Mbụk Eyouwem

Ndidara “Uwem Idahaemi” Ọyọhọ Ọyọhọ!

NTE TED BUCKINGHAM OBỤKDE

Mma ndọn̄ọ akpauben̄ ke mbuari ke mma n̄kanam utom uyọhọ ini ke isua itiokiet nnyụn̄ ndọ ndọ ke ọfiọn̄ itiokiet. N̄kpọ emi eketịbe ke 1950 ke ini n̄kedide isua 24. Mma nnen̄ede n̄kere mban̄a uwem mi ke adan̄aemi n̄kodude ke ufọkibọk ke ọfiọn̄ usụkkiet. Ke emi mma n̄kobiomo ndo mi, ini iso mi ye eke Joyce n̄wan mi editie didie?

KE 1938, ete mi oro mîkamaha ido ukpono ama ọbọ n̄wed oro ẹkekotde Government. * Etie nte ndutịme ukaraidem ye ekọn̄ oro okoyomde ndin̄wana ẹkenam enye ọbọ n̄wed oro. Edi mma mfiọk ke enye ikokotke n̄wed oro, edi eka mi emi ekenen̄erede ama ido ukpono ama okot. Enye ama ọsọsọp anam n̄kpọ aban̄a se enye okokotde. Enye ama ọkpọn̄ Ufọkabasi England ndien kpa ye oro ete mi ọkọbiọn̄ọde enye, enye ama akabade edi anam-akpanikọ Ntiense Jehovah tutu enye akpa ke 1990.

Mama ama ada mi aka akpa mbono esop Christian oro n̄kodụkde ke Ufọkmbono Obio Ubọn̄ ke Epsom, ke edem usụk London. Nnyịn ikosop idem ke akani ufọkurua ikpan̄ utọn̄ ikop utịn̄ikọ J. F. Rutherford oro ẹkemụmde ẹsịn ke usanikwọ. Brọda Rutherford ekese enyịn ke utom Mme Ntiense Jehovah ini oro. Utịn̄ikọ oro ama enen̄ede otụk mi.

Mme owo ẹma ẹnen̄ede ẹkop ndịk ke London ke ntak oro ẹkesiduọkde bọmb ndien ndien. Ntre ke 1940, ete mi ama anam nnyịn iwọrọ ikodụn̄ ke ebiet oro ekenen̄erede enyene ifụre—ke Maidenhead, ekpri obio emi okoyomde usụn̄ ke kilomita 45 ọkpọn̄ edem usoputịn London. Nnyịn ndikọwọrọ n̄ka ekpri obio emi ama enyene ufọn, koro nditọete 30 oro ẹkedude ke esop ekpri obio emi ẹma ẹnen̄ede ẹnọ nnyịn nsịnudọn̄.  Fred Smith, ọsọn̄idem eyenete Christian emi akanade baptism ke 1917, ama enyene ọkpọkpọ udọn̄ ke idem mi onyụn̄ ọnọ mi ukpep ndikabade ndi ọkwọrọikọ oro etịmde enyene uforo. Mmenen̄ede n̄kọm enye ke uwụtn̄kpọ ye ima ima un̄wam esie.

Ndidụk Utom Uyọhọ Ini

Ke mbịtmbịt usen kiet ke March 1941, ke ini n̄kedide isua 15, mma nna baptism ke Akpa Thames. Ini oro, Jim akpaneka mi ekedi ọkwọrọ eti mbụk uyọhọ ini. Mfịn, enye ye Madge n̄wan esie ẹdụn̄ ke Birmingham, ke ẹma ẹkeda ekese isua uwem mmọ ẹnam n̄kpọ Jehovah nte esenyịn circuit ye district ke ofụri Britain. N̄ko, Robina, eyeneka mi an̄wan oro ẹkemande ẹdian mi, ye Frank ebe esie ẹdi mme anam-akpanikọ asan̄autom Jehovah.

