Ikọ Jehovah Ọkọri ke “Idụt Ntrukpom”

“IDỤT Ntrukpom.” Nte mbon Albania ẹkotde idụt mmọ edi oro. Idụt oro asakde iso ese Inyan̄ Adriatic mi odu ke Ekpri Isuo Balkan, ke ufọt Greece ye akani Yugoslavia. Okposụkedi ẹnọde ediwak ekikere ẹban̄a ebiet emi mbon Albania ẹtode, ediwak mme ewetmbụk eset ẹnyịme ke mbon Albania ye usem mmọ ẹtọn̄ọ ẹto mbon Illyria eset, ndien The Encyclopædia Britannica ọdọhọ ke mbon Illyria ẹkedu toto ke isua 2000 M.E.N.

N̄kpotụk n̄kpotụk ikpọ obot oro ẹdude ke nsannsan edem edere ọkọrọ ye nnyan esụk utatan oro ẹdude ke edem usụk Inyan̄ Adriatic ẹnam Albania enen̄ede eye. Nte ededi, mme owo ẹye ẹkan ke Albania. Mmọ ẹtie ufan ufan, ẹfọn ido, ẹnem itie, ẹnyụn̄ ẹma nneme. Mmọ ẹsisọp ndibọ ukpep ẹnyụn̄ ẹnen̄ede ẹma ndida idem ntịn̄ ikọ.

Ọwọrọetop Isụn̄utom Ama Aka Albania

Ediye edu mbon Albania ọkọrọ ye uyai esie ẹkenam n̄wọrọnda akaisan̄ kiet aka obio emi ke ediwak isua ikie emi ẹkebede. Ke n̄kpọ nte isua 56 E.N., apostle Paul emi ekesikade isan̄ etieti  ama ewet ete: ‘Mmọkwọrọ eti mbụk emi aban̄ade Christ ọyọhọ ọyọhọ tutu esịm Illyricum.’ (Rome 15:19) Usụk usụk ikpehe Illyricum edi ufọt ufọt ye edere edere Albania eyomfịn. Paul eketie ke Corinth ke Greece, ke edem usụk Illyricum, ewet leta esie. Paul ndikewet ke imọ ima ikwọrọ ikọ ọyọhọ ọyọhọ “tutu esịm Illyricum” owụt ke eyedi enye ama ọkwọrọ ikọ ekesịm adan̄a Illyricum m̀mê ke Illyricum. Ke idaha ekededi, eyedi enye ọkọkwọrọ ikọ ke usụk usụk Albania eyomfịn. Ntre, ẹkeme ndidọhọ ke Paul edi ata akpa owo oro ẹdiọn̄ọde ke ama ọkwọrọ ikọ ke Albania.

Ediwak isua ikie ẹma ẹbe. Ediwak obio ukara ẹma ẹda ukara ẹnyụn̄ ẹbe ẹfep. Nsio nsio ukara esenidụt ẹma ẹkara ekpri ikpehe Europe emi, oro edi Albania, tutu esịm ini oro enye ekenyenede ukaraidem ke 1912. Ke n̄kpọ nte isua duop ẹma ẹkebe, ẹma ẹfiak ẹkwọrọ Obio Ubọn̄ Jehovah ke Albania.

Aduai-Owo-Idem Ntọn̄ọ Eyomfịn

Ke iduọk isua 1920, ibat ibat mbon Albania oro ẹkewọrọde ẹkedụn̄ ke United States, emi ẹkenyụn̄ ẹbuanade ye Nditọ Ukpepn̄kpọ Bible Ofụri Ererimbot, nte ẹkediọn̄ọde Mme Ntiense Jehovah ini oro, ẹma ẹfiak ẹnyọn̄ọ Albania man ẹkebuana se mmọ ẹkekpepde ye mbon en̄wen. Nasho Idrizi ekedi kiet ke otu mmọ. Ndusụk owo ẹma ẹnyene udọn̄ ke etop mmọ. Ke 1924, ẹma ẹdọhọ n̄kọk itieutom Romania ese enyịn ke utom ukwọrọikọ ke Albania, man ẹse ẹban̄a udọn̄ oro akakade iso ndikọri.

