Ndisọn̄ọ Nda Nnam Akpanikọ​—Ke Eset ye Idahaemi

Ekpri obio ẹkotde Wisła odu ke usụk usụk Poland, ekperede adan̄a Slovakia ye Czech Republic. Okposụk ekemede ndidi akanam afo ukopke n̄kpọ uban̄a Wisła, se iketịbede do eyedemede ata mme Christian udọn̄. N̄kpọntịbe emi enyene n̄kpọ ndinam ye nsọn̄ọnda ye ifịk kaban̄a utuakibuot Jehovah. Didie ke edi ntre?

WISŁA odu ke ediye ikpehe oro etiede obot obot, kpa ebiet emi ẹkemede ndida n̄kụt ikpọ obot ye ofụri uyai esie. Mme edịk emi mmọn̄ ọsọpde ye idịm iba ẹfiọrọ ẹkedụk Akpa Vistula, emi efehede n̄wọn̄ọde n̄wọn̄ọde ebe ikpọ obot ye mme itịghede oro akai ofụkde. Mme owo oro ẹdụn̄de do emi ẹtiede ufan ufan ọkọrọ ye eti idaha eyo n̄kann̄kụk oro ẹnam Wisła edi ọwọrọetop iwụk ebiet usọbọidem ye itie unọ idem nduọkodudu ke ini ndaeyo ye ini etuep.

Etie nte akpa ini emi ẹkesiakde obio emi ekerede Wisła ekedi ke iduọk isua 1590. Ẹma ẹbọp itie usiaketo do, ndien ikebịghike mme owo ẹma ẹdidụn̄ ke mme obot obot ikpehe oro ẹketiede nte desat, ẹbọk erọn̄ ye enan̄ ẹnyụn̄ ẹtọ in̄wan̄. Edi usọp usọp edinam unam ukpụhọde ke ido ukpono ama otụk mme usụhọde owo oro ẹkedụn̄de mi. Edinam unam ukpụhọde ke ido ukpono oro Martin Luther ọkọtọn̄ọde ama enen̄ede otụk Wisła, ndien nte anam ndụn̄ọde oro Andrzej Otczyk ọdọhọde, “Ido Ukpono Lutheran ama akabade edi ido ukpono Obio ke 1545.” Edi, Ekọn̄ Isua Edịp-ye-Duop ye Edinam Unam Ukpụhọde Catholic oro ẹketienede ẹma ẹkpụhọde idaha oro akamba akamba. Otczyk aka iso ete: “Ke 1654, ẹma ẹbọ mbon Protestant kpukpru ufọkabasi mmọ, ẹdori ukpan ke mme edinam ufọkabasi mmọ, ẹnyụn̄ ẹbọ Bible ye mme n̄wed ido ukpono mmọ eken ke odudu.” Kpa ye oro, ata ediwak owo ke Wisła ẹkesụk ẹdi mbon Lutheran.

Akpa N̄kpasịp Akpanikọ Bible

Nte enemde, ata akpan edinam unam ukpụhọde ke ido ukpono ke ekedi ke iso. Owo iba emi ẹkedide ifịk ifịk Nditọ Ukpepn̄kpọ Bible, nte ẹkekotde Mme Ntiense Jehovah ini oro, ẹma  ẹtọ ata akpa n̄kpasịp akpanikọ Bible ke 1928. Ke isua oro eketienede, Jan Gomola ama ada ukwak emi enye ekesidade ebre mme utịn̄ikọ N̄wed Abasi oro ẹkemụmde ẹsịn ke usanikwọ, edibehe ke Wisła. Ekem enye ama aka itịghede oro okodude ekpere, ebiet emi enye okokụtde owo oro ekenen̄erede ọnọ enye n̄kpan̄utọn̄—Andrzej Raszka, imụk imụk eren oro odobide idem emi okodụn̄de ke obot onyụn̄ enyenede eti esịt. Raszka ama okụbọde Bible esie inikiet inikiet man ese m̀mê utịn̄ikọ oro ẹkebrede ke usanikwọ oro ama ekem ye Bible. Ekem enye ama ofiori ete: “Eyenete mi, mmokụt akpanikọ ke akpatre! Mma nyom akpanikọ toto ini oro n̄kan̄wanade Ekọn̄ Ererimbot I!”

