Enyene-Uko “Asan̄a-Isan̄ ke Ntak Gospel”

ẸDỌHỌ ke George Borrow ama ọfiọk usem 12 ke esịmde isua 18. Isua iba ke ukperedem, enye ama akabade usem 20 “mmemmem mmemmem ye inem inem.”

Ke 1833 N̄ka Bible Britain ye eke Esenidụt ke London, England, ama okot eren oro ekenyenede n̄wọrọnda usọ mi edi London man ẹnam ndụn̄ọde ye enye. Sia mîkenyeneke okụk ukpeusụn̄, edi ebierede ndida eti ifet emi nnam n̄kpọ nte ọfọnde, Borrow emi ekedide isua 30 ama ada hour 28 kpọt asan̄a kilomita 180 oto obio emana esie ke Norwich ekesịm London.

N̄ka Bible ama ọnọ enye ọkpọsọn̄ utom—ndida ọfiọn̄ itiokiet n̄kpep usem Manchu emi ẹkesemde ke ndusụk ikpehe China. Enye ama ọdọhọ ẹnọ imọ n̄wed oro owụtde nte ẹbonde ikọ ke usem Manchu, edi n̄kukụre se ẹkenọde enye ekedi Gospel Matthew ke usem Manchu, ye n̄wed ukabadeikọ emi ẹkabarede ikọ Manchu ẹsịn ke French. Kpa ye oro, ke ufan̄ urua 19, enye ama ewet N̄ka Bible ke London ete: “Abasi an̄wam mi ndinen̄ede mfiọk usem Manchu.” Emi ekenen̄ede edi n̄wọrọnda koro ẹdọhọ ke kpa ukem ini oro ke enye akanam edinen̄ede ke Gospel Luke ke usem Nahuatl, kiet ke otu usem oro mme amanaisọn̄ Mexico ẹsemde.

Bible ke Usem Manchu

Ke ọyọhọ isua ikie 17, kpa akpa ini oro ẹkewetde-wet usem Manchu, emi ẹkedade abisi ẹto usem Uighur eke mbon Mongolia, Manchu ekedi usem oro mbon ukara China ẹkesisemde. Okposụkedi ibat mbon oro ẹsemde usem emi okosụhọrede nte ini akakade, mbon N̄ka Bible Britain ye eke Esenidụt ẹma ẹnyene ọkpọsọn̄ udọn̄ ndimịn̄ nnyụn̄ nsuan Bible ke usem Manchu. Etisịm 1822, mmọ ẹma ẹnọ okụk ẹda ẹmịn̄ idem nsiondi Gospel Matthew 550, emi Stepan V. Lipoftsoff akakabarede. Enye akanam utom ke Itieutom Russia Esede Aban̄a Mbubehe Esenidụt, ama onyụn̄ odụn̄ ke China isua 20. Ẹkemịn̄ Gospel Matthew emi ke St. Petersburg, edi ke ẹma ẹkesuan idem ifan̄, ukwọ ama abiat se ikosụhọde.

Ikebịghike, ẹma ẹkabade ofụri N̄wed Abasi Christian Usem Greek. Ẹma ẹtọn̄ọ ndinen̄ede nnyene udọn̄ ke Bible ke ini ẹkefiọhọde n̄kani uwetn̄kpọ ata ediwak ikpehe N̄wed Abasi Usem Hebrew ke 1834. Anie edikeme ndise mban̄a edinen̄ede Bible usem Manchu oro ama okododu nnyụn̄ n̄kabade mme ikpehe oro owo mîkakabakede? N̄ka Bible Britain ye eke Esenidụt ama ọnọ George Borrow aka akanam utom oro ke ibuot mmọ.

Ndika Russia

Ke ama ekesịm St. Petersburg, Borrow ama esịn ifịk ekpep usem Manchu ntotụn̄ọ ntotụn̄ọ man ekeme ndikot nnyụn̄ nnen̄ede uwetn̄kpọ Bible Manchu nnennen nnennen. Kpa  ye oro, emi ekedi ata ọkpọsọn̄ utom ndien Borrow ama esinam utom hour 13 ke usen, an̄wamde nditịm ukwak oro ẹkedade ẹmịn̄ The New Testament, emi ẹkekotde ke ukperedem “ediye nsiondi Bible edem usiahautịn.” Ẹma ẹmịn̄ idem tọsịn kiet ke 1835. Edi ẹma ẹbiat uduak Borrow ndimen Bible emi n̄kasuan ke China. Sia ukara Russia okokopde ndịk ke ndisuan Bible usem Manchu ke China ekeme ndibiat ufan ufan itie ebuana oro imọ inyenede ye China, enye ikayakke Borrow asan̄a ekpere China edieke enye akakamade ọkpọkọm “Bible kiet kpọt ke usem Manchu.”

