Mari—N̄wọrọnda Obio Eset ke Desat

“IDEM ama enen̄ede aduai mi okoneyo oro ke ini n̄kesịmde ubetnna mi, ke mma n̄kadia usọrọ ye mme nsan̄a mi ke ntak n̄kpọ oro ikọfiọhọde,” ntre ke eyen France ekerede André Parrot, emi edide ọdọkisọn̄ nyom n̄kpọeset, ọkọdọhọ. Ke January 1934, Parrot ye nsan̄a esie ẹma ẹbụhọde mbiet oro ẹkekapde ikọ emi: “Lamgi-Mari, edidem Mari, akwa oku Enlil,” ke Tell Hariri emi ekperede ekpri obio Abu Kemal ke mbeninyan̄ Euphrates ke Syria. Efiọhọ emi ama enen̄ede aduai mmọ idem.

Ẹma ẹdifiọk ebiet emi obio Mari okodude ke akpatre! Ntak oro efiọhọ emi edemerede nditọ ukpepn̄kpọ Bible udọn̄?

Ntak Edemerede Owo Udọn̄?

Okposụkedi mme uwetn̄kpọ eset ẹkenamde ẹfiọk ke obio emi ẹkekotde Mari ama odu, owo ikọfiọkke nnennen ebiet emi enye okodude ke ediwak isua emi ẹkebede. Nte mme ewet n̄wed ẹdide mbon Sumer ẹdọhọde, Mari ekedi ifụm ukara udịm ubọn̄ oro ekemede ndidi ama akara ofụri Mesopotamia ini kiet ko. Sia ẹkebọpde Mari ke mben Akpa Euphrates, enye okodu ke isobo usụn̄ mbonurua oro ẹkesisan̄ade ẹka Itụn̄ Inyan̄ibom Persia ye Assyria, Mesopotamia, Anatolia, ye Mbenesụk Mediterranean. Ẹkesida mme n̄kpọ oro ẹkenen̄erede ẹnana ke Mesopotamia—utọ nte eto, ukwak, ye itiat—ẹto Mari. Mme utomo oro ẹkesibọde ke mme n̄kpọ emi ẹma ẹnam Mari enen̄ede oforo, anamde enye etetịm  enyene odudu ndikara ikpehe oro. Nte ededi, Mari ama ọduọ ke ini Sargon Akkad akakande Syria.

N̄kpọ nte isua 300 ke Sargon ama akakan Syria, mme andikara ẹdide mbonekọn̄ ẹkekara Mari. Obio emi ama afiak oforo ke ini ukara mmọ. Nte ededi, etisịm ini ukara Zimri-Lim, emi ekedide akpatre andikara Mari, odudu Mari ama ọtọn̄ọ ndisụhọde. Zimri-Lim ama odomo ndida udịm udịm ekọn̄ oro enye akakande, edidụk ediomi ye mme idụt efen, ọkọrọ ye enye ye nditọ esie ndidọ ndọ ke ufọk ubọn̄, nnam obio ukara esie ọsọn̄. Edi ke n̄kpọ nte isua 1760 M.E.N., Edidem Hammurabi eke Babylon ama akan onyụn̄ osobo obio oro, emi Parrot ọdọhọde ke ekedi “kiet ke otu mme obio oro akatatde enyịn akan ke eset.”

Ke ini udịmekọn̄ Hammurabi ẹkesobode Mari, mmọ ikọfiọkke ke ima inam n̄kpọ oro edinen̄erede an̄wam mme ọdọkisọn̄ nyom n̄kpọeset ye mme ewetmbụk eyomfịn. Mme ibibene mbat oro mmọ ẹkewụride ẹma ẹfụk ndusụk ufọk ẹsịm n̄kpọ nte mita 5 ke ndusụk ebiet, ntem anamde mme ufọk emi ẹkûsọp ẹtaha. Mme ọdọkisọn̄ nyom n̄kpọeset ẹma ẹdọk isọn̄ ẹkekụt ndon temple ye mme ufọk ubọn̄, ọkọrọ ye ediwak utom usọ ye ediwak tọsịn n̄kpọ oro ẹkapde ke itiat oro ẹnamde ẹfiọk nte n̄kpọ ẹketiede ke obio ntatenyịn eset emi.

