Mbụk Eyouwem

Ndibuọt Idem ke Ima Ima Ukpeme Jehovah

NTE ANNA DENZ TURPIN OBỤKDE

Eka mi ama atuak inua imam onyụn̄ ọdọhọ ete: “Kpukpru ini afo emesima ndibụp ‘NTAK-A’!” Ke ini n̄kedide n̄kaiferi, mma nsibụp ete ye eka mi ediwak mbụme. Akananam Papa ye Mama ikayatke esịt ye ami ke ntak ọkpọsọn̄ udọn̄ oro n̄kenyenede nte eyenọwọn̄ ndifiọk kpukpru n̄kpọ. Utu ke oro, mmọ ẹma ẹkpep mi ndikọk ibuot nnyụn̄ nnam ubiere idemmi oro ọkọn̄ọde ke ubieresịt oro Bible ọnọde ukpep. Ukpep oro edi ọsọn̄urua n̄kpọ ọnọ mi didie ntem! Usen kiet ke ini n̄kedide isua 14, mbon Nazi ẹma ẹdianade mi ẹkpọn̄ edima ete ye eka mi, ndien n̄kekwe mmọ aba.

OSKAR Denz, ete mi, ye Anna Maria, eka mi, ẹkedụn̄ ke Lörrach, obio Germany emi ekperede adan̄a Switzerland. Mmọ ẹma ẹnen̄ede ẹsịn idem ke mbre ukara ke ini ẹkedide n̄kparawa, ndien mbio obio ẹma ẹdiọn̄ọ ẹnyụn̄ ẹkpono mmọ. Edi ke 1922, esisịt ini ke mmọ ẹma ẹkedọ ndọ, ete ye eka mi ẹma ẹkpụhọde ekikere mmọ kaban̄a mbre ukara ye utịtmbuba mmọ ke uwem. Mama ama ọtọn̄ọ ndikpep Bible ye Nditọ Ukpepn̄kpọ Bible, nte ẹkekotde Mme Ntiense Jehovah ini oro, onyụn̄ okop nduaidem ndifiọk nte ke Obio Ubọn̄ Abasi ayada emem edi ke isọn̄. Ikebịghike, Papa ama etiene Mama ekpep Bible, ndien mmọ ẹma ẹtọn̄ọ ndidụk mme mbono esop Nditọ Ukpepn̄kpọ Bible. Papa ama akam ọnọ Mama n̄wed ukpepn̄kpọ Bible oro, The Harp of God, nte enọ Christmas isua oro. Ami emi ndide ikpọn̄-ikpọn̄ eyen mmọ n̄kamana ke March 25, 1923.

Ke nteti nte ikesidude uwem ke ubon nnyịn—isan̄ ndaeyo oro ikesinamde ke ndobo ndobo obot obot ikpehe oro ẹkotde Black Forest ye nte Mama ekesikpepde mi nte ẹkamade ufọk. Mmekeme ndisụk  nda enyịn ikike n̄kụt enye adade ke itie utemudia ekpep mi nte ẹtemde udia. Ke edide akpan n̄kpọ akan, ete ye eka mi ẹma ẹkpep mi ndima nnyụn̄ mbuọt idem ye Jehovah Abasi.

Ifịk ifịk mme ọkwọrọ Obio Ubọn̄ 40 ẹkedu ke esop nnyịn. Ete ye eka mi ẹma ẹnyene san̄asan̄a usọ edida ifet ekededi oro ekeberede ntịn̄ n̄kpọ mban̄a Obio Ubọn̄. Ke ntak oro mmọ ẹkesisịnde idem ke mme edinam obio ke mbemiso, mmọ ẹma ẹtịm ẹmehe ye mme owo, ndien mme owo ẹma ẹsinen̄ede ẹkpan̄ utọn̄ ẹnọ mmọ. Ke ini n̄kedide isua itiaba, ama ọdọn̄ mi n̄ko ndikwọrọ ikọ to ke enyịnusụn̄ sịm enyịnusụn̄. Ke akpa usen oro n̄kọwọrọde an̄wautom, nsan̄a mi ama ayak ndusụk n̄wed ọnọ mi onyụn̄ anyan ubọk owụt mi ufọk kiet ete: “Ka kese m̀mê mmọ ẹyom mme n̄wed emi.” Ke 1931, nnyịn ima idụk akamba mbono Nditọ Ukpepn̄kpọ Bible ke Basel, Switzerland. Ete ye eka mi ẹma ẹna baptism ke mbono oro.

