn 150 asan̄a akanade enye ye unana ediyom usụn̄ n̄kaha n̄kpọn̄ utịn m̀mê ndikpere enye n̄kaha. Ata esisịt odudu utịn esisịm ekondo nnyịn, edi oro ekem ndinam uwem odu.
10. (a) Didie ke utịn esiwọrọ onyụn̄ afiak edidụk “tent” esie? (b) Didie ke enye efehe nte “owo uko”?
10 Andiwet psalm ada ndamban̄a usem etịn̄ aban̄a utịn nte “owo uko” emi efehede oto utịt ikpaenyọn̄ kiet esịm utịt ikpaenyọn̄ eken ke uwemeyo onyụn̄ odụk ke “tent” esie ke okoneyo. Ke ini ẹdade ke isọn̄ ẹkụt nte okopodudu ntantaọfiọn̄ emi odụkde obubịt enyọn̄, esitie nte enye odụk “tent” esie, nte n̄kpọ eke enye oyomde ndiduọk odudu. Ke usenubọk, enye ọwọrọ ke mbuari, esemde nte “ọdọ-ndọ emi otode ke ubet esie ọwọrọ.” Nte ekpemerọn̄, David ama ọfiọk nte okoneyo esinen̄erede etuebe. (Genesis 31:40) Enye ama eti nte un̄wana utịn ekesinamde enye ye n̄kann̄kụk oro enye okodude ẹkop ufiop. Nte an̄wan̄ade, utịn ikakpaha mba “ndisan̄a” nto ke edem usiahautịn nsịm edem usoputịn edi ekebiet “owo uko,” emi eben̄ede idem ndifiak nnam isan̄ oro.
Akaka Ntantaọfiọn̄ ye Otu Ntantaọfiọn̄
11, 12. (a) Ntak emi Bible ndimen ntantaọfiọn̄ ndomo ye ntan edide n̄wọrọnda n̄kpọ? (b) Ekondo okpon adan̄a didie?
11 Sia ukwak usen̄kpọ mîkodụhe, David ekekeme ndikụt ibat ibat tọsịn ntantaọfiọn̄ kpọt. Nte ededi, nte ndụn̄ọde kiet oro ẹkenamde ke ndondo emi owụtde, ibat ntantaọfiọn̄ oro ẹdude ke ekondo nnyịn emi ẹkemede ndida ukwak usen̄kpọ eyomfịn n̄kụt edi sextiliọn 70—ẹwet 7 ye ikpîkpu 22! Jehovah ama owụt ke ntantaọfiọn̄ ẹwak etieti ke ini enye ekemende ibat ntantaọfiọn̄ odomo ye “ntan emi odude ke mben inyan̄.”—Genesis 22:17.
12 Ke ediwak isua emi ẹbede, mme ekpepn̄kpọ mban̄a ikpaenyọn̄ ẹma ẹkụt se ẹkedọhọde ke ẹdi “n̄kpri ikpehe emi mme otu ntantaọfiọn̄ oro owo mîketịmke ifiọk ẹnọde un̄wana.” Ntaifiọk ẹkekere ke “mme otu ntantaọfiọn̄” emi ẹkedu ke esịt Ntọn̄ntọn̄ Otu Ntantaọfiọn̄ nnyịn. Ke 1924, ẹma ẹdifiọk ke Andromeda, emi edide n̄kpere-n̄kan ke otu mme otu ntantaọfiọn̄ emi, ekenen̄ede edi otu ntantaọfiọn̄ ke idemesie—adade un̄wana miliọn isua iba ndisan̄a nto Ntọn̄ntọn̄ Otu Ntantaọfiọn̄ nnyịn nsịm enye! Idahaemi ntaifiọk ẹnọ ekikere ẹte ke ediwak biliọn otu ntantaọfiọn̄ ẹdu, kiet kiet esịnede ediwak tọsịn—ndusụk ediwak biliọn—ntantaọfiọn̄. Kpa ye oro, Jehovah “abat ibat ntantaọfiọn̄; onyụn̄ osio mmọ kpukpru enyịn̄.”—Psalm 147:4.
13. (a) Ntak emi mme otu ntantaọfiọn̄ ẹdide n̄wọrọnda? (b) Ẹsana didie ẹfiọk ke ntaifiọk idiọn̄ọke “mme ewụhọ ikpa-enyọn̄”?