Ke enen̄erede okop nduaidem, Raszka ama ada Gomola aka n̄kan̄ mme ufan esie Jerzy ye Andrzej Pilch, emi ẹkenamde n̄kpọ usọp usọp ẹban̄a etop Obio Ubọn̄. Andrzej Tyrna, emi ekekpepde akpanikọ Bible ke France, ama an̄wam iren emi ndinyene ntotụn̄ọ ifiọk mban̄a etop Abasi. Ikebịghike, mmọ ẹma ẹna baptism. Man ẹn̄wam ekpri otu Nditọ Ukpepn̄kpọ Bible oro ẹkedude ke Wisła, nditọete ẹtode mbọhọ oro ẹma ẹsidi ẹdin̄wam mmọ ke ufọt ufọt iduọk isua 1930. Ẹma ẹnyene utịp oro owo mîkodorike enyịn.

Mbufa mbon oro ẹnyenede udọn̄ ẹma ẹbụn̄ọ nte ifian̄ ẹbịne Nditọ Ukpepn̄kpọ Bible. Ekedi ido ubon mbon Lutheran oro ẹkedụn̄de do ndisikot Bible ke ufọk mmọ. Ntre, ndondo oro mmọ ẹkekụtde akpanikọ N̄wed Abasi aban̄ade ukpepn̄kpọ hell ikan̄ ye Abasi-Ita-ke-Kiet, ediwak mmọ ẹma ẹkeme ndifiọk se idide akpanikọ ye nsu. Ediwak ubon ẹma ẹkịbe ẹbọhọ mme nsunsu ukpepn̄kpọ ido ukpono. Ntem, esop ke Wisła ama ọkọri, ndien etisịm 1939, mme andibuana ẹma ẹsịm n̄kpọ nte owo 140. Nte ededi, edi n̄kpọ n̄kpaidem nte ke ata ediwak ikpọ owo ke esop oro ikanaha baptism. Helena emi edide kiet ke otu mme akpa Ntiense do ọdọhọ ete: “Emi ikọwọrọke ke mme asuanetop oro mîkanaha baptism mi ikekemeke ndida ke n̄kan̄ Jehovah.” Enye adian do ete: “Mmọ ẹma ẹwụt ke imenyene nsọn̄ọnda ke ini mmọ ẹkesobode idomo mbuọtidem ke mîkebịghike.”

Nso kaban̄a nditọwọn̄? Mmọ ẹma ẹkụt ke ete ye eka mmimọ ẹma ẹkụt akpanikọ. Franciszek Branc obụk ete: “Ke ini ete mi ọkọfiọkde ke imọ ima ikụt akpanikọ, enye ama ọtọn̄ọ ndikpep mi ye akpaneka mi. Ami n̄kedi isua itiaita ke ini akpaneka mi ekedide isua duop. Papa ama esibụp nnyịn mmemmem mbụme nte: ‘Anie edi Abasi, ndien enye ekere didie? Nso ke mbufo ẹfiọk ẹban̄a Jesus Christ?’ Nnyịn ikesiwewet mme ibọrọ nnyịn ke n̄wed inyụn̄ ida mme itien̄wed Bible isọn̄ọ mmọ.” Ntiense efen ọdọhọ ete: “Ẹma ẹsibiọn̄ọ ẹnyụn̄ ẹmia mi ke ufọkn̄wed ke ntak oro ete ye eka mi ẹkenyịmede etop Obio Ubọn̄ ẹnyụn̄ ẹwọn̄ọ ke Ufọkabasi Lutheran ke 1940. Mmowụt esịtekọm nnọ ete ye eka mi ke mmọ ndikesịn mme edumbet Bible ke esịt mi. Oro ekedi akpan n̄kpọ oro akan̄wamde mi ndiyọ n̄kpọsọn̄ ini oro.”