Thanas Duli (Athan Doulis) ekedi kiet ke otu mbon oro ẹkekpepde n̄kpọ ẹban̄a Jehovah ke iduọk isua 1920. Enye ọdọhọ ete: “Esop ita ẹkedu ke Albania ke 1925, ọkọrọ ye Nditọ Ukpepn̄kpọ Bible oro ẹkedude nsannsan ye mbon oro ẹnyenede udọn̄ emi ẹkedude ke nsio nsio ikpehe Albania. Mmọ ẹma ẹnen̄ede ẹma kiet eken ke edide isio ye . . . mme owo eken!” *

Ama esinen̄ede ọsọn̄ ndika isan̄ sia nti usụn̄ mîkodụhe. Kpa ye oro, mme asuanetop oro ẹnyenede ifịk ikayakke emi afịna mmọ. Ke uwụtn̄kpọ, Areti Pina ama ana baptism ke 1928, ke mbenesụk oro odude ke usụk usụk Vlorë, ke ini enye ekedide isua 18. Enye ama esikama Bible ke ubọk ọdọk onyụn̄ osụhọde ikpọ obot oro ẹtiede n̄kpotụk n̄kpotụk, ọkwọrọ ikọ. Enye okodu ke ọsọn̄ọ-idem esop kiet ke Vlorë, ke ntọn̄ọ ntọn̄ọ iduọk isua 1930.

N̄kọk itieutom ke Athens ke Greece ekedise enyịn ke utom ukwọrọikọ ke Albania ke 1930.  Ke 1932, esenyịn oro asan̄ade-san̄a emi otode Greece ama aka Albania ekesịn udọn̄ ọnọ nditọete onyụn̄ ọsọn̄ọ mmọ idem. Ediwak mbon oro ẹkekpepde akpanikọ Bible ini oro ẹkenyene idotenyịn eke heaven. Mme owo ke kpukpru itie ẹma ẹnen̄ede ẹkpono mmọ ke ntak ẹkediọn̄ọde mmọ nte mbon oro ẹsanade ke ido uwem ẹnyụn̄ ẹdide ndinen. Utom mme anam-akpanikọ nditọete emi ama enen̄ede on̄wụm mfri. Ẹma ẹnịm n̄kpọ nte n̄wed Bible 6,500 ke Albania ke isua 1935 ye 1936, ke ẹbaharede ukem ukem.

Usen kiet, Nasho Idrizi ama ebre kiet ke otu utịn̄ikọ J. F. Rutherford ke ufọt obio Vlorë. Mme owo ẹma ẹberi ufọkurua mmọ ẹdi ẹdikop nte Brọda Idrizi akakabarede utịn̄ikọ oro esịn ke usem Albanian. Ẹma ẹdiọn̄ ifịk oro mme ọnọ-ukpep Bible emi ẹkesịnde. Etisịm 1940, Mme Ntiense 50 ẹkedu ke Albania.

Idụt Emi Mînịmke ke Abasi Odu

Ke 1939, Ukara Fascist mbon Italy ama ada Albania enyene. Ẹma ẹbiat ibet oro ekenyịmede Mme Ntiense Jehovah ẹnam utom mmọ ẹfep, ẹnyụn̄ ẹdori ukpan ke utom ukwọrọikọ mmọ. Esisịt ini ke oro ebede, udịmekọn̄ Germany ẹma ẹda ekọn̄ ẹdụk Albania. Ke ọyọhọ ekọn̄ ererimbot iba ama okokụre, Enver Hoxha, okopodudu etubom ekọn̄, ama ọwọrọ edi. N̄ka Communist esie ama akan ke umekowo oro ẹkenamde ke 1946, ndien enye ama akabade edi adaibuot ukara. Ẹkekot mme isua oro ẹketienede ini uwọrọ-ufụn, edi mme isua emi ke ẹkekam ẹtọn̄ọ ndifịk ikọt Jehovah.

