Mmanie Ẹkedi Mbon Anabaptist?

AKPA ini emi owo akade ufọt obio Münster ke Westphalia, Germany, enye enyene ndituak nda nse efọk ita oro ẹdade ukwak ẹnam, emi ẹkọn̄ọde ke tọwa ufọkabasi. Ke ẹsiode ibio ibio ini ifan̄ oro ẹkekọn̄ọrede mmọ ẹfep, mme efọk oro ẹmekọn̄ọ do ke n̄kpọ nte isua 500. Ke editọn̄ọ, ẹkedọn̄ okpo iren ita emi ẹketụhọrede ẹwot ke mme efọk emi. Iren emi ẹkedi mbon Anabaptist, ndien mme efọk emi ẹdi utak-usụhọ n̄kpọ obio ubọn̄ mmọ.

Mmanie ẹkedi mbon Anabaptist? N̄ka emi ọkọtọn̄ọ didie? Nso ikedi mme akpan ukpepn̄kpọ mmọ? Ntak emi ẹkewotde iren emi? Ndien nso ebuana ke efọk ita oro ẹnyene ye obio ubọn̄?

Didie ke Ẹkpenam Ukpụhọde ke Ufọkabasi?

Ke utịt utịt ọyọhọ isua ikie 15 ye ntọn̄ọ ntọn̄ọ ọyọhọ isua ikie 16, ẹma ẹnen̄ede ẹkụt ndudue ẹnọ Ufọkabasi Roman Catholic ye mme ọkwọrọ ederi. N̄wo ye oburobụt ido ẹkeyọyọhọ ufọkabasi; ntem, ediwak owo ẹma ẹkere ke ẹyom ikpọ ukpụhọde. Ke 1517, Martin Luther ama etịn̄ ke eferife ete ke ẹnyene ndinam ukpụhọde, ndien ke ntre mbon en̄wen ẹma ẹdiana ke eneni oro, Edinam Ukpụhọde mbon Protestant ama ọtọn̄ọ.

Edi ndutịm mme anam ukpụhọde emi ikedịghe ukem kaban̄a mme ukpụhọde oro ẹkpenamde ye adan̄a nte ẹkpenamde mme ukpụhọde emi. Ediwak owo ẹma ẹkụt ufọn edisọn̄ọ nyịre ke Bible ke mme n̄kpọ ẹban̄ade utuakibuot. Kpa ye oro, mme anam ukpụhọde emi ikakam inyeneke uyo kiet ke nte ẹkpenamde mme ukpepn̄kpọ Bible ẹn̄wan̄a. Ndusụk owo ẹkekere ke Ukpụhọde emi ama ọnuọn akaha. Ndien ndusụk mme anam ukpụhọde emi ẹketọn̄ọ n̄ka Anabaptist.

Hans-Jürgen Goertz ewet ke n̄wed esie oro Die Täufer—Geschichte und Deutung: “Ke nditịm ntịn̄, idịghe n̄ka baptist kiet kpọt okodu, mmọ ẹma ẹwak.” Ke uwụtn̄kpọ, ke 1521 mme owo ẹma ẹsineme ẹban̄a iren inan̄ emi ẹkediọn̄ọde nte mme prọfet obio Zwickau ke ntak emi mmọ ẹkekpepde ukpepn̄kpọ mbon Anabaptist ke Wittenberg. Ndien ke 1525, ẹma ẹtọn̄ọ isio isio otu mbon Anabaptist ke Zurich, Switzerland. Ẹma ẹtọn̄ọ otu mbon Anabaptist n̄ko ke Moravia—idahaemi edide Czech Republic—ye ke Netherlands.

Baptism—Enyene Nditọwọn̄ m̀mê Ikpọ Owo?