Ẹma ẹsuan idem Bible emi ifan̄ ke n̄kpọ nte isua duop ke ukperedem, ndien ke 1859 ẹma ẹnyene mme edikabade Gospel Matthew ye Mark, emi uwetn̄kpọ usem Manchu odude ke ufien ndien eke Chinese odu ke nnasia. Nte ededi, etisịm ini oro, ediwak owo oro mîkekemeke ndikot usem Manchu ẹma ẹma ndikot usem Chinese, ndien idotenyịn edinyene ofụri Bible ke usem Manchu ama ọtọn̄ọ ndikpa mfụhọ. Ke nditịm ntịn̄, Manchu ikedịghe aba ọsọ usem oro ẹkesemde, ndien ikebịghike usem Chinese ekenyene ndida itie esie. Usem Chinese ama ada itie usem Manchu ke 1912 ke ini China akakabarede edi obio ukara.

Ekpri Isuo Iberia

Sia se enye okokụtde ekedemerede enye udọn̄, George Borrow ama afiak aka London. Ẹma ẹnọ enye aka Portugal ye Spain ke 1835, ndien enye ọkọdọhọ ke ẹkenọ imọ ika “ikodụn̄ọde ifiọk adan̄a nte mme owo ẹkeben̄ede idem ndinyịme akpanikọ Ido Ukpono Christ.” Ke ini oro, utom N̄ka Bible Britain ye eke Esenidụt ikesịmke idụt iba emi ke ntak akwa ndutịme ukaraidem ye eke n̄kaowo. Borrow ama okop inemesịt ndinyene nneme Bible ye mme owo oro ẹkedụn̄de ke mme obio-in̄wan̄ Portugal, edi ikebịghike, enye ama ebe aka Spain sia mbon Portugal mîkenyeneke udọn̄ ke ido ukpono.

Borrow ama osobo isio isio n̄kpọ-ata ke Spain, akpan akpan ye mbon Gypsy oro enye ekenyenede n̄kpet n̄kpet ebuana, sia enye ọkọdiọn̄ọde usem mmọ. Esisịt ini ke enye ama ekebehe do, enye ama ọtọn̄ọ ndikabade “Obufa Testament” nsịn ke Gitano, kpa usem Spanish oro mbon Gypsy ẹsemde. Enye ama okot iban Gypsy iba ẹdin̄wam imọ ke ndusụk utom. Enye ama esikot edikabade Spanish ọnọ mmọ ndien ekem ọdọhọ mmọ ẹkabade ẹnọ imọ. Ntem ke enye ekekeme ndikpep nnennen usụn̄ oro ẹsidade mme ebetọ ikọ Gypsy ẹtịn̄ ikọ. Nte utịp ukeme esie, ẹma ẹmịn̄ Gospel Luke ke ini utọ 1838, anamde bishop kiet ofiori ete: “Enye ọmọn̄ ada usem Gypsy akabade kpukpru mbon Spain esịt.”

Ẹma ẹnọ George Borrow odudu ndiyom “owo emi enyenede ukeme ndikabade N̄wed Abasi nsịn ke usem Basque.” Borrow ọkọdọhọ ke ẹkeyak utom oro ẹnọ Dr. Oteiza, abiausọbọ emi “ekenen̄erede ọfiọk usem oro, emi ami ke idemmi ntienede mfiọk esisịt.” Ke 1838, Gospel Luke ama akabade edi akpa n̄wed Bible oro ẹkekabarede ke usem Spanish oro mbon Basque ẹsemde.

Sia ekenyenede ọkpọsọn̄ udọn̄ ndinam ikọ Abasi an̄wan̄a mme usụhọde owo, Borrow ama esisan̄a anyan isan̄ emi akamade n̄kpọndịk  ediwak ini man akasuan mme n̄wed Bible ọnọ mme ubuene oro ẹkedụn̄de ke obio-in̄wan̄. Enye okoyom ndisio mmọ ke ekịm ido ukpono nnyụn̄ nsio nsunsu ekikere mfep ke esịt mmọ. Ke uwụtn̄kpọ, ke ini enye okowụtde ke ifọnke owo ndikpe oku okụk man ẹfen mme idiọkn̄kpọ owo oro, enye ama obụp ete: “Nte edinen Abasi ekeme ndinyịme oku ọbọ okụk man efen idiọkn̄kpọ mme owo?” Edi idem ama enyek N̄ka Bible nte ke utọ ukwọrọikọ oro atuahade ye se mme owo ẹnịmde ke akpanikọ mi ayanam ẹdori ukpan ke utom mmimọ, ntre N̄ka emi ama ọdọhọ Borrow osion̄o idem ọkpọn̄ ukwọrọikọ edi akam owụk ntịn̄enyịn ke edisuan N̄wed Abasi.