To ke Ndutịme Sịm Ukara Ufịk

Akwa ndutịme ama odu ke Germany ke ini oro, ndien nsio nsio n̄ka mbre ukara ẹma ẹsin̄wana idiọk idiọk ye kiet eken ke mme efak. Okoneyo kiet, n̄kpo oro ẹkefioride ke ufọk mbọhọidụn̄ nnyịn ama edemede mi ke idap. N̄kpri nditọiren iba ẹma ẹda fọk ẹwot akpaneka mmọ ke ntak oro mmọ mîkenyịmeke ye ekikere esie kaban̄a ukaraidem. Usua oro ẹkesuade mme Jew ama enen̄ede ọsọn̄ ubọk n̄ko. Ke ufọkn̄wed, n̄kaiferi kiet ekesitie ikpọn̄ ke ntak emi enye ekedide eyen Jew. Mbọm esie ama enen̄ede anam mi, edi n̄kọfiọkke ke ibịghike ke ẹyesọn mi n̄ko.

Ke January 30, 1933, Adolf Hitler ama akabade edi andikara Germany. Nnyịn ima ida ke mbọhọ nnyịn ise nte mbon Nazi ẹwụkde ọfọn̄ etakubom mmọ ke ufọk ukara ye idatesịt. Ke ufọkn̄wed, andikpep nnyịn ama ekpep nnyịn ete isidọhọ, “Heil Hitler!” (Edinyan̄a Enyene Hitler!) Mma nsian Papa mban̄a emi uwemeyo usen oro. Esịt ama etịmede enye. Enye ama ọdọhọ ete: “Ikọ oro ifọnke. ‘Heil’ ọwọrọ edinyan̄a. Edieke nnyịn ikpọdọhọde ‘Heil Hitler!,’ oro ọkpọwọrọ ke nnyịn idọhọ ke edinyan̄a oto Hitler utu ke Jehovah. N̄kereke ke oro enen, edi biere ke idemfo se afo edinamde.”

Mme nsan̄a ufọkn̄wed mi ẹma ẹtọn̄ọ ndisọn mi sia n̄kebierede ke ndidọhọke edinyan̄a enyene Hitler. Ndusụk nditọiren ẹma ẹsikam ẹmia mi ke ini mme andikpep ẹkefepde enyịn. Nte ini akakade, mmọ ikafịnake mi aba, edi idem mme ufan mi ẹma ẹsian mi ẹte ke ete mmimọ ẹma ẹkpan mmimọ ndibre mbre ye ami, ẹdọhọde ke ami mmenyene ndịk n̄kaha.

Ọfiọn̄ iba ke mbon Nazi ẹma ẹkeda ukara ke Germany, mmọ ẹma ẹdori ukpan ke utom Mme Ntiense Jehovah nte mbon oro ẹdide n̄kpọndịk  ẹnọ Ukara. Mbonekọn̄ Nazi ẹma ẹberi ọfis n̄kọk itieutom nnyịn ke Magdeburg ẹnyụn̄ ẹdori ukpan ke mme mbono esop nnyịn. Edi sia nnyịn ikodụn̄de ikpere adan̄a obio, Papa ama ọbọ unyịme oro akayakde nnyịn isidụk Basel, Switzerland, mi ke nnyịn ikesidụk mme mbono esop ke Sunday. Papa ama esikere nte nditọete nnyịn ke Germany ẹkpebọde utọ udia eke spirit emi man an̄wam mmọ ndiyọ idomo ini iso uko uko.