Ukara ama ọtọn̄ọ sụn̄sụn̄ ndinen̄ede nsua ido ukpono. Nte mme Christian oro ẹdade san̄asan̄a, Mme Ntiense Jehovah ke Albania ẹma ẹsịn ndin̄wana ekọn̄ nnyụn̄ mbuana ke mbre ukara. (Isaiah 2:2-4; John 15:17-19) Ẹma ẹdọn̄ ediwak mmọ ke ufọk-n̄kpọkọbi, owo ikonyụn̄ inọhọ mmọ udia m̀mê mme akpan n̄kpọ udu uwem. Ediwak ini, nditọete iban oro owo mîkesịnke ke ufọk-n̄kpọkọbi ẹkesiyet ọfọn̄ mmọ ẹnyụn̄ ẹtem udia ẹnọ mmọ.

Ẹnyene Uko kpa ye Ukọbọ

Ke ntọn̄ọ ntọn̄ọ iduọk isua 1940, Frosina Xheka, emi ekedide uyen ini oro okonyụn̄ odụn̄de ke obio-in̄wan̄ emi ekperede Përmet, ama okop se Nasho Dori, * kpa Ntiense oro ekedide ekịm ikpaukot, ekekpepde akpaneka esie. Ukara ama enen̄ede esịn ifịk ndikọbọ Mme Ntiense Jehovah, edi mbuọtidem Frosina ama etetịm ọsọn̄ okposụkedi ete ye eka esie ẹkekopde idiọkesịt ẹban̄a emi. Frosina ọkọdọhọ ete: “Mmọ ẹma ẹsidịp ikpaukot mi ẹnyụn̄ ẹmia mi ini ekededi oro n̄kakade mme mbono esop Christian. Mmọ ẹma ẹdomo ndinam mi ndọ owo oro mînịmke ke akpanikọ. Ke ini n̄kesịnde, mmọ ẹma ẹbịn mi ẹsio ke ufọk. Snow ama ọduọ usen oro. Nasho Dori ama ọdọhọ Brọda Gole Flloko emi okodụn̄de ke obio Gjirokastër an̄wam mi. Mmọ ẹma ẹnyịme n̄kodụn̄ ye ubon Brọda Gole Flloko. Nditọeka mi iren ẹma ẹdu ke ufọk-n̄kpọkọbi ke isua  iba ke ntak oro mmọ ẹkedade san̄asan̄a. Ke ẹma ẹkesana mmọ ẹyak, mma n̄wọrọ n̄kodụn̄ ye mmọ ke Vlorë.

“Mme bodisi ẹma ẹdomo ndinyịk mi ntiene mbuana ke mme edinam mbre ukara. Edi mma nsịn. Mmọ ẹma ẹmụm mi ẹdụk ubet kiet ẹnyụn̄ ẹkan mi ẹkụk. Owo mmọ kiet ama esịn mi ndịk ke idem ete: ‘Ndi ọmọfiọk se nnyịn ikemede ndinam fi?’ Mma mbọrọ nte: ‘Mbufo ẹkeme ndinam sụk se Jehovah ayakde mbufo ẹnam.’ Enye ama ọbọrọ ke iyatesịt ete: ‘Ibuot abiara fi! Sop mi ke enyịn!’”

Nditọete ke Albania ẹma ẹka iso ndinyene orụk edu nsọn̄ọnda emi ke ofụri isua oro. Ẹma ẹnyene n̄wakn̄kan ibat mme asuanetop Obio Ubọn̄ 75 ke 1957. Ke ntọn̄ọ ntọn̄ọ iduọk isua 1960, ibuot itieutom Mme Ntiense Jehovah ama ọnọ John Marks, owo Albania emi odụn̄de ke United States, aka Tiranë akan̄wam etịm utom ukwọrọikọ Christian do. * Nte ededi, ikebịghike, ẹma ẹmụm Luçi Xheka, Mihal Sveci, Leonidha Pope, ye nditọete eken oro ẹkekamade utom, ẹdọn̄ ke itienna ekikere.