 Ẹdomo Mbuọtidem

Ke ini Ekọn̄ Ererimbot II akasiahade, mbonekọn̄ Nazi ẹma ẹda ikpehe oro ẹnyene, ẹnyụn̄ ẹbiere ndisọhi Mme Ntiense Jehovah mfep. Ke akpa, ẹma ẹsịn udọn̄ ẹnọ ikpọ owo—akpan akpan mme ete—ndisịn ubọk ke n̄wed ndọhọ ke mmimọ ito Germany man otodo mmọ ẹbọ ndusụk ufọn. Mme Ntiense ẹma ẹsịn ndidian idem ye mbon Nazi emi. Ediwak nditọete iren ye mbon oro ẹnyenede udọn̄ emi ẹkesịmde isua udụk ekọn̄ ẹma ẹsobo n̄kpọ-ata: Mmọ ẹkenyene ndibiere m̀mê iyodụk ekọn̄, m̀mê iyada san̄asan̄a inyụn̄ iben̄e idem ndibọ ufen idiọk idiọk. Andrzej Szalbot, emi Mme Ndedịbe Bodisi ẹkemụmde ke 1943, ọdọhọ ete: “Ẹma ẹnọ owo oro ekesịnde utom ekọn̄ aka itienna ekikere, awakde ndidi ke Auschwitz. N̄kanaha baptism kan̄a, edi mma mfiọk ikọ ndọn̄esịt oro Jesus eketịn̄de ke Matthew 10:28, 29. Mma mfiọk ke edieke n̄kpade ke ntak mbuọtde idem ke Jehovah, enye ayanam mi nset.”

Ke ntọn̄ọ ntọn̄ọ 1942, mbon Nazi ẹma ẹmụm nditọete 17 ẹtode Wisła. Ke ufan̄ ọfiọn̄ ita, nditọete 15 ẹma ẹkpan̄a ke itienna Auschwitz. Nso utịp ke emi ekenyene ke idem Mme Ntiense oro ẹkesụhọde ke Wisła? Utu ke ndinam mmọ ẹkan̄ mbuọtidem mmọ, emi ama esịn udọn̄ ọnọ mmọ ndisọn̄ọ nda nnam akpanikọ nnọ Jehovah! Ke ọfiọn̄ itiokiet oro ẹketienede, ibat mme asuanetop ke Wisła ama awak utịm ikaba akan nte ekedide. Ikebịghike, ẹma ẹmụm nditọete efen efen. Ibak ibak mbonekọn̄ Hitler ẹma ẹmụm nditọete 83, esịnede mbon oro ẹnyenede udọn̄, ọkọrọ ye nditọwọn̄. Ẹma ẹnọ owo 53 ke otu mmọ ẹka mme itienna ekikere (akpan akpan Auschwitz) m̀mê ẹka ẹkenam ọkpọsọn̄ utom ke mme itie udọk ukan̄ ye mme itie utịbi itiat ke Poland, Germany, ye Bohemia.

Ndisọn̄ọ Nda Nnam Akpanikọ

Ke itienna Auschwitz, mbon Nazi ẹma ẹdomo nditap Mme Ntiense ebe ke ndidọhọ ke imọn̄ isọp isana mmọ iyak. Owo ukpeme SS ama asian eyenete eren kiet ete: “Nnyịn iyayak fi ọnyọn̄, edieke edisịnde ubọk ke n̄wed ete ke imọ inyeneke aba n̄kpọ ndinam ye Nditọ Ukpepn̄kpọ Bible.” Ẹma ẹtịn̄ ikọ emi ye enye ediwak ini, edi eyenete oro ama ọsọn̄ọ ada anam akpanikọ ọnọ Jehovah. Nte utịp, ẹma ẹmia enye, ẹsak enye nsahi, ẹnyụn̄ ẹnam enye anam utom nte ofụn, ke Auschwitz ye ke Mittelbau-Dora, Germany. Esisịt ini mbemiso enye ekenyenede ifụre, eyenete oro ama ọbọhọ n̄kpa ke ikwa ifụhi ke ini ẹkeduọkde bọmb ke itienna oro enye okodude.