Enyene-Ndịk Isan̄ Ubọ Ofụm

Ke ẹma ẹkeberi ọfis n̄kọk itieutom nnyịn ke Magdeburg, Julius Riffel emi akanamde utom do ama edi Lörrach, obio emana esie man editịm utom ukwọrọikọ ke ndịbe. Papa ama ọsọsọp ọdọhọ ke imọ imọn̄ in̄wam enye. Enye ama okot mi ye Mama onyụn̄ asian nnyịn ete ke imọ imenyịme ndin̄wam mmen mme n̄wed Bible nto Switzerland ndụk ndi Germany. Enye ama ọdọhọ ke edidi utom oro enen̄erede akama n̄kpọndịk ye nte ke ẹkeme ndimụm imọ ini ekededi. Enye ikoyomke mi ye Mama ikere ke obiomo nnyịn nditiene mbuana koro emi eyesịn nnyịn n̄ko ke itiendịk. Mama ama ọdọhọ inikiet inikiet ete, “Ami nyetiene fi.” Mmọ mbiba ẹma ẹse mi, ndien ami mma ndọhọ nte, “Ami n̄ko nyetiene mbufo!”

Mama ama ọdọk ekpat oro ekedide ukem udomo ye magazine Enyọn̄-Ukpeme. Enye ama esidọn̄ n̄wed ke ekpat oro onyụn̄ ọdọk inua esịri. Enye ama ekịm ndedịbe ekpatọfọn̄ adian ke ọfọn̄idem Papa onyụn̄ ekịm ọfọn̄ idakidem iba emi ami ye enye ikesidịbede imen n̄kpri n̄wed un̄wam ukpep Bible. Kpukpru ini oro nnyịn ikesimende ndedịbe n̄kpọuto emi idisịm ufọk, nnyịn ima isikot ibifịk iduọk inyụn̄ inọ Jehovah ekọm. Nnyịn ikesidịp mme n̄wed emi ke ubetenyọn̄ nnyịn.

Ke akpa, mbon Nazi ikenyeneke eyịghe ndomokiet iban̄a nnyịn. Mmọ ikobụpke nnyịn mbụme ndomokiet m̀mê ndidụn̄ọde ufọk nnyịn. Kpa ye oro, nnyịn ima iyom idiọn̄ọ oro idinọde nditọete nnyịn eke spirit edieke mfịna ekedemerede—idiọn̄ọ oro ekedi 4711, enyịn̄ ọwọrọetop ufuọn̄n̄kpọ. Edieke mmọ ndidi ufọk nnyịn akakamade n̄kpọndịk, nnyịn ima isida nọmba oro inọ mmọ idiọn̄ọ. Papa ama asian mmọ n̄ko ete ẹsise mme window ufọtufọk mbemiso mmọ ẹdụkde ufọk nnyịn. Edieke ẹkebererede window ubọk ufien ẹnịm, oro ọkọwọrọ ke n̄kpọ ifọnke, ndien mmọ ẹkenyene ndifiak edem.