13 Jehovah okobụp Job ete: “Nte afo emekeme nditebe Pleiades ke ubọp-n̄kpọ, nnyụn̄ ntat urụk Orion?” (Job 38:31) Pleiades ye Orion ẹdi mme san̄asan̄a otu ntantaọfiọn̄. Okposụkedi etiede nte mme otu ntantaọfiọn̄ emi ẹnen̄erede ẹyom usụn̄ ẹkpọn̄ kiet eken, itie oro mmọ ẹdude ikpụhọkede ke ini ẹdade ke isọn̄ ẹkụt. Sia itie mmọ mîkpụhọkede, mme ntantaọfiọn̄ “ẹsinam mme awat inyan̄ ẹdiọn̄ọ usụn̄, anam mme aka-ọfiọn̄ ẹkeme ndidomo ubomofụm uka ọfiọn̄ mmọ nse, onyụn̄ anam ẹdiọn̄ọ nsio nsio ntantaọfiọn̄.” (The Encyclopedia Americana) Kpa ye oro, owo ndomokiet inen̄ekede ifiọk ‘n̄kpọ’ oro ọbọpde mme otu ntantaọfiọn̄ emi adian ọtọkiet. Ih, ntaifiọk isụk ikemeke ndibọrọ mbụme oro ẹkebụpde ke Job 38:33 ẹte: “Nte afo ọmọfiọk mme ewụhọ ikpa-enyọn̄?”
14. Ntak emi usụn̄ nte ẹbaharede un̄wana ayan̄ade owo ifiọk?
14 Ntaifiọk ikemeke ndibọrọ mbụme efen oro ẹkebụpde Job: “Ewe edi usụn̄ nte ẹbaharede un̄wana?” (Job 38:24) Ewetn̄wed kiet okokot mbụme oro ẹbụpde ẹban̄a un̄wana mi “ọkpọsọn̄ mbụme ifiọk ntaifiọk eyomfịn.” Ke edide isio, ndusụk mbon akwaifiọk Greece ẹkekere ke un̄wana esiwọrọ oto enyịn owo. Ke mme isua ndondo emi, ntaifiọk ẹkere ke un̄wana edi n̄kpri mben̄e odudu. Mbon en̄wen ẹkere ke enye esisan̄a ke mbufụt. Mfịn, ntaifiọk ẹnịm ke akpanikọ ke un̄wana etie nte mbufụt ye n̄kpri mben̄e odudu. Nte ededi, owo isụk itịmke ifiọk se un̄wana edide ye nte “ẹbaharede un̄wana.”
15. Ukem nte David, ekpetie nnyịn didie ke idem ke ini ikerede iban̄a mme heaven?
15 Ke ikerede iban̄a kpukpru emi, etie nnyịn ke idem ukem nte eketiede David andiwet psalm, emi ọkọdọhọde ete: “Ke adan̄aemi nsede enyọn̄, utom nnuenubọk fo, ọfiọn̄ ye ntantaọfiọn̄ emi afo owụkde; nso n̄kpọ edi owo eke afo etide enye? nso n̄kpọ edi eyen owo eke afo edide edise enye?”—Psalm 8:3, 4.
Isọn̄ ye Mme Edibotn̄kpọ Oro Ẹdude ke Esịt Ẹbụk Ubọn̄ Jehovah
16, 17. Didie ke mme edibotn̄kpọ ke “udem” ẹtoro Jehovah?
16 Psalm 148 asiak mme usụn̄ en̄wen emi mme edibotn̄kpọ ẹbụkde ubọn̄ Abasi. Ps 148 Ufan̄ 7 okot ete: “Mbufo mme dragon [“ikpọ unam mmọn̄,” NW], ye kpukpru udem, ẹtie ke isọn̄ ẹtoro Jehovah.” Ih, “kpukpru udem” ẹyọhọ ye mme utịbe utịbe edibotn̄kpọ oro ẹwụtde ọniọn̄ ye odudu Abasi. Abakakak esiwak ndidobi tọn 120—oro edi, odobi nte enen 30! Esịt esie kpọt odobi ebe kilogram 450 onyụn̄ ekeme ndisuan n̄kpọ nte kilogram iyịp 6,400 ndọn̄ ke ofụri idem esie! Ndi ikpọ unam mmọn̄ emi ẹsinọnuọn ẹnyụn̄ ẹtie ifu ifu ke esịt mmọn̄? Baba-o. N̄ka Europe Oro Esisan̄ade Atan̄ Mme Unam Mmọn̄ Oro Ẹmụmde ke Ndudue ọdọhọ ke “mmọ ẹsisọp etieti ke esịt mmọn̄.” Ndise oro ẹkụtde ke satellite owụt ke “akada abakakak kiet ọfiọn̄ 10 kpọt ndinịm se iwakde ibe kilomita 16,000.”