Obio mbon Anabaptist ikesiwakke owo, ndien mmọ ẹkesiwak ndinam n̄kpọ emem emem. Mmọ ikesidịpke-dịp mme ukpepn̄kpọ mmọ, ke nditịm ntịn̄, mmọ ẹma ẹsikwọrọ ikọ ẹnọ mbon en̄wen. Ẹkewet mme akpan ukpepn̄kpọ ido ukpono Anabaptist ke Ikọ Mbuọtidem Schleitheim ke 1527. Ke adianade ye mme n̄kpọ eken, mmọ ikesidụkke utom ekọn̄, ẹdianade idem ẹkpọn̄ ererimbot, ẹnyụn̄ ẹsio mme anamidiọk ẹfep ke otu mmọ. Edi ata akpan n̄kpọ oro ẹkedade ẹdiọn̄ọ se mmọ ẹnịmde ke akpanikọ, oro akanamde mbon Anabaptist ẹdi ata isio isio ye mme ido ukpono eken, ekedi mmọ ndinịm ke baptism ekenyene ikpọ owo idịghe nditọwọn̄. *

Baptism ndidi n̄kpọ ikpọ owo ikedịghe ikpîkpu ukpepn̄kpọ ido ukpono; enye ekedi n̄kpọ oro aban̄ade odudu. Edieke ẹkenamde ubịghi ndina baptism tutu owo odụk akwa owo—ndien ke ntem anamde owo ekeme ndinam ubiere oro ọkọn̄ọde ke se enye enịmde—ndusụk owo ẹkeme nditre ndina baptism ofụri ofụri. Ndien ke nsụhọde n̄kaha, ufọkabasi ikakarake mbon oro  mînaha baptism. Ke ndusụk ufọkabasi, akwa owo ndina baptism ọkọwọrọ enye nditaba ndusụk odudu.

Ntem, mbon Catholic ye mbon Lutheran ẹma ẹduak nditre baptism ikpọ owo. Ke 1529 ebede, ke ndusụk obio, ẹma ẹkeme ndibiere ikpe n̄kpa nnọ mbon oro ẹkenịmde ikpọ owo baptism m̀mê oro ẹkenade baptism nte ikpọ owo. Thomas Seifert, ọkọmbụk n̄kpọntịbe, ọdọhọ ke ẹma “ẹnen̄ede ẹkọbọ mbon Anabaptist ke ofụri Edisana Obio Ukara Rome ke Germany.” Ukọbọ oro ama esịm etịn̄e esie ke Münster.

Münster Ntọn̄ọ Ntọn̄ọ Eyo Ntatenyịn Oyom Ukpụhọde

N̄kpọ nte owo 10,000 ẹkedụn̄ọ ke Münster ke ntọn̄ọ ntọn̄ọ eyo ntatenyịn, enye ama onyụn̄ enyene ikpọ ibibene emi ubara ekedide mita 90, uniọn̄ okonyụn̄ edide kilomita 5, emi mme owo mîkesiwakke ndikeme ndibe ndụk. Nte ededi, idaha ke esịt obio ikenyeneke iwụk nte mme ibibene esie. N̄wed oro The Kingdom of the Anabaptists, emi Itie Ubon N̄kpọeset Obio Münster osiode, etịn̄ aban̄a “mme eneni ukaraidem ke ufọt mme Ọbọp Mbet ye mme N̄ka.” N̄ko-n̄ko, mbio-obio ikenemke esịt iban̄a edinam mme ọkwọrọ ederi. Münster ama ama Edinam Ukpụhọde ndien ke ntre, ke 1533 enye ikedịghe aba obio Catholic edi akakabade edi obio Lutheran.