Ke 1936 ye 1937, Mme Ndedịbe Bodisi ẹma ẹmụm ata ediwak owo ẹnyụn̄ ẹtomo ediwak tọsịn Mme Ntiense ẹdọn̄ ke ufọk-n̄kpọkọbi ye mme itienna ekikere, ebiet emi ẹketụhọrede mmọ ibak ibak. Ọfis n̄kọk itieutom nnyịn ke Bern, Switzerland, ama ọtọn̄ọ ndibọ ọyọhọ ntọt aban̄ade mme n̄kpọ oro ẹkedade itie ke mme itienna ekikere, esịnede ndusụk ntọt oro ẹkedịbede ẹmen ẹwọrọ ke mme itienna ekikere, man ada emịn̄ n̄wed oro ẹkekotde Kreuzzug gegen das Christentum (En̄wan Oro Ẹn̄wanade ye Ido Ukpono Christ), kpa n̄wed oro akayararede ubi mbon Nazi. Nnyịn ima ibuana ke enyene-ndịk utom edimen mme ndedịbe ntọt oro ẹkewetde mi mbe Germany n̄ka Basel, Switzerland. Edieke mbon Nazi ẹkpekemụmde nnyịn ye utọ uwetn̄kpọ oro mîkekemke ye ibet do, ẹkpekedọn̄ nnyịn ke ufọk-n̄kpọkọbi ye unana ubiatini. Mma ntua eyet nte  n̄kokotde mban̄a ndutụhọ oro nditọete nnyịn ẹkekụtde. Kpa ye oro, n̄kokopke ndịk. Mma nnyene mbuọtidem nte ke Jehovah, ete ye eka mi, kpa ndima ufan mi, ẹyese mi enyịn.

Mma n̄kụre n̄wed ke ini ndide isua 14 nnyụn̄ nnyene utom nte anyam n̄kpọ ke ufọkurua oro ẹsinyamde mme n̄kpọ ndụn̄ufọk ye n̄kpọutom masịn. Nnyịn ikesiwak ndika Basel, Switzerland n̄kemen n̄wed ndi Germany ke uwemeyo Saturday m̀mê Sunday, kpa ini emi Papa ekesinyenede nduọkodudu. Nnyịn ikesika ikemen n̄wed kpukpru urua iba, ke ẹbaharede ukem ukem. Nnyịn ikebiet ubon ekededi oro anamde isan̄ ubọ ofụm utịturua, ndien ke n̄kpọ nte isua inan̄, mbon ukpeme adan̄a ikomụmke m̀mê ndidụn̄ọde nnyịn—ibọhọke February usen kiet ke 1938.

Ẹmụm Nnyịn!

Tutu amama ndifreke nte iso okokpụhọrede Papa ke ini ikesịmde itie oro isimende n̄wed, emi ekekperede Basel, inyụn̄ ikụt akamba eboho n̄wed oro akanade ebet nnyịn. Sia ẹkemụmde ubon oro ẹkesitienede nnyịn ẹmen n̄wed, nnyịn ikenyene ndimen eke mmọ ye eke nnyịn. Ke isịmde adan̄a Germany, ekpeme n̄kpọmbet ama ese nnyịn ke idiọk enyịn onyụn̄ ọdọhọ ke iyom ndidụn̄ọde nnyịn. Ke okụtde mme n̄wed oro, enye ama anyan nnyịn ikan̄ onyụn̄ ọdọhọ isan̄a ika ebiet oro ẹkenịmde ubomisọn̄ mme bodisi. Nte mme bodisi oro ẹkewatde nnyịn ẹdaha, Papa ama ofụt mi ubọk akama onyụn̄ etịn̄ ke sụn̄sụn̄ uyo ete: “Kûdi owo mbia. Kûsiak enyịn̄ owo ndomokiet!” Mma mbọrọ nte, “Ndisiakke.” Ke ini ikedide idisịm Lörrach, mmọ ẹma ẹmen edima ete mi ẹdaha. Akpatre ini oro n̄kokụtde enye ekedi ini oro mmọ ẹkeberide usụn̄ ufọk-n̄kpọkọbi ẹbaha enye.