Ndifiak Nnyene Ifụre

Mbemiso 1967, ẹkesise kpukpru ido ukpono ke Albania ke idiọk enyịn. Ekem, ẹma ẹdinen̄ede ẹsua ido ukpono. Owo ikayakke mme oku Catholic, Orthodox, m̀mê eke Muslim ẹda usụn̄ ke mme edinam. Ẹma ẹberi mme ufọkabasi ye itie utuakibuot mbon Muslim m̀mê ẹnam mmọ ẹkabade ẹdi ufọk usịn̄ede idem, itie ubon n̄kpọeset, m̀mê urua. Owo ikayakke owo ndomokiet enyene Bible. Owo ikonyụn̄ iyakke owo ndomokiet etịn̄ n̄kpọ ekededi ndiwụt ke imenịm ke Abasi odu.

Ama enen̄ede ọsọn̄ ndikwọrọ ikọ nnyụn̄ nsop idem ọtọkiet. Mme Ntiense kiet kiet ẹma ẹsịn ofụri ukeme ndinam n̄kpọ Jehovah, okposụkedi mmọ mîkesisopke idem nte otu. Ọtọn̄ọde ke iduọk isua 1960 esịm 1980, ibat Mme Ntiense ama enen̄ede osụhọde. Kpa ye oro, mmọ ẹma ẹsọn̄ idem ke n̄kan̄ eke spirit.

Ke utịt utịt iduọk isua 1980, owo ikọsọpke inam ukpụhọde ke ukara Albania. Udia ye edisịnen̄kpọ ẹma ẹnana. Mme owo ikokopke inemesịt. Mme ukpụhọde oro ẹkenamde ke N̄kan̄ Edem Usiahautịn Europe ama edisịm Albania ke ntọn̄ọ ntọn̄ọ iduọk isua 1990. Ke ukara ufịk isua 45 ama okokụre, obufa ukara ama afiak anam mme owo ẹnyene ifụre ndituak ibuot.

Ke ẹtienede ndausụn̄ Otu Ukara Mme Ntiense Jehovah, mme n̄kọk itieutom ke Austria ye Greece ikabiatke ini ndinyene nneme ye nditọete ke Albania. Nditọete Greece oro ẹkefiọkde usem Albanian ẹma ẹda mbufa n̄wed Bible oro ẹkekabarede ẹdi Tiranë ye Berat. Esịt ama enen̄ede adat nditọete Albania oro ẹkedude nsannsan ẹkpọn̄ kiet eken ndisobo ye Mme Ntiense oro ẹketode isenidụt ẹdi, oro mmọ mîkosoboke ke ediwak isua.

Ifịk Ifịk Mme Asiakusụn̄ Esenidụt Ẹda Usụn̄ ke Utom

Ke ntọn̄ọ ntọn̄ọ 1992, Otu Ukara ama ọnọ Michael ye Linda DiGregorio, ebe ye n̄wan ẹdide isụn̄utom emi ẹnyụn̄ ẹtode Albania, ẹka Albania. Mmọ ẹma ẹsobo ye mme anam-akpanikọ nditọete oro ẹma ẹkesọn̄, ẹnyụn̄ ẹn̄wam mmọ ẹfiak ẹsop idem ọtọkiet nte ubak ubon eke spirit ofụri ererimbot. Akpan asiakusụn̄ 16, oro edi mme ọkwọrọ eti mbụk uyọhọ ini, ẹtode Italy ọkọrọ ye asiakusụn̄ inan̄ ẹtode Greece ẹma ẹdi ẹdibehe ke November. Ẹma ẹnam ndutịm man ẹkpep mmọ usem Albanian.

Uwem ama ọsọn̄ ye mme asiakusụn̄ ẹtode isenidụt mi. Ẹma ẹsibọ ikan̄ ndien ndien. Ini etuep ama enen̄ede ebịt. Mme owo ẹma ẹsida ke  udịm ke ediwak hour man ẹbọ udia ye mme n̄kpọ udu uwem eken. Edi, se ikenen̄erede ifịna nditọete emi ekedi ebiet emi ẹdikụtde akamba ufọk oro edikemde ata ediwak mbon oro ẹkenyenede udọn̄ ke akpanikọ!

