Ido Ukpono Christ Ama Esịm Mme Jew Akpa Isua Ikie

ẸMA ẹnịm akpan mbono kiet ke Jerusalem ke n̄kpọ nte isua 49 E.N. John, Peter, ye James eyeneka Jesus—kpa “mbon oro ẹketiede nte mme adaha” esop Christian akpa isua ikie—ẹma ẹdụk mbono oro. Apostle Paul ye Barnabas nsan̄a esie ẹma ẹtiene ẹdụk mbono oro n̄ko. Ẹkeneme ke mbono oro nte ẹkpebaharede akwa efakutom oro okodude man ẹnam utom ukwọrọikọ. Paul ama anam an̄wan̄a ete: “[Mmọ ẹma] ẹnọ mi ye Barnabas ubọk nnasia ndibuana n̄kpọ ọtọkiet, man nnyịn ikpaka ibịne mme idụt, edi mmọ ẹka ẹbịne mbon oro ẹnade mbobi.”—Galatia 2:1, 9. *

Didie ke ubiere oro ẹkenamde ke mbono emi ẹban̄a efakutom akpan̄wan̄a nnyịn? Ndi ẹkebaharede efakutom oro ẹdikwọrọde eti mbụk ẹtiene ebiet emi mme Jew, mme okpono Abasi ke ido mme Jew, ye mme Gentile ẹkedụn̄ọde? Mîdịghe ndi ẹkebaharede efakutom ẹdọn̄ ke mme idụt? Man inyene ibọrọ oro owụtde ifiọk, oyom idiọn̄ọ ndusụk n̄kpọ iban̄a mme Jew oro ẹkedụn̄ọde ke esenidụt, oro edi mme Jew oro mîkodụn̄ke ke Palestine.

Mme Idụt Oro Mme Jew Ẹkedụn̄ọde ke Akpa Isua Ikie

Mme Jew ifan̄ ẹkedụn̄ọ ke esenidụt ke akpa isua ikie? Etie nte ndusụk nditọ ukpepn̄kpọ ẹnyịme ye se n̄wed emi Atlas of the Jewish World ọdọhọde: “Ọsọsọn̄ ndifiọk nnennen ibat mme Jew oro ẹkedụn̄ọde ke esenidụt, edi ẹdọhọ ke esisịt ini mbemiso isua 70 E.N., enen̄ede etie nte ke mme Jew miliọn iba ye ubak ẹkedụn̄ọ ke Judaea ke adan̄aemi se iwakde ibe mme Jew miliọn inan̄ ẹkedụn̄ọde ke mme ikpehe Obio Ukara Rome eken. . . . Eyedi n̄kpọ nte mbahade 10 eke ikie ke otu mbon oro ẹkedụn̄ọde ke Obio Ukara Rome ẹkedi mme Jew, ndien ke mme ebiet oro mmọ ẹkenen̄erede ẹwak, utọ nte mme mbahade obio ukara n̄kan̄ edem usiahautịn, etie nte n̄kpọ nte mbahade 25 eke ikie m̀mê se iwakde ikan oro ke otu mme andidụn̄ mme mbahade obio ukara emi ẹkedi mme Jew.”

Akpan ebiet oro mmọ ẹkedụn̄ọde ẹkedi Syria, Asia Minor, Babylon, ye Egypt, emi odude ke Edem Usiahautịn; esisịt ibat mme Jew ẹma ẹnyụn̄ ẹdụn̄ọ n̄ko ke ndusụk ikpehe Europe. Ndusụk akpa mme Jew oro ẹkedide Christian, emi ẹketịmde ẹdiọn̄ọ, ẹkemana ke esenidụt. Ke uwụtn̄kpọ, Barnabas akamana ke Cyprus, Prisca ye Aquila ẹkemana ke Pontus, ekem ẹkedụn̄ ke Rome, Apollos akamana ke Alexandria, ndien Paul akamana ke Tarsus.—Utom 4:36; 18:2, 24; 22:3.

