Philo eke Alexandria Edibuak Ekikere Owo ye N̄wed Abasi

KE 332 M.E.N., Akwa Alexander ama ada udịmekọn̄ esie odụk Egypt. Mbemiso enye akakade edem usiahautịn ke isan̄ edikan ererimbot, enye ama asiak obio oro enye okokotde Alexandria. Ido mbon Greece ama enen̄ede omụm isọn̄ ke Alexandria. N̄kpọ nte isua 20 M.E.N., andikan efen oro n̄kpọekọn̄ esie mîkedịghe ofụt ye eduat edi ekedide ekikere akwaifiọk owo, ama amana do. Ẹdiọn̄ọ enye nte Philo eke Alexandria, m̀mê Philo Judaeus sia enye ekedide eyen Jew.

Mme Jew ndidụn̄ọ ke isenidụt ke ntak nsobo Jerusalem ke isua 607 M.E.N. ama anam ediwak mmọ ẹdidụn̄ọ ke Egypt. Ata ediwak mmọ ẹkedụn̄ọ ke Alexandria. Nte ededi, mfịna ama odu ke ufọt mme Jew ye mbọhọidụn̄ mmọ oro ẹkedide mbon Greece. Mme Jew ikatuakke ibuot inọ mme abasi Greece, ke adan̄aemi mbon Greece ẹkedade N̄wed Abasi Usem Hebrew ẹnam n̄kpọ nsahi. Sia Philo ekedide eyen Jew emi ọkọbọde ukpep oto mbon Greece, enye ama ọfiọk mfịna emi. Enye ekenịm ke Ido Ukpono Mme Jew edi ido ukpono akpanikọ. Ke mîbietke mbon en̄wen, Philo ama oyom emem emem usụn̄ ndinam mme Gentile ẹdidiọn̄ọ Abasi. Enye okoyom ndinam mmọ ẹma Ido Ukpono Mme Jew.

Ndida Obufa Usụn̄ Nnam N̄kani Uwetn̄kpọ Ẹn̄wan̄a

Philo ekesem usem Greek ukem nte ediwak Jew eken oro ẹkedụn̄de ke Alexandria. Ke ntre, enye akada Septuagint, kpa N̄wed Abasi Usem Hebrew oro ẹkekabarede ẹsịn ke usem Greek, ekpep n̄kpọ. Nte enye okodụn̄ọrede uwetn̄kpọ Septuagint, enye ama enịm ke N̄wed Abasi oro ọdọn̄ọ n̄kpọ aban̄ade akwaifiọk owo ye nte ke Moses ekedi “owo akwaifiọk.”

Ediwak isua ikie ke mbemiso, ntaifiọk Greece ikenịmke mbụk ẹban̄ade mme abasi ye mme abasi an̄wan—ata ikpọ owo ye mme demon emi ẹkesitịn̄de ẹban̄a ke mbụkeset Greece—ke akpanikọ. Mmọ ẹma ẹtọn̄ọ ndifiak nnam se mbụk eset oro ẹwọrọde, ẹn̄wan̄a. James Drummond, ekpepn̄kpọ mban̄a Greece eset, eketịn̄ ntem aban̄a nte mmọ ẹkenamde: “Owo akwaifiọk ọyọtọn̄ọ ndiyom mme n̄kpọ en̄wen oro n̄ke ẹwọrọde, onyụn̄ ọdọhọ ke anaedi mbon oro ẹkewetde n̄ke oro mîsịneke ifiọk do ẹkedomo ndida oburobụt ekpọhọikọ nnam n̄wọrọnda akpanikọ an̄wan̄a.” Philo ama odomo ndida utọ usụn̄ emi nnam N̄wed Abasi an̄wan̄a.