Mme Ndedịbe Bodisi inan̄ ẹma ẹbụp mi mbụme ke hour inan̄, ẹdọhọde nsiak enyịn̄ ye adres Mme Ntiense eken. Ke ini n̄kesịnde, bodisi kiet ama enen̄ede ayat esịt onyụn̄ esịn mi ndịk ke idem ete: “Usụn̄ en̄wen ẹdu oro nnyịn idinamde fi asiak!” N̄kasiakke enyịn̄ m̀mê adres owo ndomokiet. Ekem mmọ ẹma ẹmen mi ye Mama ẹka ufọk nnyịn, ndien emi edi akpa ini oro mmọ ẹkedụn̄ọrede ufọk nnyịn. Mmọ ẹma ẹsịn eka mi ke ufọk-n̄kpọkọbi ẹnyụn̄ ẹnọ mi n̄kodụn̄ ye adiahaeka eka mi ẹnyụn̄ ẹdọhọ enye ese mi enyịn, edi mmọ ikọfiọkke ke enye n̄ko ekedi Ntiense. Okposụkedi ẹkeyakde nsika utom, Mme Ndedịbe Bodisi inan̄ ẹma ẹnịm ubomisọn̄ mmọ ke iso ufọk oro man ẹtie do ẹkpeme kpukpru se nnamde ke adan̄aemi bodisi kiet akasan̄ade ke mbenusụn̄ aka iso afiak edem.

Usen ifan̄ ke ukperedem ke ini udia uwemeyo, mma n̄wọrọ ke ufọk ndi nnyụn̄ n̄kụt ekpri eyenete an̄wan kiet awatde ke enan̄ukwak esie ebịne mi. Nte enye akawatde ekpere mi, mma mfiọk ke enye okoyom ndiyak ekpri babru nsịn mi ke ubọk. Ke mma n̄kọbọ enye, mma n̄n̄wọn̄ọde nte nse m̀mê Mme Ndedịbe Bodisi oro ẹma ẹkụt se n̄kanamde. Edi idem ama akpa mi ndikụt ke kpa idaha oro ke kpukpru mmọ ẹkekpa edem ẹwụt mi, ke ẹsak imam!

Ẹma ẹwet ke ekpri babru oro eyenete an̄wan emi ọkọnọde mi, ẹte n̄ka ufọk ete ye eka esie ke uwemeyo. Ndi emi idisịnke ete ye eka esie ke afanikọn̄ sia Mme Ndedịbe Bodisi ẹkedade-da ẹkpeme mi? Mma nse Mme Ndedịbe Bodisi inan̄ oro ẹkesịnede ke ubomisọn̄, ndien ekem nse bodisi oro akasan̄ade ke efak aka iso afiak edem. N̄kọfiọkke se n̄kpanamde, mma mbọn̄ akam ifịk ifịk nyom un̄wam Jehovah. Inikiet inikiet, bodisi oro ama asan̄a ebịne Mme Ndedịbe Bodisi oro ẹkesịnede ke ubomisọn̄ onyụn̄ enyene nneme ye mmọ. Ekem enye ama odụk ubomisọn̄ mmọ, ndien mmọ ẹma ẹwat ẹdaha!

Ke ndondo oro, adiahaeka eka mi ama asan̄a edi. N̄kanika duopeba uwemeyo ama ebebe. Enye ama okot ekpri babru oro onyụn̄ ọdọhọ ke akpana nnyịn ika ufọk oro ẹkedọhọde, ekerede ke nditọete ẹma ẹnam ndutịm ndimen mi n̄ka Switzerland. Ke nnyịn ima ikesịm, ubon oro ama owụt mi Heinrich Reiff, eren oro mmen̄kọdiọn̄ọke. Enye ama ọdọhọ mi ke imọ imokop idatesịt nte ami n̄kefehede mbọhọ ke ifụre ye nte ke imọ ikedi ndin̄wam mi mfehe n̄ka Switzerland. Enye ama ọnọ mi minit 30 ndidi ndisobo ye imọ ke akai kiet.