Paweł Szalbot, Ntiense emi akakpade ke ndondo emi, ọkọdọhọ ini kiet ko ete: “Mme Ndedịbe Bodisi ẹma ẹsiwak ndibụp mi ntak oro n̄kesịnde nditiene ndi owoekọn̄ Germany nnyụn̄ nsịn ndidọhọ edinyan̄a enyene Hitler.” Ke eyenete emi ama akada Bible anam an̄wan̄a ntak oro imọ idade san̄asan̄a nte Christian, ẹma ẹbiere ikpe ẹnọ enye ndinam utom ke usiakifia ubot n̄kpọekọn̄. Nte ededi, enye ọkọdọhọ ete: “Ubieresịt mi ikayakke mi nnam utọ utom oro, ntre mmọ ẹma ẹnọ mi n̄kanam utom ke itie udọk ukan̄.” Kpa ye oro, enye ama ọsọn̄ọ ada anam akpanikọ.

Mbon oro owo mîkesịnke ke ufọk-n̄kpọkọbi—iban ye nditọwọn̄—ẹma ẹnọ mme ekwo udia ẹsọk mbon oro ẹkedude ke itienna Auschwitz. Eyenete emi ekedide akparawa ini oro ọdọhọ ete: “Nnyịn ima isitet mfri ke akai ke ndaeyo ikpụhọ ibọ ibokpot. Nditọete iban ẹma ẹsan̄ uyo ẹnyụn̄ ẹnyịni mmọ ke ikpọn̄ unam edi. Ekem, nnyịn ima inọ uyo emi ke nsịtnsịt udomo ẹsọk ekemmọ mme andinịm ke akpanikọ oro ẹkedude ke ufọk-n̄kpọkọbi.”

 Ke ofụri ofụri, ẹma ẹnọ ikpọ owo 53 ẹdide Mme Ntiense emi ẹtode Wisła ẹka mme itienna ekikere ẹkenam ọkpọsọn̄ utom. Owo 38 ke otu mmọ ẹma ẹkpan̄a.

Nditọwọn̄ Ẹda Ẹnọ Akpanikọ

Ufịk mbon Nazi ama otụk nditọ Mme Ntiense Jehovah n̄ko. Ẹma ẹnọ ndusụk mmọ ye mme eka mmọ ẹka mme itienna ekikere ibio ini ke Bohemia. Ẹma ẹdianade ndusụk nditọwọn̄ ẹkpọn̄ mme eka mmọ ẹnyụn̄ ẹnọ mmọ ẹka enyene-ndịk itienna ekikere nditọwọn̄ ke Lodz.

Nditọwọn̄ ita ke otu oro ẹti se iketịbede ẹte: “Akpa ini oro ẹkemende nnyịn ẹka Lodz, mbon Germany ẹkemen nnyịn owo duop, ọtọn̄ọde ke isua ition esịm usụkkiet. Nnyịn ima isịn udọn̄ inọ kiet eken ke ndibọn̄ akam nnyụn̄ nneme mme ibuotikọ Bible. Ikememke utom ndiyọ.” Kpukpru nditọwọn̄ oro ẹma ẹfiak ẹnyọn̄ọ ufọk mmọ ke 1945. Mmọ ikakpaha edi ẹketie ọkpọ ọkpọ ẹnyụn̄ ẹnen̄ede ẹkop ubiak. Kpa ye oro, n̄kpọ ndomokiet ikekemeke ndibiat nsọn̄ọnda mmọ.

Nso Iketịbe ke Oro Ebede?

Nte Ekọn̄ Ererimbot II akasan̄ade ekpere utịt, Mme Ntiense oro ẹtode Wisła ẹkesụk ẹnyenyene ọkpọsọn̄ mbuọtidem, ẹnyụn̄ ẹben̄e idem ndifiak ntọn̄ọ utom ukwọrọikọ mmọ ye ifịk. Nditọete ẹma ẹka ẹbịne mme owo oro ẹkedụn̄de ẹyom usụn̄ ke n̄kpọ nte kilomita 40 ẹkpọn̄ Wisła, ẹkekwọrọ ikọ ẹnọ mmọ ẹnyụn̄ ẹsuan mme n̄wed Bible. Jan Krzok ọdọhọ ete: “Ikebịghike, esop ita oro ẹsọn̄de idem ẹma ẹdu ke obio nnyịn.” Nte ededi, ifụre ido ukpono ikebịghike.