Kiet ke otu akakan mme ọkwọrọ ikọ unam ukpụhọde ke Münster ekedi Bernhard Rothmann, kpa owo emi ekesinamde n̄kpọ ibụmede ibụmede. Ewetn̄wed oro Friedrich Oehninger ọdọhọ ke “mme ekikere [Rothmann] ẹma ẹkabade ẹdi ekikere mbon Anabaptist; enye ye mme nsan̄a esie ẹma ẹtre ndinịm nseknditọ baptism.” Ediwak owo ke Münster ẹma ẹnọ enye ibetedem okposụkedi ndusụk owo do ẹkedade mme ekikere esie nte mme ebeubọk ekikere. “Ediwak owo oro ẹkemade ukpepn̄kpọ akani ido ukpono ẹma ẹkpọn̄ obio oro, sia ẹkekopde editịmede esịt ẹnyụn̄ ẹkerede ke afanikọn̄ ọmọn̄ ada itie. Mbon Anabaptist ẹma ẹto kpukpru ebiet ẹdiyọhọ Münster, ẹkerede ke idotenyịn mmimọ oyosu.” Mbon Anabaptist ndiwak ntre ke Münster ama ada ekesịm enyene-ndịk n̄kpọntịbe.

Ẹn̄wana ye Obufa Jerusalem

Mbon Netherlands iba emi ẹkewọrọde ẹdidụn̄ ke Münster—Jan Mathys, etem e-bred emi okotode Haarlem, ye Jan Beuckelson, emi ẹkediọn̄ọde nte John eke Leiden ẹma ẹnyene akpan ubọk ke se ikadade itie do. Mathys ọkọdọhọ ke imọ idi prọfet onyụn̄ ọtọt ke April 1534 edidi ini oro Christ editọn̄ọde ntak edi. Ẹkedọhọ ke obio oro ekedi Obufa Jerusalem oro ẹtịn̄de ẹban̄a ke Bible, ndien kpukpru owo ẹkekere ke utịt ererimbot ọmọn̄ edi. Rothmann ọkọdọhọ ke kpukpru owo ẹkpenyene ndibabuana kpukpru n̄kpọ. Ikpọ owo ke obio ẹkenyene ndinam ubiere: Ẹna baptism mîdịghe ẹkpọn̄ obio. Ẹma ẹnịm ekese owo baptism, esịnede mbon oro ẹkebụhọde ke mmọn̄ n̄kukụre mbak ẹditaba ufọk ye inyene mmọ.

Mbọribọ ama omụm mme obio eken ke ini mmọ ẹkekụtde nte Münster akabade edi akpa obio emi mbon Anabaptist ẹkekarade ido ukpono ye ukara ke ọkpọsọn̄ ubọk. Nte n̄wed oro Die Täufer zu Münster ọdọhọde, emi ama anam “ofụri Edisana Obio Ukara Rome ke Germany asua Münster.” Prince-Bishop Count Franz von Waldeck, ọwọrọiso owo do, ama etịm mbonekọn̄ man anam nna ke Münster. Mbon Lutheran ye Catholic ẹkedu ke udịmekọn̄ oro. Ido ukpono mbiba emi, emi mîkenyịmeke ye kiet eken ke Edinam Ukpụhọde, emi ke mîbịghike ẹdinyụn̄ ẹn̄wanade ye kiet eken ke Ekọn̄ Isua Edịp-ye-Duop, ẹma ẹdiana kiet ẹn̄wana ye mbon Anabaptist.

Ẹsobo Obio Ubọn̄ Mbon Anabaptist

Mbonekọn̄ oro ẹkenamde nna ikenyeneke odudu ke idem mbon oro ẹkedude ke esịt  obio emi ibibene ekekpemede. Ke April 1534, emi ẹkedọhọde nte Christ editọn̄ọde ntak edi, Mathys ama awat ke afia enan̄ mbakara ọwọrọ ke inuaotop obio, ekerede ke Abasi eyekpeme imọ. Kere n̄kpen̄eyen̄ oro okomụmde ikọt Mathys nte mmọ ẹkenyande iso ke ibibene obio ẹda ẹkụt nte udịmekọn̄ oro ẹkenamde nna ẹsepde Mathys n̄ken̄e n̄ken̄e ẹnyụn̄ ẹtoride ibuot esie ke eto ẹnyan.