Uwem ke Obio Owo

Mma ntua n̄kosobo Brọda Reiff, n̄kopde mfụhọ ndidaha n̄kpọn̄ ete ye eka mi. Kpukpru n̄kpọ emi ẹketịbe usọp usọp. Ke ima ikosobo ndusụk  idaha oro ẹkamade editịmede esịt, nnyịn ima ibuaha ye otu mme akaisan̄ ibe adan̄a Switzerland ke ifụre.

Ke ini n̄kesịmde ọfis n̄kọk itieutom ke Bern, mma ndifiọk ke nditọete do ẹkenam ndutịm ami ndifehe ndi Switzerland. Mmọ ẹma ẹfọn ido ye ami ke ndinọ mi itieidụn̄. N̄kanam utom ke itie utemudia, mma nnyụn̄ mma utom emi etieti. Edi ọkọsọn̄ didie ntem ndidu ke obio owo, mfiọkke se iditịbede inọ ete ye eka mi, oro ẹma ẹkebiere n̄kpọkọbi isua iba ẹnọ! Ke ndusụk idaha, mfụhọ ye editịmede esịt ẹma ẹsikan mi ubọk, ndien mma nsikọbi usụn̄ nsịne ke itie uyere mmọn̄ ntua eyet. Edi mma nsiwet ete ye eka mi leta kpukpru ini, ndien mmọ ẹma ẹsisịn udọn̄ ẹnọ mi ndisọn̄ọ nda.

Sia mbuọtidem ete ye eka mi ẹketụkde mi, mma nyak idemmi nnọ Jehovah nnyụn̄ nna baptism ke July 25, 1938. Ke mma n̄kodu isua kiet ke Bethel, mma n̄ka n̄kanam utom ke Chanélaz, in̄wan̄ emi n̄kọk itieutom Switzerland ekedepde man ọnọ ubon Bethel udia onyụn̄ edi ebietidụn̄ nditọete oro ẹkefehede ẹbọhọ ukọbọ.

Ke ini isua n̄kpọkọbi oro ẹkebierede ẹnọ ete ye eka mi okokụrede ke 1940, mbon Nazi ẹma ẹdọhọ ke imọn̄ isana mmọ iyak edieke mmọ ẹdikan̄de mbuọtidem mmọ. Mmọ ẹma ẹsọn̄ọ ẹda, ntre ẹma ẹnọ mmọ ẹka itienna ekikere, ẹkenọ Papa aka Dachau ke ini ẹkenọde Mama aka Ravensbrück. Ke ini etuep eke utịt utịt isua 1941, Mama ye iban Ntiense eken ẹma ẹsịn ndinam utom nnọ mbonekọn̄. Ẹma ẹnọ mmọ ufen ke ntak oro, ẹnamde mmọ ẹda ke tuep uwemeyo 3 ye okoneyo 3, ndien ke oro ebede ẹma ẹdọn̄ mmọ ke n̄kịmn̄kịm ufọk-n̄kpọkọbi ẹnyụn̄ ẹnọ mmọ esisịt udia ke usen 40. Ekem ẹma ẹmia mmọ. Mama ama akpa ke January 31, 1942, urua ita ke ẹma ẹkemia enye ibak ibak.

Ẹma ẹsio Papa ke itienna ekikere Dachau ẹmen ẹka eke Mauthausen ke Austria. Ke itienna ekikere emi, mbon Nazi ẹma ẹwot mbon n̄kpọkọbi ke adiana ke adiana ke ndinam mmọ ẹtie biọn̄ ẹnyụn̄ ẹnam ọkpọsọn̄ utom. Ọfiọn̄ itiokiet ke Mama ama akakpa, mbon Nazi ẹma ẹwot Papa ke usụn̄ en̄wen, ke ndida enye nnam ndomonse ibọkusọbọ. Mbiausọbọ oro ẹkedude ke itienna ekikere ẹma ẹkokoi ẹnam udọn̄ọ akpaikpai ikọn̄ omụm mbon n̄kpọkọbi. Ke oro ebede, mmọ ẹma ẹkịm mbon n̄kpọkọbi ibọkn̄kpa ke esịt. N̄wetnnịm n̄kpọ ukara ọdọhọ ke Papa akakpa ke ntak oro “esịp esịt esie ekememde.” Enye ekedi isua 43. Ndusụk ọfiọn̄ ẹma ẹbe mbemiso n̄kokopde mban̄a ibak ibak usụn̄ oro ẹkewotde Papa. Mmesitua ke ini ntide edima ete ye eka mi. Edi, mmesikop ndọn̄esịt kpukpru ini sia mfiọkde nte ke Papa ye Mama oro ẹkenyenede idotenyịn eke heaven, ẹdu ke ifụre ke ubọk Jehovah.