Ukara Communist, emi akadade itie ukara Nazi, ama odori ukpan ke utom Mme Ntiense Jehovah ke Poland ke 1950. Ntre nditọete do ẹkenyene ndida mbufiọk nnam utom ukwọrọikọ mmọ. Ndusụk ini mmọ ẹma ẹsika ẹbịne mme owo ke ufọk mmọ, ẹnamde nte isan̄a idep ufene m̀mê ibokpot. Ẹkesiwak ndinịm mme mbono esop Christian okoneyo ke n̄kpri otu. Nte ededi, mbon ukpeme ukara ẹma ẹmụm ediwak mme andituak ibuot nnọ Jehovah, ẹdoride mmọ ikọ ẹte ke ẹnam utom ẹnọ itieutom esenidụt esede n̄kpọ aban̄a ukpeme—emi ekedi ata nsu. Ndusụk mbon ukpeme ẹma ẹkam ẹsak Paweł Pilch nsahi ẹnyụn̄ ẹsịn enye ndịk ke idem ẹte: “Hitler ikanamke fi ọduọk nsọn̄ọnda fo, edi nnyịn iyanam.” Kpa ye oro, Brọda Pilch ama ọsọn̄ọ ada anam akpanikọ ọnọ Jehovah, okposụkedi ẹkesịnde enye ke ufọk-n̄kpọkọbi ke isua ition. Ke ini ndusụk uyen Mme Ntiense mîkamaha ndisịn ubọk ke kad mbre ukara, ẹma ẹbịn mmọ ke ufọkn̄wed m̀mê ẹsion̄o mmọ ke utom.

Jehovah Ama Aka Iso Ndidu ye Mmọ

Ukara ama okpụhọde ke 1989, ntre ẹma ẹnyịme Mme Ntiense Jehovah ke Poland nte ekemde ye ibet. Mme andituak ibuot nnọ Jehovah oro ẹkesọn̄ọde ẹda ke Wisła ẹma ẹnam utom mmọ ifịk ifịk, nte ibat mme asiakusụn̄ m̀mê asan̄autom uyọhọ ini okowụtde. N̄kpọ nte nditọete iren ye iban 100 ẹtode Wisła ẹdi mme usiakusụn̄. Do, idịghe n̄kpọ n̄kpaidem ẹnọde obio emi nditịk enyịn̄ emi, Usiakifia Unam Mme Asiakusụn̄.

Bible etịn̄ aban̄a un̄wam oro Abasi ọkọnọde mme asan̄autom esie eke eset ete: ‘Mîkpedịghe Jehovah akadade ye nnyịn, ke ini mme owo ẹkedahade ke enyọn̄ ẹnam ikọ ye nnyịn: ke ini oro ẹkpekemen nnyịn ye uwem.’ (Psalm 124:2, 3) Mfịn, kpa ye oro unana udọn̄ ye oburobụt usụn̄ uwem ẹnen̄erede ẹtara ke ererimbot, mme andituak ibuot nnọ Jehovah ke Wisła ẹsịn ukeme ndika iso nsọn̄ọ nda ndien mmọ ẹnen̄ede ẹbọ edidiọn̄ ke ndinam emi. Mme Ntiense oro ẹdude ke obio oro idahaemi ẹkeme ndisọn̄ọ nte ikọ apostle Paul emi edide akpanikọ: “Edieke Abasi adade ye nnyịn, anie edikeme ndibiọn̄ọ nnyịn?”—Rome 8:31.

[Ndise ke page 26]

Ẹma ẹnọ Emilia Krzok ye nditọ esie Helena, Emilia, ye Jan ẹka itienna ekikere ibio ini ke Bohemia

[Ndise ke page 26]

Ke ini Paweł Szalbot ekesịnde utom ekọn̄, ẹma ẹnọ enye akanam utom ke itie udọk ukan̄

[Ndise ke page 27]

Ke ini nditọete oro ẹkenọde ẹka itienna ekikere Auschwitz ẹkekpan̄ade do, utom ukwọrọikọ iketreke ndikọri ke Wisła

[Ndise ke page 28]

Ẹma ẹnọ Paweł Pilch ye Jan Polok ẹka itienna ekikere nditọwọn̄ ke Lodz

[Ebiet Ẹdade Ndise Ẹto ke page 25]

Mme mfri ye mme flawa: © R.M. Kosinscy / www.kosinscy.pl