Ami n̄kanam utom nte ata-abatokụk ke usiakifia unam ọfọn̄. Usen kiet eseutom ama okot mi ke ọfis esie onyụn̄ ọdọhọ ke iyom mi nsidep n̄kpọ nnọ usiakifia oro, kpa utom oro akpanamde mi mforo etieti. Nte ededi, mbemiso emi, n̄koyom nditiene akpaneka mi nnam utom uyọhọ ini, ntre mma nda edu ukpono nsịn ifetutom emi nnyụn̄ nsian eseutom mi ntak. Edi idem ama akpa mi ndikụt enye enen̄erede otoro mi ke ntak emi n̄koyomde ndinam utom ukwọrọikọ uyọhọ ini. Ntre ke mbono district oro ẹkenịmde ke Northampton ke 1944 ama okokụre, ami mma n̄kabade ndi ọkwọrọ eti mbụk uyọhọ ini.

Akpa efakutom oro ẹkenọde mi n̄ka ekedi Exeter, ke obio Devon. Bọmb oro ẹkeduọkde ke ini ekọn̄ ama abiat obio emi, edi n̄kpọ ama ọtọn̄ọ ndifọn nsịtnsịt ini oro n̄kakade. N̄kodụn̄ ke ufọk oro asiakusụn̄ iba, Frank ye Ruth Middleton, ẹkedụn̄de ndien mmọ ẹma ẹnen̄ede ẹfọn ido ye ami. N̄kedi isua 18 kpọt ini oro n̄konyụn̄ nnen̄ekede mfiọk ndiyet ọfọn̄ nnyụn̄ ntem udia, edi nte ini akakade mma ndifiọk ndinam mme n̄kpọ emi.

Nsan̄a ukwọrọikọ mi ekedi Victor Gurd emi ekedide isua 50; enye okoto Ireland, okonyụn̄ ọtọn̄ọ ndikwọrọ ikọ toto ke iduọk isua 1920. Enye ama ekpep mi ndidiomi ini mi uforo uforo, ndinen̄ede nnyene udọn̄ ndikot Bible, ndinyụn̄ mfiọk ufọn nsio nsio edikabade Bible. Nsọn̄ọnda Victor ekedi eti uwụtn̄kpọ ọnọ mi nte n̄kọkọride n̄kpon.

N̄kpọ-Ata Edida San̄asan̄a

Ekọn̄ ama asan̄a ekpere utịt, edi ukara okosụk ododomo ndinyịk n̄kparawa owo ndọn̄ ke ekọn̄. Mma n̄ka esopikpe Maidenhead ke 1943 n̄kanam idaha mi enen̄ede an̄wan̄a nnyụn̄ ndọhọ ẹkûsịn mi ke utom ekọn̄, koro ami ndi asan̄autom Gospel. Okposụkedi owo mîkenyịmeke, mma n̄wọrọ n̄ka Exeter n̄kanam utom uyọhọ ini. Ke ini n̄kodude ke Exeter, ẹma ẹkot mi ikpe ke esop n̄kann̄kụk. Ayaraiwat ama ebiere n̄kpọkọbi ọfiọn̄ itiokiet ọnọ mi onyụn̄ ọdọhọ ke ibuot efere mi sia owo mîkọnọhọ imọ odudu ndibiere n̄kpọkọbi anyan ini nnọ mi. Ke n̄kpọkọbi ọfiọn̄ itiokiet oro ama okokụre, ẹma ẹfiak ẹkọbi mi ke ọfiọn̄ inan̄.

Sia n̄kedide n̄kukụre Ntiense oro okodude ke ufọk-n̄kpọkọbi, mme ekpeme ufọk-n̄kpọkọbi ẹkesikot mi Jehovah. Okposụkedi n̄kenyenede ndiyere enyịn̄ oro ke ini ukot enyịn̄, ama esisọn̄ mi ndinam oro; edi nso ifet ke ekedi ntem ndikop ẹkotde enyịn̄ Abasi kpukpru usen! Emi ama anam mbon n̄kpọkọbi eken ẹdifiọk ke ẹkesịn mi ke ufọk-n̄kpọkọbi ke ntak oro ubieresịt mi mîkayakke ndụk ekọn̄, sia ndide kiet ke otu Mme Ntiense Jehovah. Ekem, ẹma ẹnọ Norman Castro edi ufọk-n̄kpọkọbi oro n̄kodude, ntre owo ikokotke mi aba Jehovah—ẹkedikot nnyịn Moses ye Aaron.