Ntak emi nnyịn inyenede udọn̄ ke ndon Mari? Kere ban̄a ini oro ete-ekpụk oro Abraham okodude uwem. Abraham akamana ke isua 2018 M.E.N., isua 352 ke akwa Ukwọ ama ekebe. Emana esie ekedi ọyọhọ duop ọtọn̄ọde ke Naoh. Abasi ama ọdọhọ Abraham ọkpọn̄ Ur obio emana esie aka Haran. Ke isua 1943 M.E.N., Abraham ama ọkpọn̄ Haran aka Canaan ke ini enye ekedide isua 75. Paolo Matthiae, eyen Italy oro edide ọdọkisọn̄ nyom n̄kpọeset, ọdọhọ ete: “Abraham ọkọwọrọ ke Ur aka Jerusalem [ke Canaan] ke ini ukara Mari.” Ke ntre, edifiọk ebiet emi Mari okodude enen̄ede enyene ufọn koro enye ekeme ndin̄wam nnyịn ifiọk utọ ererimbot oro Abraham, kpa anam-akpanikọ asan̄autom Abasi, okodụn̄de. *—Genesis 11:10–12:4.

Nso ke Ndon Oro Ayararede?

Ido ukpono ẹma ẹwak ke Mari nte ẹkewakde ke mme ebiet en̄wen ke Mesopotamia. Ẹkeda ke kpukpru owo ẹkenyene ndinam n̄kpọ nnọ mme abasi. Ẹma ẹsiwak ndidụn̄ọde mfiọk ekikere mme abasi mbemiso ẹkenamde akpan ubiere ekededi. Mme ọdọkisọn̄ nyom n̄kpọeset ẹkụt utak-usụhọ temple itiokiet. Mmọ ẹsịne Temple Mme Lion (emi ndusụk owo ẹkerede ke edi temple Dagan, emi Bible okotde Dagon) ye mme temple Ishtar, kpa abasi-an̄wan mbun̄wụm, ọkọrọ ye temple Shamash, abasi utịn. Ke ntọn̄ọ ntọn̄ọ, ẹkesinịm mbiet abasi emi ẹkesiwade uwa ẹnyụn̄ ẹbọn̄ akam ẹnọ mi, ke mme temple emi. Mme okpono mme abasi emi ẹma ẹsibon mbiet idemmọ—oro ẹwụtde nte mmọ ẹtuakde inua imam ke ini ẹbọn̄de akam—ke nnyan n̄kpọitie temple, ẹkerede ke mme mbiet emi ẹyeka iso ẹtuak ibuot ke ini mmimọ mîdụhe. Parrot ọkọdọhọ ete: “Ukem nte tiande oro  mbon Catholic ẹsidomode ke utuakibuot mmọ mfịn, mme mbiet oro ẹkenen̄erede ẹda ke ibuot mme andituak ibuot.”

Ata n̄wọrọnda n̄kpọ oro ẹkefiọhọde ke ndon Tell Hariri ekedi utak-usụhọ akamba okụre ufọk ubọn̄, emi ẹkotde ẹdian Edidem Zimri-Lim, akpatre edidem oro okodụn̄de ke esịt. Eyen France oro Louis-Hugues Vincent, emi edide ọdọkisọn̄ nyom n̄kpọeset, okokot ufọk ubọn̄ oro “mfọnn̄kan ubọpn̄kpọ Edem Usiahautịn eset.” Ufọk ubọn̄ oro ama okpon ke n̄kpọ nte hectare 3 onyụn̄ enyene ubet 300 ye mme okụre. Idem ke eset, ẹkeda ufọk ubọn̄ emi nte kiet ke otu n̄kpọ ndyọ ke ererimbot. Georges Roux ewet ke n̄wed esie oro Ancient Iraq, ete: “Ufọk ubọn̄ oro ama enen̄ede ọwọrọ etop . . . tutu Edidem Ugarit ke mbenesụk Syria ọdọn̄ eyen esie asan̄a kilomita 600 ke obot man ekese ‘ufọk Zimri-Lim.’”