Ediwak mme Jew oro ẹkedụn̄ọde ke esenidụt ẹma ẹsitiene ẹbuana ke mme edinam obio emana mmọ. Kiet ke otu mme edinam emi ekedi edinọ etịbe kpukpru isua ẹda ẹka Jerusalem, kpa usụn̄ emi mmọ ẹkesitienede ẹtịp ẹsịn ke mme edinam ye utuakibuot ke temple. Eyen ukpepn̄kpọ oro John Barclay etịn̄ ntem aban̄a emi: “Akwa uyarade odu ndiwụt ke mme Jew oro ẹkedụn̄ọde ke esenidụt ẹma ẹsitịn̄ enyịn ẹbọ etịbe emi ọkọrọ ye mme etịbe oro mbon inyene ẹkesitịpde ẹdian ẹnọ mmọ.”

 Ediwak tọsịn mme Jew oro ẹkedụn̄ọde ke esenidụt ẹma ẹsika Jerusalem n̄ko kpukpru isua man ẹkedụk usọrọ ido ukpono. Mbụk Utom 2:9-11 oro aban̄ade Pentecost 33 E.N. owụt emi. Mme Jew ẹma ẹto Parthia, Media, Elam, Mesopotamia, Cappadocia, Pontus, Asia, Phrygia, Pamphylia, Egypt, Libya, Rome, Crete, ye Arabia ẹdidụk usọrọ ido ukpono ke Jerusalem.

Mme akama-utom temple ke Jerusalem ẹkesida leta ẹnyene nneme ye mme Jew oro ẹkedụn̄ọde ke esenidụt. Ẹtịm ẹfiọk ke Gamaliel, ekpep ibet oro ẹsiakde ke Utom 5:34, ama esinọ leta aka Babylon ye ikpehe eken ke ererimbot. Ke ini apostle Paul ekedide edibehe ke Rome ke n̄kpọ nte isua 59 E.N. nte owo n̄kpọkọbi, “ikpọ owo mme Jew” ẹma ẹsian enye ke ‘mmimọ ikọbọhọ leta ito Judea iban̄a enye, baba owo kiet ke otu nditọete emi ẹdide ibụkke inyụn̄ itịn̄ke idiọk baba kiet iban̄a enye.’ Emi owụt ke ẹma ẹsiwak ndiwet leta nnyụn̄ nnọ ntọt ẹsọk mme Jew oro ẹkedụn̄ọde ke Rome.—Utom 28:17, 21.

Mme Jew oro ẹkedụn̄ọde ke esenidụt ẹkekama Bible Usem Hebrew oro ẹkekabarede ẹsịn ke usem Greek, emi ẹkekotde Septuagint. N̄wed ndụn̄ọde kiet ọdọhọ ete: “Owụt ifiọk ndidọhọ ke mme Jew oro ẹkedụn̄ọde ke esenidụt ẹma ẹnyịme ẹnyụn̄ ẹsikot LXX [Septuagint], ẹkenyụn̄ ẹda enye nte Bible mme Jew m̀mê nte ‘Edisana N̄wed Abasi.’” Kpa Bible emi ke akpa mme Christian ẹkesida ẹkpep n̄kpọ.

Mme Christian oro ẹkedide mbon otu ukara ke Jerusalem ẹma ẹmehe ye mme idaha emi. Ẹma ẹbebem iso ẹkwọrọ eti mbụk ẹnọ mme Jew oro ẹkedụn̄ọde ke Syria ye ke mme ebiet en̄wen, esịnede Damascus ye Antioch. (Utom 9:19, 20; 11:19; 15:23, 41; Galatia 1:21) Ana in̄wan̄-in̄wan̄ ke mbon oro ẹkedụkde mbono oro ẹkenịmde ke isua 49 E.N., ẹkenam ndutịm ẹnọ utom ukwọrọikọ ini iso. Ẹyak ineme se Bible etịn̄de aban̄a n̄kọri oro okodude ke otu mme Jew ye ke otu mme okpono Abasi ke ido mme Jew.

Isan̄ Paul ye Mme Jew Oro Ẹkedụn̄ọde ke Esenidụt

Ata akpa utom oro ẹkenọde apostle Paul ekedi ‘ndikama enyịn̄ Jesus Christ n̄ka iso mme idụt ọkọrọ ye ndidem ye nditọ Israel.’ * (Utom 9:15) Ke mbono Jerusalem ama okokụre, Paul ama aka iso ndikwọrọ ikọ nnọ mme Jew oro ẹkedụn̄ọde ke esenidụt ini ekededi oro enye akakade isan̄. (Se ekebe ke page 14.) Emi owụt ke etie nte ẹkebaharede efakutom ẹdọn̄ ke mme idụt. Paul ye Barnabas ẹma ẹtat utom isụn̄utom mmọ ẹka n̄kan̄ edem usoputịn Obio Ukara Rome, ndien mbon en̄wen ẹma ẹkwọrọ ikọ ke ata ata obio emana mme Jew ye ke mme idụt Edem Usiahautịn oro ata ediwak mme Jew ẹkedụn̄ọde.