Ke Ekọn̄ Ererimbot II ama okokụre, mma nnyene ifet ndidụk ọyọhọ otu 11 eke Ufọkn̄wed Enyọn̄-Ukpeme Ukpep Bible eke Gilead ke New York. Nso idatesịt ke n̄kenyene ntem ndisịn idem ofụri ofụri ke edikpep N̄wed Abasi ke ọfiọn̄ ition! Ke mma n̄kokụre ukpep ke 1948, ẹma ẹnọ mi n̄ka Switzerland n̄kanam utom nte isụn̄utom. Esisịt ini ke oro ebede, mma nsobo James L. Turpin, anam-akpanikọ eyenete eren emi okokụrede  ukpep ke ọyọhọ otu ition eke Gilead. Enye ekedi esenyịn akpa ọfis n̄kọk itieutom oro ẹkesiakde ke Turkey. Nnyịn ima idọ ndọ ke March 1951, ndien esisịt ini ke oro ebede nnyịn ima ifiọk ke imọn̄ inyene eyen! Nnyịn ima iwọrọ ika United States ndien Marlene, adiaha nnyịn, ama amana ke December 1951.

Ke ofụri isua emi ẹbede, ami ye Jim imenyene akwa idatesịt ke utom Obio Ubọn̄. Mmenen̄ede nti eyen ukpepn̄kpọ Bible kiet, n̄kaiferi ekerede Penny emi otode China, oro eketịmde ama ndikpep Bible. Enye ama ana baptism ndien ekem ọdọ Guy Pierce, oro idahaemi edide owo Otu Ukara eke Mme Ntiense Jehovah. Utọ ndima nditọete oro ẹn̄wam ndisịri ufan̄ oro n̄kpa ete ye eka emi ekenịmde.

Ke ntọn̄ọ ntọn̄ọ 2004, nditọete ke Lörrach, obio emana ete ye eka mi, ẹma ẹbọp obufa Ufọkmbono Obio Ubọn̄ ke Efak Stich. Ke ndiwụt esịtekọm mban̄a se Mme Ntiense Jehovah ẹkenamde, ukara akwa obio ama ebiere ndikpụhọ enyịn̄ efak oro n̄kot Denzstraße (Efak Denz), ndida nti ete ye eka mi. Ke akpan ibuotikọ emi, “Ẹnọ Efak Obufa Enyịn̄: Ndida Nti Ete ye Mma Denz Oro Ẹkewotde,” Badische Zeitung, n̄wedmbụk n̄kpọntịbe n̄kann̄kụk oro, ọkọdọhọ ke “ẹkewot [ete ye eka mi] ke itienna ekikere ke ini Ukara Idụt Germany Ọyọhọ Ita, ke ntak mbuọtidem mmọ.” Ami n̄kodorike enyịn ke ukara akwa obio akpanam orụk n̄kpọ oro, edi emi ama ọnọ mi akwa inemesịt.