John eke Leiden akade itie Mathys ndien ẹkekot enye Edidem Jan Mbon Anabaptist ke Münster. Enye ama odomo ndinam ibat iren ye iban ẹdi ukem—iban ẹma ẹwak ẹkan iren ke obio oro—ke ndisịn udọn̄ nnọ iren ete ẹdọ adan̄a ediwak iban nte ẹkekeme. Ke ndiwụt ebeubọk edinam oro okodude ke obio ubọn̄ mbon Anabaptist ke Münster, isop efịbe ye use ekedi n̄kpa, ke adan̄aemi ẹkenyịmede edidọ ediwak iban, ẹkam ẹsịnde-sịn udọn̄ ẹnọ. Edidem Jan ke idemesie ọkọdọ iban 16. Ke ini kiet ke otu mmọ, Elisabeth Wandscherer, ọkọdọhọde enye ayak imọ ikpọn̄ obio oro, ẹma ẹbịghi n̄wan oro ibuot ke eferife.

En̄wan oro ekebịghi isua kiet ye ọfiọn̄ iba, tutu ke June 1535 ke ini ẹkekande obio oro. Ẹma ẹsobo Münster ke usụn̄ oro akanam owo mîsoboke ke mîbọhọke eke Ekọn̄ Ererimbot II. Rothmann ama ọbọhọ efehe, edi ẹma ẹmụm Edidem Jan ye adausụn̄ mbon Anabaptist iba efen, ẹtụhọde, ẹnyụn̄ ẹwot mmọ. Ẹma ẹdọn̄ okpo mmọ ke efọk ẹkọn̄ ke tọwa Ufọkabasi St. Lambert. Seifert ọdọhọ ke ẹkenam oro “man edi enyene-ndịk uwụtn̄kpọ ọnọ kpukpru mbon oro ẹkeyomde ndisịn ntịme.” Ih, ndinọhọ ke edinam ukaraidem ama ada mme enyene-ndịk utịp edi.

Nso iketịbe inọ mme obio mbon Anabaptist eken? Ẹma ẹkọbọ mmọ ke ediwak isua ke ofụri Europe. Ata ediwak mbon Anabaptist ẹma ẹsọn̄ọ ẹyịre ke mme edumbet oro ẹkekpande mmọ ndidụk utom ekọn̄, okposụkedi ibat ibat mmọ ẹkedide mbon nsọn̄ibuot. Nte ini akakade, akani oku oro Menno Simons ama akabade edi adausụn̄ mbon Anabaptist, ndien ke akpatre ẹkedi ẹdidiọn̄ọ otu oro nte mbon Mennonite m̀mê ẹdiọn̄ọ mmọ ke mme enyịn̄ efen.

Efọk Ita Oro

Mbon Anabaptist ẹkedi sụk mbon ido ukpono emi ẹkedomode ndisọn̄ọ nyịre ke mme edumbet Bible. Edi mme owo emi ẹkenyenede ebeubọk ekikere ke Münster ẹma ẹtụn mbon Anabaptist usụn̄ ẹnyụn̄ ẹnam mmọ ẹnọhọ ke mme edinam ukaraidem. Ke ndondo oro mmọ ẹkenamde ntre, n̄ka oro ama akabade otu unam ukpụhọde. Oro ọkọwọrọ nsobo ọnọ n̄ka Anabaptist ye obio Münster ntọn̄ọ ntọn̄ọ eyo ntatenyịn.

Efọk ukwak ita emi ẹkọn̄ọde ke tọwa ufọkabasi ẹsụk ẹteti isenowo emi ẹkade ufọt obio oro mme enyene-ndịk n̄kpọntịbe oro ẹkedade itie ke n̄kpọ nte isua 500 emi ẹkebede.

[Ikọ idakisọn̄]

[Mme ndise ke page 13]

Ẹma ẹtụhọde, ẹwot, ẹnyụn̄ ẹkọn̄ Edidem Jan ke tọwa Ufọkabasi St. Lambert