Ke ini Paul ye mme nsan̄a esie ẹketọn̄ọde isan̄ utom isụn̄utom mmọ ọyọhọ iba ke Antioch eke Syria, ẹkeda mmọ ẹsan̄a edem usoputịn ẹbe Asia Minor ẹkesịm Troas. Mmọ ẹma ẹto do ẹbe ẹka Macedonia koro mmọ ẹma ẹsịm ubiere ke ‘Abasi okot mmimọ ete itan̄a eti mbụk inọ mbon Macedonia.’ Ke ukperedem, ẹma ẹsiak mme esop Christian ke obio en̄wen ke Europe, esịnede Athens ye Corinth.—Utom 15:40, 41; 16:6-10; 17:1-18:18.

Ke n̄kpọ nte isua 56 E.N., ke utịt isan̄ isụn̄utom esie ọyọhọ ita, Paul ama anam ndutịm ndika nsannsan n̄kan̄ edem usoputịn man atat efakutom oro ẹkebaharede ẹnọ enye ke mbono oro ẹkenịmde ke Jerusalem. Enye ekewet ete: “Ntre ke n̄kan̄ mi mmenyene ọkpọsọn̄ udọn̄ nditan̄a eti mbụk n̄ko nnọ mbufo ke Rome,” ndien “nyọkpọn̄ mbufo n̄ka Spain.” (Rome 1:15; 15:24, 28) Edi nso kaban̄a ata ediwak mme Jew oro ẹkedụn̄ọde ke Edem Usiahautịn?

Mme Jew Oro Ẹkedụn̄ọde ke Edem Usiahautịn

Ke akpa isua ikie E.N., ata ekese mme Jew ẹkedụn̄ọ ke Egypt, akpan akpan Alexandria, ibuot obio esie. Ediwak tọsịn mme Jew ẹma ẹdụn̄ọ ke Alexandria, emi ekedide iwụk ebiet unyamurua ye ukpepn̄kpọ; ediwak synagogue ẹma ẹdu do n̄ko. Philo, kpa Jew emi akamanade ke Alexandria, ọkọdọhọ ke mme Jew miliọn kiet ke nsụhọde n̄kaha ẹkedụn̄ọ ke Egypt ini oro. Ediwak  mmọ ẹma ẹdụn̄ọ n̄ko ke Libya emi okodude ekpere, ke obio Cyrene ye mbọhọ esie.

Ndusụk mme Jew oro ẹkekabarede ẹdi Christian ẹketo mme obio emi. Nnyịn imokot iban̄a “Apollos, amanaisọn̄ eyen Alexandria,” “ndusụk mbon Cyprus ye Cyrene,” ye “Lucius owo Cyrene,” emi ẹken̄wamde esop ke Antioch eke Syria. (Utom 2:10; 11:19, 20; 13:1; 18:24) Ke ẹsiode mme itien̄wed emi ẹfep, Bible itịn̄ke n̄kpọ efen iban̄a utom akpa mme Christian ke Egypt ye ke mbọhọ esie, ke mîbọhọke mbụk aban̄ade Philip emi ekedide Christian, kpa ọkwọrọ eti mbụk oro ọkọnọde eunuch owo Ethiopia ikọ ntiense.—Utom 8:26-39.