Ke uwụtn̄kpọ, kere ban̄a Genesis 3:21 3:22 ke edikabade Septuagint eke Bagster, emi ọdọhọde ete: “Ndien Ọbọn̄ Abasi anam edisịnen̄kpọ ikpa ọnọ Adam ye n̄wan esie, onyụn̄ esịne mmọ ke idem.” Mbon Greece ẹkekere  ke Akakan Abasi ikemeke ndinam usụhọde utom nte edinam edisịnen̄kpọ. Ntre Philo ama oyom ndamban̄a n̄kpọ ke ufan̄ikọ oro onyụn̄ ọdọhọ ete: “Edisịnen̄kpọ ikpa edi ikọ emi adade aban̄a ndammana ikpọkidem, oro edi, idem nnyịn; koro Abasi ekebem iso obot mbufiọk, okot enye Adam; ke oro ebede enye obot odudu, onyụn̄ okot enye Uwem. Ke akpatre, enye obot idem oro ẹkeyomde, onyụn̄ ada ndamban̄a ikọ okot enye, edisịnen̄kpọ ikpa.” Ntem Philo okodomo ndinam edisịnen̄kpọ oro Abasi ọkọnọde Adam ye Eve akabade edi n̄kpọ oro ẹdade ido akwaifiọk ẹnam an̄wan̄a.

Kere n̄ko ban̄a Genesis 2:10-14, oro etịn̄de aban̄a itie oro mmọn̄ otode odụk In̄wan̄ Eden ye akpa inan̄ oro ẹsiahade ẹwọrọ ke in̄wan̄ oro. Philo ama odomo ndinam ikọ oro enen̄ede an̄wan̄a akan nte ẹkụtde ke itien̄wed oro. Ke ama eketịn̄ n̄kpọ aban̄a in̄wan̄ oro, enye ọkọdọhọ ete: “Etie nte ufan̄ikọ emi enyene se ọwọrọde n̄ko ke ndamban̄a usụn̄; koro akpa inan̄ oro ẹda ẹban̄a nti ido inan̄.” Enye ekekere ke akpa Pishon ada aban̄a ọniọn̄, akpa Gihon ada aban̄a iwụk, Tigris ada aban̄a uko, Euphrates onyụn̄ ada aban̄a unenikpe. Ntem In̄wan̄ Eden edikabade edi ndamban̄a n̄kpọ.

Philo ama ada ndamban̄a ikọ atat mbụk edibotn̄kpọ, mbụk aban̄ade Cain ndiwot Abel, Ukwọ eyo Noah, editịmede usem ke Babel, ye ediwak edumbet ke Ibet Moses. Nte  uwụtn̄kpọ oro itịn̄de iban̄a ke ikpehe ekikere oro ekebemde iso owụtde, enye ama esitịn̄ nnennen se ufan̄ikọ Bible oro etịn̄de, ekem etịn̄ ndamban̄a n̄kpọ oro enye ekerede nte ufan̄ikọ Bible ọwọrọde, ete: “Etie nte akpana ise n̄kpọ emi ke ndamban̄a usụn̄.” Ke mfụhọ, akpanikọ N̄wed Abasi ama osop ke adan̄aemi mme ndamban̄a edinam an̄wan̄a ẹkeyọhọde mme n̄wed Philo.

Anie Edi Abasi?

Philo akada okopodudu uwụtn̄kpọ owụt ke Abasi odu. Ke ama eketịn̄ se isọn̄, akpa, ekondo, ye ntantaọfiọn̄ ẹwọrọde, enye ama eberi ete: “Ererimbot edi n̄kpọ oro enyenede ndyọ akan onyụn̄ eyede akan ke otu kpukpru edibotn̄kpọ, nte n̄kpọ eke owo emi ọfiọkde kpukpru n̄kpọ onyụn̄ enyenede mfọnmma ifiọk okobotde. Emi anam nnyịn ifiọk ke Abasi odu.” Emi ekedi eti n̄kọkibuot.—Rome 1:20.