Borrow ama ọbọ unyịme oro ẹkenọde ke inua ndimịn̄ El Nuevo Testamento, Obufa Testament ke usem Spanish, ye unana edisịn mme ikọ idakisọn̄ ẹban̄ade ukpepn̄kpọ Roman Catholic. Enye ama ọbọ unyịme emi kpa ye oro akpan isụn̄utom ukara ọkọbiọn̄ọde emi ke ntọn̄ọ ntọn̄ọ, ọdọhọde ke edikabade oro edi n̄kpọndịk ye “idiọk n̄wed.” Ekem Borrow ama eberede itie unyam n̄wed ke Madrid man anyam Obufa Testament esie eke usem Spanish, kpa n̄kpọ oro akanamde enye enyene mfịna ye mme adaiso ido ukpono ye ukara. Ẹma ẹsịn enye ke ufọk-n̄kpọkọbi ke usen 12. Ke ini Borrow akayatde esịt ke ẹsịn imọ ke ufọk-n̄kpọkọbi ke unana ntak, ẹma ẹdọhọ enye ọwọrọ ye unana edisịn editịm. Sia ekenen̄erede ọfiọk ke ẹkọbi imọ nte mîkemke ye ibet, enye ama asiak uwụtn̄kpọ apostle Paul onyụn̄ ọdọhọ ke imọ idiwọrọke tutu ẹtebe imọ ikpe nte odotde ẹnyụn̄ ẹnam enyịn̄ imọ asana.—Utom 16:37.

Etisịm ini oro Borrow, ifịk ifịk isụn̄utom mmọ, ọkọkpọn̄de Spain ke 1840, N̄ka Bible ama ekeme nditọt ete: “Ẹmesuan se ikperede ndisịm idem N̄wed Abasi 14,000 ke Spain ke isua ition emi ẹkebede.” Ke etịpde akamba akamba esịn ke emi, Borrow ama etịn̄ ibio ibio aban̄a ifiọk n̄kpọntịbe esie ke Spain nte “mme isua oro n̄kopde inemesịt n̄kan ke uwem mi.”

The Bible in Spain, emi ẹkemịn̄de ke akpa ini ke 1842—oro ẹsụk ẹmịn̄de tutu emi—edi in̄wan̄-in̄wan̄ ọkpọkpọ mbụk George Borrow oro aban̄ade mme isan̄ ye mme ifiọk n̄kpọntịbe esie. Ke ọwọrọetop n̄wed emi, enye okot idemesie “asan̄a-isan̄ ke ntak Gospel.” Enye ekewet ete: “Nduak ndika n̄kese mme ndedịbe ye nsannsan ebiet emi ẹdude ke otu n̄kpotụk n̄kpotụk n̄kpri ye ikpọ obot, nnyụn̄ nnyene nneme ye mme owo mban̄a Christ.”

Ke ndida ifiopesịt nsuan nnyụn̄ n̄kabade N̄wed Abasi, George Borrow ama esịn itiat idakisọn̄ ọnọ mbon en̄wen—ke akpanikọ, emi ekedi ata ọsọn̄urua ifet.

[Ndise obio ke page 29]

(Ama oyom ndikụt nte enye enen̄erede etie, se n̄wed)

Ukeme oro George Borrow ekesịnde ndikabade nnyụn̄ nsuan Bible ama ada enye oto ke (1). England edika (2). Russia, (3). Portugal, ye (4). Spain

[Ebiet Ẹdade N̄kpọ Ẹto]

Mountain High Maps® Copyright © 1997 Digital Wisdom, Inc.

[Ndise ke page 28]

Ntọn̄ọikọ Gospel John ke usem Manchu, emi ẹkemịn̄de ke 1835, ẹtọn̄ọ ke enyọn̄ ẹkot ẹto ufien ẹka nnasia

[Ebiet Ẹdade N̄kpọ Ẹto]

Ẹda ẹto n̄wed oro The Bible of Every Land, 1860

[Ebiet Ẹdade Ndise Ẹto ke page 27]

Ẹda ẹto n̄wed oro The Life of George Borrow eke Clement K. Shorter, 1919