Ẹma ẹsio mi ke ufọk-n̄kpọkọbi Exeter ẹka eke Bristol ndien ekem ẹmen mi ẹka eke Winchester. N̄kpọ ama esisọn̄ ndisụk ini, edi emi ama an̄wam mi nnyene edu mbubru. Ami ye Norman ima inem esịt ndinịm Editi ọtọkiet ke ufọk-n̄kpọkọbi Winchester. Francis Cooke emi ekedide edise nnyịn ke ufọk-n̄kpọkọbi, ama ọnọ inem inem utịn̄ikọ Editi.

 Mme Ukpụhọde ke Mme Isua Ukụre Ekọn̄

Ke akamba mbono oro ẹkenịmde ke Bristol ke 1946, emi ẹkesiode n̄wed un̄wam ukpep Bible oro “Yak Abasi Edi Akpanikö,” mma nsobo ediye n̄kaiferi kiet oro ekekerede Joyce Moore emi akasiakde usụn̄ n̄ko ke Devon. Itie ufan nnyịn ama ọkọri, ndien ima idọ ndọ isua inan̄ ke ukperedem ke Tiverton, kpa obio oro n̄kodude toto ke 1947. Nnyịn ikodụn̄ ke ufọk oro ikesikpede shilling 15 ($1.10, U.S) kpukpru urua. Ima inen̄ede ikop inem uwem!

Ke isua oro ikọdọde ndọ, ima iwọrọ ika edem usụk Brixham, ediye obio oro enyenede esụkmbehe emi ekedide akpa ebiet oro ẹkenamde iyịre ẹda ẹkọ iyak. Nte ededi, nnyịn ikodụhe do ibịghi ke ini n̄kọduọde udọn̄ọ akpauben̄ nte ikakade ndidụk akamba mbono ke London. Mma nsụhọ. Ke akpatre ẹma ẹsio mi unyọn̄ ke ufọkibọk—ke mma n̄kodu do ọfiọn̄ usụkkiet, nte n̄ketịn̄de ke ntọn̄ọ. Udọn̄ọ oro ama abiat mi ubọk nnasia ye ukot mi mbiba, anamde nsikama eto nsan̄a isan̄ tutu esịm emi. Edima n̄wan mi ama aka iso ndidi nsan̄a oro okopde idatesịt onyụn̄ ọnọde mi nsịnudọn̄, akpan akpan nte enye ekesịnde ukeme ndika iso ke utom ukwọrọikọ uyọhọ ini. Edi nso ke nnyịn ikenyene ndinam ke emi? Ikebịghike mma ndifiọk ke akananam ubọk Jehovah imụhọke.

Ke isua oro eketienede, nnyịn ima idụk mbono ke Wimbledon, London. Etisịm ini emi, mma n̄keme ndisan̄a isan̄ ye unana edikama eto. Nnyịn ima isobo Pryce Hughes ke mbono emi, enye ekese enyịn ke utom ukwọrọikọ ke Britain. Enye ama ọsọsọp ọkọm mi onyụn̄ ọdọhọ ete: “Brọda! Nnyịn imoyom fi ke utom circuit!” Emi ekedi n̄kponn̄kan nsịnudọn̄ oro akanam mbọde! Edi, ndi idem ama ọsọn̄ mi ekem ndinam utom emi? Ami ye Joyce ima ikere m̀mê iyekeme ndinam utom emi, edi ke ima ikọbọ ukpep urua kiet inyụn̄ ibuọt idem ke Jehovah ọyọhọ ọyọhọ, nnyịn ima ifiak inyọn̄ ufọt edem usụk ye edem usoputịn England emi ẹkenọde mi n̄kanam utom nte esenyịn circuit. N̄kedi isua 25 kpọt ini oro, edi nsụk nteti nnyụn̄ nnen̄ede n̄wụt esịtekọm nnọ Mme Ntiense oro ẹkedade mfọnido ye ime ẹnen̄ede ẹn̄wam mi.