Mbemiso isenowo ẹkekemede ndisịm akwa okụre, mmọ ẹkenyene ndibe ke inuaotop oro tọwa odude ke edem mbiba ndụk ufọk ubọn̄ oro ẹkenen̄erede ẹkpeme. Zimri-Lim, akpatre edidem Mari, ama esitie ke ebekpo ese aban̄a mme n̄kpọ ẹban̄ade ekọn̄, unyamurua, ye mme mbubehe ẹban̄ade mme idụt en̄wen; enye n̄ko ama esibiere ikpe, adara isenowo ye isụn̄utom ukara esenidụt. Mme ubet ẹma ẹdu ẹnọ isenowo oro edidem ekesiwakde ndikama isen ke ini ọkpọmiọk ọkpọmiọk usọrọ. Udia oro ẹkesidiade ẹma ẹsịne unam enan̄ oro ẹfọpde-fọp m̀mê ẹtemde-tem, unam erọn̄, unam edop, iyak, ye unen—ẹkesida mmọn̄ efere garlic oro ọfuọn̄de ọkọrọ ye nsio nsio ikọn̄ efere ye cheese ẹta kpukpru unam emi. Ukọn̄ọde udia ẹma ẹsịne ndisi mfri, nsat mfri, m̀mê mfri oro ẹsịnde suka man enịn̄e ọkọrọ ye inịn̄înịn̄i uyo oro  ẹsan̄de ediye ediye. Ẹma ẹsinọ isenowo beer m̀mê wine ẹda ẹbịt itọn̄.

Ẹma ẹsinịm ufọk ubọn̄ asana. Ẹma ẹkụt mme itie uyere mmọn̄ oro ẹkenyenede akwa uyere mmọn̄ oro ẹdade kọrikọri ẹnam ọkọrọ ye mme itie ukaikọt. Ẹma ẹyet itai ke mme isọn̄ ye mme usụhọde ikpehe ibibene itie uyere mmọn̄ emi. Ndedehe mmọn̄ ama esiwet okodụk udiọn̄mmọn̄ oro ẹdade kọrikọri ẹnam, ndien ekwa mbat oro ẹfụkde itai ẹsụk ẹdodu ke eti idaha ke n̄kpọ nte isua 3,500 ẹma ẹkebe. Ke ini iban ita emi ẹkedide ibanesa edidem ẹkedọn̄ọde udọn̄ọ n̄kpa, ẹma ẹkụt ẹte ke ẹtiene ibet usanaidem ketket. Ẹkenyene ndisio n̄wan oro ọkọdọn̄ọde utọ udọn̄ọ oro mfep ke otu owo nnyụn̄ nnịm enye nsannsan. “Owo ndomokiet ikenyeneke ndida cup esie n̄n̄wọn̄ mmọn̄, ntie ke okpokoro esie ndia udia, nnyụn̄ ntie ke akpakaha esie.”

Nso ke Nnyịn Ikeme Ndikpep nto Ndon Mari?

Parrot ye nsan̄a esie ẹma ẹfiọhọ n̄kpọ nte itiatn̄wed 20,000 oro ẹkewetde ke usem Akkadian. Ẹma ẹwet mme leta ye mme n̄kpọ ẹban̄ade ndutịm ukama ukara ye ndutịm uforo, ke mme itiatn̄wed emi. Ke kpukpru n̄kpọ oro ẹfiọhọde ke ndon emi, mbahade kiet ke itie ita kpọt ke ẹwet n̄kpọ ẹban̄a. Kpa ye oro, se ẹwetde esịm ẹboho 28. Nso ufọn ke mmọ ẹnyene? Jean-Claude Margueron, adausụn̄ ke N̄ka Oro Esede Aban̄a Udọkisọn̄ Nyom N̄kpọeset ke Mari, ọdọhọ ete: “Mbemiso ẹkefiọhọde mme itiatn̄wed Mari, nnyịn ikọfiọkke n̄kpọ ndomokiet iban̄a mbụk, usụn̄ unam n̄kpọ, ye nte mbon Mesopotamia ye Syria ẹkesidude uwem ke ntọn̄ọ ntọn̄ọ ọyọhọ isua tọsịn iba M.E.N. Mme itiatn̄wed emi ẹnam nnyịn inyene nnennen ye ekese ntọt iban̄a mme n̄kpọ oro ẹkedade itie ini oro.” Nte Parrot ọkọdọhọde, mme itiatn̄wed Mari “ẹnam ẹfiọk akpa-owo-idem mbiet oro ẹdude ke ufọt mme owo oro mmọ ẹtịn̄de ẹban̄a ye se Akani Testament asiande nnyịn aban̄a eyo Mme Ete-Ekpụk.”