Edi ke ini Philo eketịn̄de nte Ata Ọkpọsọn̄ Abasi etiede, enye ama ọwọn̄ọde ọkpọn̄ akpanikọ aka anyan. Philo ọkọdọhọ ke Abasi “inyeneke mme akpan edu” ye nte ke owo “ikemeke ndifiọk” Abasi. Philo ama anam mme owo ẹnana udọn̄ ndifiọk Abasi, ọdọhọde ke “ndidomo ndika iso nnam ndụn̄ọde man ẹfiọk nte Abasi etiede m̀mê mme akpan edu esie, ọwọrọ akpatre ndisịme.” Ekikere emi ikotoho Bible edi okoto Plato emi ekedide okpono ndem owo akwaifiọk.

Philo ọkọdọhọ ke idaha Abasi ayan̄a owo ifiọk, anamde owo ikemeke ndikot enye ọkpọkpọ enyịn̄. Enye ọkọdọhọ ete: “Enen̄ede owụt eti ibuot ndinịm ke idụhe enyịn̄ ekededi oro odotde ẹkot odu-uwem Abasi.” Ke akpanikọ, emi inenke ke baba usụn̄ kiet!

Bible owụt in̄wan̄-in̄wan̄ ke Abasi enyene ọkpọkpọ enyịn̄. Psalm 83:18 ọdọhọ ete: “Afo emi enyịn̄ fo ikpọn̄ ekerede Jehovah, edi Ata Edikon̄ ke ofụri ererimbot.” Isaiah 42:8 etịn̄ nte Abasi ọdọhọde ete: “Ami ndi Jehovah; enyịn̄ mi edi oro.” Ntak emi Philo, eyen Jew emi ọkọfiọkde mme itie N̄wed Abasi emi, ekekpepde ke Abasi inyeneke enyịn̄? Koro enye iketịn̄ke iban̄a ata Abasi a-Bible, edi eketịn̄ aban̄a anana-enyịn̄ abasi akwaifiọk mbon Greece oro owo mîfiọkke.

Nso Idi Ukpọn̄?

Philo ekekpep ke ukpọn̄ edi isio ye ikpọkidem. Enye ọdọhọ ke owo “enyene ikpọkidem ye ukpọn̄.” Ndi ukpọn̄ ekeme ndikpa? Kop se Philo ọdọhọde: “Ke ini nnyịn idude uwem, ikpọkidem nnyịn odu uwem okposụkedi ukpọn̄ nnyịn akpade esịne ke ikpọkidem nnyịn, nte n̄kpọ eke esịnede ke udi. Edi edieke [ikpọkidem] akpade, do ndien ke ukpọn̄ editọn̄ọ ndidu uwem, sia ẹsiode enye ke idiọk ye obukpo ikpọkidem emi ẹkebọpde enye ẹsịn.” Philo ọkọdọhọ ke ukpọn̄ akpa ke ndamban̄a usụn̄. Enye ikemeke ndikpa ata n̄kpa.

Edi nso ke Bible ekpep aban̄a ukpọn̄? Genesis 2:7 ọdọhọ ete: “Jehovah Abasi obot owo ke ntanisọn̄, onyụn̄ ọduọk ibifịk uwem esịn ke odudu ibuo esie; ndien owo akabade edi ukpọn̄ eke odude uwem.” Nte Bible ọdọhọde, mme owo inyeneke-nyene ukpọn̄; mmọ ẹkam ẹdedi ukpọn̄.

Bible ekpep n̄ko ke ukpọn̄ ekeme ndikpa. Ezekiel 18:4 ọdọhọ ete: “Ukpọn̄ eke anamde idiọk ayakpa n̄kpa.” Mme itie N̄wed Abasi emi ẹnam nnyịn isịm nnennen ubiere: Owo edi ukpọn̄. Ke ntre, ke ini owo akpade, ukpọn̄ akpa oro.—Genesis 19:19. *

Ke Philo ama akakpa, mme Jew ikọdọn̄ke enyịn iban̄a enye. Nte ededi, Christendom ama ama enye. Eusebius ye mme adausụn̄ eken ke ufọkabasi ẹma ẹnịm ke Philo ama akabade esịt odụk Ido Ukpono Christ. Jerome ọkọdọhọ ke enye ekedi kiet ke otu Mme Ete Ufọkabasi. Idịghe mme Jew ẹketịm mme n̄wed esie ẹbon, mme Christian ẹdide mbon mfiakedem ẹkenam oro.