Ke kpukpru utom ukara Abasi oro ikanamde, ami ye Joyce ima ikụt ke ndika n̄kese mme esop ama anam nnyịn inen̄ede isan̄a ikpere nditọete Christian nnyịn. Nnyịn ikenyeneke ubomisọn̄, ntre nnyịn ikesisan̄a ke tren m̀mê bọs. Okposụkedi n̄kekpepde ndidu uwem ntiene udomo oro udọn̄ọ mi akayakde, nnyịn ima ikop inemesịt ndinam utom nnyịn  tutu esịm 1957. Ekedi uwem oro ọnọde uyụhọ, edi ima isobo n̄kpọ-ata efen ke isua oro.

Ndidụk Utom Isụn̄utom

Idem ama aduai nnyịn ke ini ikọbọde ikot ndidụk ọyọhọ otu 30 eke Ufọkn̄wed Gilead. Mma n̄ka iso ndiyọ udọn̄ọ akpauben̄ mi nte ọfọnde, ntre ami ye Joyce ima inyịme ikot oro ye idatesịt. Mme n̄kpọ oro ẹketịbede ẹnọ nnyịn ẹma ẹnam nnyịn ifiọk ke Jehovah ayaka iso ọnọ nnyịn ukeme edieke inamde uduak esie. Ikebịghike, ifịk ifịk ukpepn̄kpọ ọfiọn̄ ition oro ikọbọde ke Ufọkn̄wed Enyọn̄-Ukpeme Ukpep Bible eke Gilead emi okodude ke ediye South Lansing, New York, U.S.A., ama okụre. Nditọ ufọkn̄wed ẹkedi mme ọdọ ndọ emi ẹkenamde utom oro ẹsan̄ade-san̄a. Ke ini ẹkebụpde m̀mê mmanie ẹkpema ndikanam utom ke esenidụt, nnyịn ima isịne ke otu mbon oro ẹkenyịmede ndika. Ekere ke ẹkenọ nnyịn ika m̀mọ̀n̄? Uganda, ke Edem Usiahautịn Africa!

Sia ẹkedoride ukpan ke utom Mme Ntiense Jehovah ke Uganda ini oro, ẹma ẹdọhọ ke ini nsịmde yak nsụhọde ntie do nnyụn̄ nyom utom idịbi udia nnam. Ke ima ikasan̄a anyan isan̄ ke tren ye ke nsụn̄ikan̄, nnyịn ima idibehe ke Kampala, ibuot obio Uganda. Mbonutom ẹsede ẹban̄a uwọrọidụn̄ ikokopke inemesịt ndikụt nnyịn, ntre mmọ ẹkeyak nnyịn idu do ke ọfiọn̄ ifan̄ kpọt. Ekem ẹma ẹdọhọ nnyịn ikpọn̄ Uganda. Ibuot itieutom ama ọdọhọ nnyịn ika Edere Edere Rhodesia (idahaemi edide Zambia). Esịt ama enen̄ede adat nnyịn ndikụt nditọ ufọkn̄wed inan̄ oro ikọbọde ukpep ntre ke Gilead—Frank ye Carrie Lewis, ọkọrọ ye Hayes ye Harriet Hoskins. Ke ima ikodu mi esisịt ini, ẹma ẹnọ nnyịn ika Usụk Usụk Rhodesia (idahaemi edide Zimbabwe).

Ata akpa ini oro ikokụtde ediye Victoria Falls ekedi ini emi ikasan̄ade ke tren ika obio Bulawayo. Nnyịn ima idụn̄ ye mme McLuckie ke esisịt ini, mmọ ẹkedi kiet ke otu akpa Mme Ntiense oro ẹkedụn̄de mi. Ekedi akwa ifet ndinen̄ede mmehe ye mmọ ke isua 16 oro ikodude do.