N̄ko-n̄ko, mme itiatn̄wed oro ẹfiọhọde ke Mari ẹsịn un̄wana ke ndusụk ufan̄ikọ Bible. Ke uwụtn̄kpọ, mme itiatn̄wed oro ẹwụt ke “ekenen̄ede edi ido ndidem ini oro” ndimụm iban ye ibanesa mme asua mmọ ke n̄kanubọk. Ntre item oro Ahithophel, owo mbia oro, ọkọnọde Absalom eyen Edidem David ete adan̄ ibanesa ete esie ikedịghe obufa n̄kpọ.—2 Samuel 16:21, 22.

Ẹmedọk Tell Hariri utịm ike-41 toto ke 1933 ẹyom n̄kpọeset. Nte ededi, kan̄a ke emi, hectare 8 kpọt ke ẹdọk ke ndon Mari emi edide hectare 110. Etie nte ẹyefiọhọ ediwak n̄kpọ efen efen oro ẹdemerede owo udọn̄ ke ndon Mari, kpa n̄wọrọnda obio eset ke desat.

[Ikọ idakisọn̄]

[Ndise obio ke page 10]

(Ama oyom ndikụt nte enye enen̄erede etie, se n̄wed)

Itụn̄ Inyan̄ibom Persia

Ur

MESOPOTAMIA

Akpa Euphrates

MARI

ASSYRIA

Haran

ANATOLIA

CANAAN

Jerusalem

(Akwa Inyan̄) Inyan̄ Mediterranean

[Ndise ke page 11]

Uwetn̄kpọ emi ke Edidem Iahdun-Lim eke Mari akada anam inua aban̄a utom ubọpn̄kpọ esie

[Ndise ke page 11]

Edifiọhọ mbiet Lamgi-Mari emi ama anam ẹfiọk ebiet oro Mari okodude

[Ndise ke page 12]

Ekeme ndidi ẹkewụk mbiet abasi-an̄wan ke n̄kpoto ufọk ubọn̄ emi

[Ndise ke page 12]

Ebih-Il, akwa owo ukara Mari, ke ọbọn̄ akam

[Ndise ke page 12]

Ndon Mari, owụtde ufọk mbat

[Ndise ke page 12]

Akwa uyere mmọn̄ ufọk ubọn̄

[Ndise ke page 13]

Itiat edikan Naram-Sin, andikakan Mari

[Ndise ke page 13]

Ẹma ẹfiọhọ n̄kpọ nte itiatn̄wed 20,000 ke ndon ufọk ubọn̄

[Ebiet Ẹdade Ndise Ẹto ke page 10]

© Mission archéologique française de Tell Hariri - Mari (Syrie)

[Mme Ebiet Ẹdade Ndise Ẹto ke page 11]

N̄wed: Musée du Louvre, Paris; mbiet: © Mission archéologique française de Tell Hariri - Mari (Syrie)

[Mme Ebiet Ẹdade Ndise Ẹto ke page 12]

Mbiet: Musée du Louvre, Paris; n̄kpoto ye akwa uyere mmọn̄: © Mission archéologique française de Tell Hariri - Mari (Syrie)

[Mme Ebiet Ẹdade Ndise Ẹto ke page 13]

Itiat edikan: Musée du Louvre, Paris; ndon ufọk ubọn̄: © Mission archéologique française de Tell Hariri - Mari (Syrie)