 Ẹma ẹnam mme ukpụhọde ke ido ukpono ke ntak mme n̄wed Philo. Enye akanam mme inua-okot Christian ẹnyịme ukpepn̄kpọ ukpọn̄ ikpaha ke nsinsi oro mîdụhe ke Bible. Ndien ukpepn̄kpọ Philo aban̄ade Logos (m̀mê, Ikọ) edi ntak Abasi-Ita-ke-Kiet, kpa ukpepn̄kpọ oro mîdụhe ke Bible emi mbon mfiakedem eke Ido Ukpono Christ ẹkpepde.

Ẹkûyak Ẹbian̄a Mbufo

Ke ini Philo ekekpepde N̄wed Abasi Usem Hebrew, enye “akada kpukpru n̄kpọ nte ndamban̄a n̄kpọ.” Nte ededi, nte ẹkụtde ke Deuteronomy 4:2, Moses eketịn̄ ntem aban̄a Ibet Abasi: “Ẹkûda ikọ efen ẹdian ke ikọ emi ami ntemede mbufo, ẹkûnyụn̄ ẹsio ke esịt ẹfep, man mbufo ẹnịm mbet Jehovah Abasi mbufo emi ami ntemede mbufo.” Kpa ye oro etiede nte ke Philo ama enen̄ede enyene eti uduak, enye ama adian ata ediwak ekikere idemesie ke Ikọ Abasi, emi mîkayakke ẹfiọk in̄wan̄-in̄wan̄ item Ikọ Abasi eke odudu spirit.

Apostle Peter ọkọdọhọ ete: “Ikedịghe ke nditiene nsunsu mbụk emi ẹdade mbufiọk ẹtịbi ke nnyịn ikanam mbufo ẹfiọk odudu ye edidu Ọbọn̄ nnyịn Jesus Christ.” (2 Peter 1:16) Se Peter ekewetde ọnọ akpa esop Christian ikebietke eke Philo, edi ọkọkọn̄ọ ke se iketịbede ye ke ndausụn̄ spirit Abasi, “kpa spirit akpanikọ,” emi akadade mmọ usụn̄ odụk ke ofụri akpanikọ.—John 16:13.

Edieke ọdọn̄de fi ndituak ibuot nnọ Abasi a-Bible, afo omoyom ndausụn̄ akpanikọ, idịghe ekikere owo. Afo omoyom nnennen ifiọk aban̄ade Jehovah ye uduak esie, onyụn̄ oyom afo osụhọde idem man edi eti eyen ukpepn̄kpọ. Edieke adade orụk edu emi ekpep Bible, afo ọyọfiọk “ndisana uwetn̄kpọ, emi ẹkemede ndinam fi enyene ọniọn̄ ọbọ edinyan̄a ebe ke edibuọt idem ye Christ Jesus.” Afo oyokụt ke Ikọ Abasi ekeme ndinam fi “etịm odot, eben̄e idem ọyọhọ ọyọhọ ndinam eti utom ekededi.”—2 Timothy 3:15-17.

[Ikọ idakisọn̄]

[Ekebe/Ndise ke page 10]

OBIO ORO PHILO OKODỤN̄DE

Philo okodụn̄ onyụn̄ anam utom ke Alexandria eke Egypt. Obio oro ekedi ibuot itie ubon n̄wed ofụri ererimbot ye itie ukpepn̄wed ke ediwak isua ikie.