Ndidu Uwem Ntiene Mme Idaha Oro Ẹkpụhọrede

Ke mma n̄kọbọ ukpep urua iba man nnen̄ede mmehe ye efakutom Africa, ẹma ẹmek mi esenyịn district. Man ikeme ndinọ ikọ ntiense ke obio-in̄wan̄ Africa, nnyịn ima isikama mmọn̄, udia, n̄kpọnna, ọfọn̄, ukwak usio senima, ukwak unọ ikan̄ ilektrik, akwa ọfọn̄ uwụt ndise, ye mme n̄kpọ eken oro ikoyomde. Ima itan̄ kpukpru n̄kpoduoho emi idọn̄ ke ubomisọn̄ mbiomo oro ọkọsọn̄de idem ekem ndiwat nnyịn ke idiọk usụn̄.

N̄kesisan̄a ye mme esenyịn circuit Africa nnam utom ke adan̄aemi Joyce okokopde inemesịt ndin̄wam iban mmọ ye nditọwọn̄ oro ẹkesisan̄ade ye nnyịn. Ndinam utom ke efakutom  Africa ama esimem owo idem, akpan akpan ke usen anainai eyo, edi ikebịghike mma ndikụt ke utọ idaha eyo emi ama anam n̄keme ndiyọ udọn̄ọ mi, ndien mma n̄kop inemesịt mban̄a oro.

Mme owo ẹma ẹnen̄ede ẹbuene. Ediwak mmọ ẹma ẹsọn̄ọ ẹtiene ido eset ye nsunsu ekikere ẹnyụn̄ ẹdọ uwak iban; kpa ye oro mmọ ẹma ẹnen̄ede ẹwụt ukpono ẹnọ Bible. Ke ndusụk itie, ẹkesinịm mme mbono esop ke idak akamba eto oro ọkọnọde mfụt, ndien ẹma ẹsidomo utuenikan̄ ẹkọn̄ ke n̄kpọ man ọnọ un̄wana ke ini ẹkedụkde mbono esop okoneyo. Uten̄e esinen̄ede odoro nnyịn ke idem ke ini isitiede ke an̄wa ikpep Ikọ Abasi inyụn̄ ikụt ikpaenyọn̄ oro ọyọhọde ye ntantaọfiọn̄, kpa ubak utịbe utịbe n̄kpọ-obot Abasi.

Ndiwụt mme senima Watch Tower Society ke mme obio-in̄wan̄ Africa ekedi ifiọkutom efen oro nnyịn mîfreke. Ke uwụtn̄kpọ, esop ekeme ndinyene n̄kpọ nte Mme Ntiense 30, edi nnyịn ima ifiọk ke owo 1000, m̀mê awakde akan oro ẹyedi ẹdise senima!

Mme owo ẹsiwak ndidọn̄ọ ke mme ikpehe ererimbot oro eyo ofiopde, edi esifọn ndinyene in̄wan̄-in̄wan̄ ekikere kpukpru ini. Ami ye Joyce ima ikpep ndimehe ye mme idaha emi—mma nsiyọ udọn̄ọ utoenyịn oro n̄kesidọn̄ọde ke ini ke ini, ndien Joyce ama ọyọ udọn̄ọ otode ekpri unam udọn̄ọ ẹkotde amoeba.

Ekem, ẹma ẹnọ nnyịn ika ọfis n̄kọk itieutom ke Salisbury (idahaemi edide Harare), ndien ekedi akwa ifet ndinam utom ye mme anam-akpanikọ asan̄autom Jehovah nte Lester Davey ye George ye Ruby Bradley. Ukara ama emek mi nte andisịn ndọ ke n̄wed, ndien emi ama an̄wam mi nditịm ndọ nnọ nditọete ke Africa; ndutịm emi ama ọsọn̄ọ mbọbọ ndọ ke esop Christian. Isua ifan̄ ke oro ebede, mma nnyene ifetutom efen. Ẹma ẹdọhọ nsisan̄a nse kpukpru esop ke Zimbabwe oro mîsemke usem Bantu. Ke se iwakde ibe isua duop, utom oro ẹsan̄ade-san̄a ama an̄wam mi ye Joyce imehe ye nditọete, ndien nnyịn ima ikop inemesịt iban̄a n̄kọri eke spirit oro mmọ ẹkenamde. Ke ini oro ikodude ke Zimbabwe, ima ika ikese n̄ko nditọete nnyịn ke Botswana ye Mozambique.