Papa ama esidọhọ ke nnyịn ikpenyene ndinam ndutịm nnọ ini iso nte n̄kpọ eke Armageddon mîdidịghe ke eyo nnyịn edi idu uwem nte n̄kpọ eke enye edidide n̄kpọn̄—ọsọn̄urua item oro ami ndomode ndida nsịn ke edinam kpukpru ini. Isimemke utom kpukpru ini nditie ye ọkpọsọn̄ udọn̄ mbet edisu mme ntịn̄nnịm ikọ Abasi, akpan akpan sia mme afanikọn̄ ini usọn̄ mîyakke mi n̄wọrọ an̄wa aba idahaemi. Kpa ye oro, akananam nyịkke un̄wọn̄ọ oro Jehovah anamde ọnọ kpukpru mme anam-akpanikọ asan̄autom esie: “Buọt idem fo ye Jehovah ke ofụri esịt fo; . . . Diọn̄ọ enye ke kpukpru usụn̄ fo, ndien enye eyenen̄ede usụn̄ fo enịm.”—Mme N̄ke 3:5, 6.

[Ekebe/Mme ndise ke page 29]

MME ỌSỌN̄URUA N̄KANI LETA

N̄wan kiet emi otode obio-in̄wan̄ kiet emi mînen̄ekede iyom usụn̄ ikpọn̄ Lörrach, ama aka Lörrach ke mme iduọk isua 1980. Ke ini oro, mbio-obio Lörrach ẹma ẹsitan̄ mme n̄kpọ oro mmọ mîkoyomke aba ẹdibon ke ebiet oro mbon en̄wen ẹkekemede ndisat se mmọ ẹyomde nda. N̄wan emi ama ọfiọhọ ekebe ukịm ọfọn̄ onyụn̄ emen ọnyọn̄ ufọk. Ke ukperedem, enye ama okụt ndusụk ndise ekpri n̄kaiferi kiet ye mme leta oro ẹkedade n̄kpọ uwetn̄kpọ itienna ekikere ẹwet, ke idak ekebe oro. Mme leta oro ẹma ẹnen̄ede ẹdemerede n̄wan oro udọn̄, enye ama onyụn̄ ekere m̀mê ekpri n̄kaiferi oro akatan̄de idet do ekedi anie.

Usen kiet ke 2000, n̄wan oro ama okụt ibuotikọ n̄wedmbụk n̄kpọntịbe kiet emi akaban̄ade mme n̄kpọ eset oro ẹkewụtde ke Lörrach. Ibuotikọ oro eketịn̄ aban̄a mbụk Mme Ntiense Jehovah ke ini ukara mbon Nazi, esịnede ubon nnyịn. Enye ama owụt ndise ini uyen mi. Ke ini n̄wan oro okokụtde ke ndise emi ekedi ukem ye mbon oro imọ ikosion̄ode ke idak ekebe oro, enye ama osobo ye ewet n̄wedmbụk n̄kpọntịbe oro onyụn̄ asian enye aban̄a mme leta oro—42 ke ofụri ofụri! Urua ifan̄ ke ukperedem, mma mbọ mme leta oro. Mmọ ẹkedi leta oro ete ye eka mi ẹkesiwetde kpukpru ini ẹnọ adiahaeka eka mi ẹbụp ẹban̄a mi. Mmọ ẹma ẹsikere ẹban̄a mi ke ima ima usụn̄ kpukpru ini. Edi n̄kpọ n̄kpaidem didie ntem nte ke mme leta emi ikosomoke edi mmọ ẹma ẹdidụk mi ubọk ke se iwakde ikan isua 60 ẹma ẹkebe!

[Mme ndise ke page 25]

Ẹma ẹbaharede inem inem ubon nnyịn ke ini Hitler akadade ukara

[Ebiet Ẹdade N̄kpọ Ẹto]

Hitler: U.S. Army photo

[Ndise ke page 26]

1. Ọfis n̄kọk itieutom ke Magdeburg

2. Mme Ndedịbe Bodisi ẹma ẹmụm ediwak Ntiense

[Ndise ke page 28]

Ami ye Jim ima inyene akwa idatesịt ke utom Obio Ubọn̄