17 Orụk okụn̄abak kiet esinịm esịm isọn̄ mmọn̄ oro otụn̄ọde ke mita 45, edi ntụn̄ọ-n̄kan enịm oro akanam okụn̄abak enịmde edi mita 547! Ntak emi utọ enịm oro mîsifịnake okụn̄abak? Oti esie esituak sụn̄sụn̄ ke ini enye enịmde enịm, ndien iyịp esiwọn̄ọde aka esịt, obufre, ye mfre esie. N̄ko, mme esịp esie ẹnyene mmọn̄ibọk oro ẹkamade oxygen. Unam mmọn̄ emi ẹkotde elephant seal ye isọnsi ẹkeme ndinịm nsịm isọn̄ mmọn̄ oro enen̄erede otụn̄ọ. Magazine Discover ọdọhọ ke “utu ke ndin̄wana nte ẹkpekotde ibifịk ke ini ẹbiọkde-biọk mmọn̄, mmọ ẹsitre ndikot ibifịk.” Mmọ ẹnyene ekese oxygen ke esịp. Nte an̄wan̄ade, mme edibotn̄kpọ ẹwụt ke okopodudu Abasi enyene ọniọn̄!
18. Didie ke mmọn̄ inyan̄ owụt ke Jehovah enyene ọniọn̄?
18 Mmọn̄ inyan̄ ke idemesie owụt ke Jehovah enyene ọniọn̄. N̄wed oro Scientific American ọdọhọ ete: “Kpukpru ntọi mmọn̄ oro ẹdude ke ikpehe inyan̄ibom oro ẹtụn̄ọde ke mita 100, ẹnyene ediwak tọsịn n̄kpri mbiet ye eto oro enyịn mîkwe emi ẹfiọrọde ke enyọn̄ mmọn̄.” Se ẹkotde akai oro enyịn mîkwe mi esinam ofụm nnyịn asana ke ndikot ediwak biliọn tọn carbon dioxide nda. Enye esinọ nnyịn se ikande mbahade iba ke ofụri oxygen oro nnyịn in̄wekde.
19. Didie ke ikan̄ ye snow ẹnam uduak Jehovah?
19 Psalm 148:8 ọdọhọ ete: “Ikan̄ ye edịm-itiat; snow, ye ntụhube; ye oyobio emi ẹnamde uyo esie.” Ih, Jehovah esida n̄ko mme odudu obot anam uduak esie. Kere ban̄a ikan̄. Ke ediwak isua emi ẹkebede, ẹkeda ikan̄ akai n̄kukụre nte se ibiatde-biat n̄kpọ. Idahaemi mme anam ndụn̄ọde ẹnịm ke ikan̄ enen̄ede enyene ufọn ọnọ n̄kann̄kụk, atade n̄kani m̀mê mbukpo eto, anam ediwak n̄kpasịp ẹtịbe, anam isọn̄ afiak ọfọn n̄kpọ, ndien ke nditịm ntịn̄, akpan akwa ikan̄ ndibụbede. Snow enyene ufọn n̄ko, ebịt onyụn̄ anam isọn̄ ọfọn n̄kpọ, anam mme akpa ẹka iso ẹnyene mmọn̄, inyụn̄ iyakke idaha eyo ebịt mme eto ye unam akaha.
20. Didie ke ubonowo ẹbọ ufọn ẹto ikpọ obot ye mme eto?
20 Psalm 148:9 ọdọhọ ete: “Ikpọ obot, ye kpukpru n̄kpri obot; eto mfri, ye kpukpru mme cedar.” Ndiye ikpọ obot ẹwụt akwa odudu Jehovah. (Psalm 65:6) Edi mmọ n̄ko ẹnyene ufọn. Ntọt otode Ufọkn̄wed Oro Ẹkpepde N̄kpọ Ẹban̄a Isọn̄ ke Bern, Switzerland, ọdọhọ ete: “Kpukpru ikpọ akpa ererimbot ẹsiaha ẹto ikpọ obot. Se iwakde ibe mbahade iba ke otu ubonowo ẹda eti mmọn̄ ẹto ikpọ obot . . . Mme ‘tan̄k mmọn̄’ emi ẹnen̄ede ẹnyene ufọn ẹnọ ubonowo.” Idem ikpîkpu eto owụt ubọn̄ Andinam enye. Ntọt otode Ndutịm N̄kann̄kụk eke Edidiana Mme Idụt ọdọhọ ke mme eto “ẹnyene ufọn ẹnọ mme owo ke kpukpru idụt . . . Ediwak orụk eto ẹsinọ owo mme utọ akpan n̄kpọ nte obukpọk, mfri, isịp, mbabak ye n̄kpọ udian n̄kpọ oro ẹsidade ẹnyene okụk. Ke ofụri ererimbot, owo biliọn 2 ẹsida ifia ẹbara ikan̄.”