Babylon emi akatarade esịm Parthia, Media, ye Elam, edi akpan ebiet en̄wen oro mme Jew ẹkedụn̄ọde. Ewetmbụk eset kiet ọdọhọ ke “mme Jew ẹma ẹdụn̄ọ ke kpukpru ikpehe unaisọn̄ Tigris ye Euphrates, ọtọn̄ọde ke Armenia esịm Itụn̄ Inyan̄ibom Persia, ye ke ufọt edem edere ye edem usiahautịn ekesịm Inyan̄ Caspian, ọkọrọ ye ke n̄kan̄ edem usiahautịn Media.” Encyclopaedia Judaica ọdọhọ ke ibat mme Jew oro ẹkedụn̄ọde ke mme ebiet emi ẹma ẹsịm m̀mê ẹwak ẹbe 800,000. Josephus, ewetmbụk eset owo Jew akpa isua ikie asian nnyịn ke ediwak tọsịn mme Jew oro ẹkedụn̄ọde ke Babylon ẹma ẹsika Jerusalem ẹkedụk usọrọ eke isua ke isua.

Ndi ndusụk mme Jew oro ẹketode Babylon ẹdidụk usọrọ oro ẹma ẹna baptism ke Pentecost 33 E.N.? Nnyịn ifiọkke, edi mme Jew oro ẹketode Mesopotamia ẹdi ẹma ẹsịne ke otu mbon oro ẹkekpan̄de utọn̄ ẹkop utịn̄ikọ apostle Peter ke usen Pentecost oro. (Utom 2:9) Nnyịn imọfiọk ke apostle Peter okodu ke Babylon ke n̄kpọ nte isua 62-64 E.N. Enye ekewet akpa leta esie ke adan̄aemi okodude do, ndien eyedi enye ekewet udiana leta esie do n̄ko. (1 Peter 5:13) Nte an̄wan̄ade, Babylon oro ata ediwak mme Jew ẹkedụn̄ọde ekedi ubak efakutom oro ẹkebaharede ẹnọ Peter, John, ye James ke mbono oro ẹtịn̄de ẹban̄a ke leta oro ẹkenọde ẹsọk mbon Galatia.

Esop Jerusalem ye Mme Jew Oro Ẹkedụn̄ọde ke Esenidụt

James, emi eketienede odụk mbono oro ẹkenemede n̄kpọ ẹban̄a efakutom, ekedi esenyịn ke esop Jerusalem. (Utom 12:12, 17; 15:13; Galatia  1:18, 19) Enye ama okụt mme n̄kpọ oro ẹketịbede ke Pentecost 33 E.N., ke ini ediwak tọsịn mme Jew oro ẹketode esenidụt ẹdidụk usọrọ ke Jerusalem ẹkenyịmede eti mbụk ẹnyụn̄ ẹna baptism.—Utom 1:14; 2:1, 41.

Ke ini Pentecost ye ke oro ebede, ediwak tọsịn mme Jew ẹma ẹsito esenidụt ẹdidụk usọrọ eke isua ke isua. Mme owo ẹma ẹwak ẹkaha ke Jerusalem, ntre isenowo ẹkedụn̄ ke mme obio-in̄wan̄ oro ẹkedude ẹkpere m̀mê ke mme tent. Ke ẹsiode mmọ ndisobo ye mme ufan ẹfep, Encyclopaedia Judaica ọdọhọ ke mme Jew emi ẹma ẹdụk temple ẹketuak ibuot, ẹfọp uwa, ẹnyụn̄ ẹkpep Torah.

Eyịghe idụhe James ye mbon eken ke esop Jerusalem ẹkedade ifet emi ẹkwọrọ ikọ ẹnọ mme Jew oro ẹketode esenidụt ẹdi. Eyedi mme apostle ẹkenam oro ye ata mbufiọk ke ini “akwa ukọbọ [eketịbede] ye esop oro odude ke Jerusalem,” ke ẹma ẹkewot Stephen. (Utom 8:1) Mbemiso ye ke n̄kpọ emi ama ekebe, mbụk owụt ke ifịk oro mme Christian emi ẹkenyenede ẹban̄a ukwọrọikọ ama anam n̄kọri aka iso odu.—Utom 5:42; 8:4; 9:31.

Nso ke Nnyịn Ikeme Ndikpep?

Ih, akpa mme Christian ẹma ẹnen̄ede ẹsịn ifịk ẹkwọrọ ikọ ẹnọ mme Jew ke ebiet ekededi oro mme Jew ẹkedụn̄ọde. Ke ukem ini oro, Paul ye mbon en̄wen ẹma ẹkwọrọ ikọ ẹnọ mme Gentile oro ẹkedụn̄ọde ke Europe. Mmọ ẹma ẹnam ewụhọ oro Jesus ọkọnọde mme anditiene enye mbemiso ọnyọn̄de, ete ẹnam “mme owo ke kpukpru idụt” ẹdi mbet.—Matthew 28:19, 20.