Ndinam Utom ke Idụt En̄wen

Ke ima ikabiat ediwak inem inem isua ke usụk usụk Africa, ẹma ẹnọ nnyịn ika Sierra Leone, ke Edem Usoputịn Africa, ke 1975. Nnyịn ikabiatke ini nditọn̄ọ obufa utom oro ẹkenọde nnyịn ke ọfis n̄kọk itieutom Sierra Leone, edi nnyịn ikodụhe mi ibịghi. Mma ndọn̄ọ nnyụn̄ n̄kop mmemidem ke ntak ọkpọsọn̄ utoenyịn, ntre mma n̄ka London n̄kọsọbọ idem; edi ẹma ẹdọhọ mi n̄kûfiak aba n̄ka Africa. Nnyịn ikokopke inemesịt iban̄a emi, edi ubon Bethel London ẹma ẹnen̄ede ẹdara mi ye Joyce ndinam utom ye mmọ. Ediwak nditọete Africa oro nnyịn ikesisobode ke ediwak esop ke London ẹma ẹnam etie nnyịn ke idem nte ke ikodu ke Africa. Nte idem ọkọtọn̄ọde ndisọn̄ mi, nnyịn ima inam ukpụhọde efen man ikeme ndinam utom oro ẹkenọde nnyịn, ndien ẹkedọhọ nse mban̄a Itieutom Udep N̄kpọ. Emi edi utom oro aduaide owo idem ke ntak kpukpru n̄kọri oro ẹdade itie ke mme isua emi ẹbede.

Ke ntọn̄ọ ntọn̄ọ iduọk isua 1990, Joyce, edima n̄wan mi ama ọdọn̄ọ orụk akpauben̄ oro mîkayakke enye ekeme ndisan̄a isan̄, enye ama akpa ke 1994. Enye ekedi edima n̄wan emi ekenyenede nsọn̄ọnda onyụn̄ anamde akpanikọ, emi ekesinyịmede ndikpụhọde nda ekekem ye nsio nsio idaha oro nnyịn ikodude. Ke mme utọ ini mfụhọ ntre, mmokụt ke edi akpan n̄kpọ ndinyene eti idaha eke spirit nnyụn̄ n̄ka iso ndori enyịn ke ini iso. Ndibọn̄ akam nnọ Jehovah an̄wam mi ndinyene eti ndutịm oro ayakde mi mbuana ke utom ukara Abasi, esịnede ukwọrọikọ, onyụn̄ an̄wam mi ndinam n̄kpọ Jehovah ke ofụri esịt.—Mme N̄ke 3:5, 6.

Ndinam utom ke Bethel edi akwa ifetutom ye eti usụn̄ uwem. Ediwak n̄kpri owo ẹdu ndinam utom ọtọkiet ndien emi esida ediwak edidiọn̄ edi. Ediwak isenowo oro ẹsidide ẹdise Bethel London ẹdi edidiọn̄. Ndusụk ini mmesikụt ndima ufan oro n̄kenyenede ke ini n̄kanamde utom ke Africa, ndien emi esinam nti inem inem ifiọkutom oro n̄kenyenede do. Kpukpru emi ẹn̄wam mi ndika iso ndara “uwem idahaemi” ọyọhọ ọyọhọ nnyụn̄ nnen̄ede nnyene mbuọtidem ke “uwem oro edidide.”—1 Timothy 4:8.

[Ikọ idakisọn̄]

[Ndise ke page 25]

Ami ye eka mi ke 1946

[Ndise ke page 26]

Ami ye Joyce ke usen ndọ nnyịn ke 1950

[Ndise ke page 26]

Ke akamba mbono Bristol ke 1953

[Mme ndise ke page 27]

Enyọn̄ enyọn̄: Ndika n̄kese otu oro odude nsannsan; ufien: ndika n̄kese esop ke Usụk Usụk Rhodesia, ẹkotde Zimbabwe idahaemi