Nditọ ufọkn̄wed ẹma ẹsibọ ukpep ẹto mme ọwọrọetop andikpep ke mme ufọkn̄wed obio oro. Ẹma ẹtịm ẹdiọn̄ọ itie ubon n̄wed Alexandria ke ofụri ererimbot. Enye ama ọdọn̄ọ ata ediwak n̄wed, sia mme andise mban̄a itie ubon n̄wed oro ẹkesiyomde ndibọ kpukpru n̄wed oro ẹkesiode.

Nte ini akakade, Alexandria ye itie ubon n̄wed esie ikọwọrọke etop aba. Mme akwa edidem ke Rome ẹkewụk ntịn̄enyịn ke edidiọn̄ obio mmọ, ndien ẹma ẹsio ibuot itie ukpepn̄wed ẹka Europe. Alexandria ọkọduọ ofụri ofụri ke ọyọhọ isua ikie itiaba E.N., ke ini udịmekọn̄ oro ẹtode-to ẹdi ẹkekande enye. Mme ewetmbụk eset ke ẹtatua ẹban̄a ọwọrọetop itie ubon n̄wed esie tutu esịm mfịn emi, ndien ndusụk mmọ ẹdọhọ ke iduọ emi ama anam ntatenyịn etre ndikọri ke ufan̄ tọsịn isua kiet.

[Ebiet Ẹdade N̄kpọ Ẹto]

L. Chapons/Illustrirte Familien-Bibel nach der deutschen Uebersetzung Dr. Martin Luthers

[Ekebe ke page 12]

EDIDA NDAMBAN̄A IKỌ NNAM N̄KPỌ AN̄WAN̄A MFỊN

Ndamban̄a ikọ ẹsiwak ndidi ekpọhọikọ ye mme ata ata edinam m̀mê ikọ oro owo mîsiakke akpan owo. Ẹdọhọ ke mbụk oro ẹdade ndamban̄a ikọ ẹwet ọdọn̄ọ ata akpan n̄kpọ oro ẹdịbede-dịbe. Ukem nte Philo eke Alexandria, ndusụk mme ekpep ukpepn̄kpọ ido ukpono eyomfịn ẹda ndamban̄a ikọ ẹnam Bible an̄wan̄a.

Da ke uwụtn̄kpọ, Genesis ibuot 1-11, emi ẹwetde mbụk ubonowo, ọtọn̄ọde ke edibotn̄kpọ tutu esịm ini oro ẹkesuande mme owo ke Babel. The New American Bible, edikabade eke Catholic, etịn̄ ntem aban̄a ikpehe Bible oro: “Man ẹnam akpanikọ emi odude ke mme ibuot n̄wed oro an̄wan̄a nditọ Israel oro akanade ẹnịm mmọ, akana ẹtịn̄ enye ke usụn̄ oro editịmde an̄wan̄a mme owo ini oro. Ke ntak emi, ana ẹnam akpanikọ oro ẹkpepde mmọ mi enen̄ede an̄wan̄a mmọ akan se ẹwetde-wet.” Mmọ ẹdọhọ ke owo ikpadaha Genesis ibuot 1-11 ke ata ata usụn̄. Utu ke oro, ukem nte ọfọn̄ esifụkde ikpọkidem, ntre ke mme ikọ ẹfụk se n̄kpọ enen̄erede ọwọrọ.

Nte ededi, Jesus ekekpep ke mme akpa ibuot Genesis oro ikedịghe ndamban̄a n̄kpọ. (Matthew 19:4-6; 24:37-39) Apostle Paul ye Peter ẹkedọhọ ntre n̄ko. (Utom 17:24-26; 2 Peter 2:5; 3:6, 7) Nditọ ukpepn̄kpọ Bible oro ẹnyenede esịt akpanikọ inyịmeke mme edinam an̄wan̄a oro mîkemke ye ofụri Ikọ Abasi.

[Ndise ke page 9]

Akwa ikan̄ idiọn̄ọ usụn̄ Alexandria

[Ebiet Ẹdade N̄kpọ Ẹto]

Archives Charmet/Bridgeman Art Library