Se nnyịn ikemede ndikpep nto uwụtn̄kpọ mmọ edi ke ọfọn ndikwọrọ ikọ ntiene ndutịm oro ẹnamde man spirit Jehovah ebere ye nnyịn. Nnyịn imokụt n̄ko ufọn edika mbịne mbon oro ẹnyenede ukpono ẹnọ Ikọ Abasi, akpan akpan ke mme efakutom oro esisịt ibat Mme Ntiense Jehovah ẹdude. Ndi ndusụk ikpehe efakutom oro ẹbaharede ẹnọ esop mbufo on̄wụm mfri akan mbon eken? Ọkpọfọn ndikụre mme utọ efakutom oro ndien ndien. Ndi odu mme akpan edinam oro ẹsinamde ke efakutom mbufo oro oyomde ẹsịn san̄asan̄a ukeme man ẹnọ ikọ ntiense ido nneme ye ikọ ntiense efak?

Nnyịn imọbọ ufọn ndikot ke Bible mban̄a akpa mme Christian nnyụn̄ mmehe ye ndusụk mbụk mmọ ye mme idụt oro mmọ ẹkedụn̄ọde. Ediye uduot ekpri n̄wed oro ‘Kụt Eti Isọn̄,’ emi enyenede ediwak ndise obio ye mme ndise edi n̄wed emi ekemede ndinam nnyịn inen̄ede ifiọk n̄kpọ iban̄a mmọ.

[Mme Ikọ idakisọn̄]

[Chart ke page 14]

APOSTLE PAUL AMA EKERE ABAN̄A MME JEW ORO ẸKEDỤN̄ỌDE KE ESENIDỤT

MBEMISO MBONO ORO ẸKENỊMDE KE JERUSALEM KE 49 E.N.

Utom 9:19, 20 Damascus — ‘enye ọtọn̄ọ ndikwọrọ ikọ ke synagogue’

Utom 9:29 Jerusalem — “etịn̄ ikọ . . . ye mme Jew emi ẹsemde Greek”

Utom 13:5 Salamis, Cyprus — ‘ọkwọrọ ikọ Abasi ke mme synagogue mme Jew’

Utom 13:14 Antioch ke Pisidia — ‘odụk synagogue’

Utom 14:1 Iconium — ‘odụk ke synagogue mme Jew’

KE ẸMA ẸKENỊM MBONO KE JERUSALEM KE 49 E.N.

Utom 16:14 Philippi — “Lydia, . . . andituak ibuot nnọ Abasi”

Utom 17:1 Thessalonica — “synagogue mme Jew”

Utom 17:10 Beroea — “synagogue mme Jew”

Utom 17:17 Athens — ‘ọkọk ibuot ke synagogue ye mme Jew’

Utom 18:4 Corinth — “ọnọ utịn̄ikọ ke synagogue”

Utom 18:19 Ephesus — “odụk ke synagogue onyụn̄ ọkọk ibuot ye mme Jew”

Utom 19:8 Ephesus — “odụk ke synagogue, etịn̄ ikọ ye uko ke ọfiọn̄ ita”

Utom 28:17 Rome — “okot . . .ikpọ owo mme Jew obon ọtọkiet”

[Ndise obio ke page 15]

(Ama oyom ndikụt nte enye enen̄erede etie, se n̄wed)

Mbon oro ẹkekopde eti mbụk ke Pentecost 33 E.N. ẹketo mme ebiet emi

ILLYRICUM

ITALY

Rome

MACEDONIA

GREECE

Athens

CRETE

Cyrene

LIBYA

BITHYNIA

GALATIA

ASIA

PHRYGIA

PAMPHYLIA

CYPRUS

EGYPT

ETHIOPIA

PONTUS

CAPPADOCIA

CILICIA

MESOPOTAMIA

SYRIA

SAMARIA

Jerusalem

JUDEA

MEDIA

Babylon

ELAM

ARABIA

PARTHIA

[Mme Akpammọn̄]

Inyan̄ Mediterranean

Obubịt Inyan̄

Ididuot Inyan̄

Itụn̄ Inyan̄ibom Persia