21. Nam an̄wan̄a nte ikpîkpu awawa ikọn̄ owụtde ke Andibot odu.
21 Ẹkụt uyarade enyene-ọniọn̄ Andibot ke nte enye anamde eto. Kere ban̄a ikpîkpu awawa ikọn̄. Enyọn̄ enyọn̄ esie enyene n̄kpọ oro etiede aran aran emi ofụkde enye mbak enye edisat. Ke esịt esịt, ediwak nsen ẹdu oro ẹdọn̄ọde chloroplast. Chloroplast emi esịne chlorophyll, emi esidụride odudu un̄wana ada. Ebede ke ndutịm emi ẹkotde photosynthesis, mme ikọn̄ ẹsikabade ẹdi “usiakifia unam udia.” Orụn̄ eto ẹsikot mmọn̄ ke isọn̄ ebe ke awak-n̄kụhọ “ndutịm usan̄a mmọn̄” ẹnyụn̄ ẹnọ ẹsọk ikọn̄. Ediwak tọsịn n̄kpri n̄kpọ oro ẹtiede nte ufakinua (ẹkotde stomata) emi ẹdude ke edem ikọn̄ ẹsikụbọde ẹnyụn̄ ẹfiak ẹkụbọ, ẹyakde carbon dioxide ebe odụk. Un̄wana esinọ odudu man anam mmọn̄ ye carbon dioxide ẹbuaha kiet ẹnam udia oro ọnọde odudu. Ke emi, eto ekeme ndidia udia oro enye anamde. Kpa ye oro, “usiakifia” emi ideheke isinyụn̄ inamke uyom. Utu ke ndisabade n̄kann̄kụk, enye esikam osion̄o eti ofụm emi ẹkotde oxygen nte ndek esie!
22, 23. (a) Nso n̄wọrọnda ukeme ke ndusụk inuen ye mme unam ikọt ẹnyene? (b) Mme mbụme ewe ke oyom ineme?
22 Psalm 148:10 ọdọhọ ete: “Mme unam ikọt, ye kpukpru ufene; mme andinyọni, ye inuen mba.” Ediwak unam ikọt ye mme inuen enyọn̄ ẹnyene n̄wọrọnda ukeme. Ituen eke Isuo Laysan ekeme ndife n̄ka ata anyan usụn̄ (ke idaha kiet enye ama efe kilomita 40,000 ke usen 90 kpọt). Ekran̄ esife oto Edem Edere aka Edem Usụk America, efede ke se iwakde ibe hour 80 ye unana edituak nda. Camel isidọn̄ke mmọn̄ ke ekụn̄ esie nte ẹsiwakde ndikere, edi esidọn̄ ke akpa esie, anamde enye ekeme ndisan̄a ke ata anyan ini ye unana edikop nsatitọn̄. Do, idịghe n̄kpọ n̄kpaidem ndikụt mme ọdiọn̄-ukwakutom ẹsitịn̄de enyịn ẹse mme unam ke ini mmọ ẹbotde masịn ye mbufa n̄kpọ eken. Ewetn̄wed oro Gail Cleere ọdọhọ ete: “Edieke afo oyomde ndibot n̄kpọ oro edinamde utom edifọn edifọn . . . mîdinyụn̄ ibiatke n̄kann̄kụk, enen̄ede etie nte ke afo oyokụt n̄kpọ obot ndikpebe.”
23 Ih, mme edibotn̄kpọ ẹnen̄ede ẹbụk ubọn̄ Abasi! Ọtọn̄ọde ke mme heaven oro ẹyọhọde ye ntantaọfiọn̄ esịm mme eto ye mme unam, kpukpru mmọ kiet kiet ẹda itoro ẹsọk Andibot mmọ. Edi nso kaban̄a nnyịn mme owo? Didie ke nnyịn ikeme ndidiana ye mme n̄kpọ obot ntoro Abasi?
Nte Afo Emeti?
• Ntak emi mbon oro ẹdọhọde ke Abasi idụhe mînyeneke n̄kpọ nditịn̄ nnyan̄a idem?
• Didie ke mme ntantaọfiọn̄ ye mme ekondo ẹbụk ubọn̄ Abasi?
• Didie ke mme unam mmọn̄ ye eke ikọt ẹwụt ke ima ima Andibot odu?
• Didie ke mme odudu obot ẹnam uduak Jehovah?
[Mme Mbụme Ukpepn̄kpọ]
[Ndise ke page 10]
Ntaifiọk ẹnọ ekikere ẹte ke ibat ntantaọfiọn̄ oro ẹkemede ndida ukwak usen̄kpọ n̄kụt ẹdi sextiliọn 70!
[Ebiet Ẹdade N̄kpọ Ẹto]
Frank Zullo
[Ndise ke page 12]
Okụn̄abak
[Ndise ke page 13]
Mbak snow
[Ebiet Ẹdade N̄kpọ Ẹto]
snowcrystals.net
[Ndise ke page 13]
Ekpri ituen eke Isuo Laysan