Ikebịghike mme asiakusụn̄ oro ẹkesịnde ukeme ndikpep usem Albanian ẹma ẹdikụt ke ndisem usem udọn udọn in̄wamke ndinam kpukpru n̄kpọ. Enyene-mbufiọk eyenete emi esikpepde mme owo Bible, ama asian mmọ ete: “Idịghe ifọfiọk ndisem usem udọn udọn mbemiso ikemede ndituak inua imam m̀mê ndifat nditọete nnyịn. Ima oro mbufo ẹmade mbon Albania edinam mmọ ẹnyene udọn̄ ke etop mbufo, idịghe ndisem usem mmọ udọn udọn. Ẹkûfịna idem mbufo, mmọ ẹyefiọk se mbufo ẹtịn̄de.”

Ke mme asiakusụn̄ oro ẹma ẹkekụre akpa ukpep mmọ ke usem oro, mmọ ẹma ẹtọn̄ọ ndikwọrọ ikọ ke obio Berat, Durres, Gjirokastër, Shkodër, Tiranë, ye Vlorë. Ikebịghike, ẹma ẹsiak mme esop ke mme obio emi. Areti Pina emi okodude ke iduọk isua 80 ini oro, mîkonyụn̄ ikopke aba nsọn̄idem, okosụk odu ke Vlorë. Ẹma ẹnọ akpan asiakusụn̄ iba ẹka Vlorë ẹketiene Areti ẹkwọrọ ikọ. Idem ama akpa mme owo ndikop mbon isenidụt ẹsemde usem Albania. Mmọ ẹkedọhọ ẹte: “Mme isụn̄utom ido ukpono en̄wen ẹdọhọ nnyịn ikpep Ikọmbakara m̀mê usem Italian mbemiso mmọ ẹkpepde nnyịn n̄kpọ ekededi. Sia mbufo ẹkpepde usem Albanian, ọwọrọ ke mbufo ẹmema nnyịn ẹmenyụn̄ ẹnyene akpan n̄kpọ ndisian nnyịn!” Areti ama ọsọn̄ọ ada ọkwọrọ ikọ ifịk ifịk tutu esịm January 1994 emi enye okokụrede utom esie ke isọn̄. Ẹma ẹdiọn̄ ifịk oro enye ye mme asiakusụn̄ oro ẹkesịnde. Ẹma ẹfiak ẹsiak esop ke Vlorë ke 1995. Mfịn, esop ita oro ẹsọn̄de idem ke ẹkwọrọ ikọ ifịk ifịk ke Vlorë.

Ke ofụri idụt oro, mme owo ẹma ẹkop biọn̄ eke spirit inyụn̄ itịmke isua ido ukpono. Mmọ ẹma ẹdat esịt ndibọ nnyụn̄ n̄kot kpukpru n̄wed Bible oro Mme Ntiense ẹkenọde mmọ. Ediwak uyen ẹma ẹtọn̄ọ ndikpep Bible nnyụn̄ nnam usọp usọp n̄kọri.

Se iwakde ibe esop 90 ye mme otu ke ẹka iso “ndisọn̄ọ nda ke mbuọtidem nnyụn̄ ntọt ke ibat ke usen ke usen” ke ofụri idụt emi. (Utom 16:5) Mme Ntiense 3,513 oro ẹdude ke Albania ẹsụk ẹnyenyene akamba utom ndinam. Ke March 2005, owo 10,144 ẹkedụk Editi n̄kpa Christ. Nneme oro Mme Ntiense ẹsinyenede ye mme ọfọnido mbon Albania omosụn̄ọ ke edinịm se iwakde ibe ukpepn̄kpọ Bible 6,000. Ana in̄wan̄-in̄wan̄ nte ke ediwak tọsịn owo ẹyebọ ufọn ẹto New World Translation oro ẹsiode ke ndondo emi ke usem Albanian. Ke akpanikọ, ikọ Jehovah ọkọri ke “Idụt Ntrukpom,” adade itoro ọsọk Jehovah.

[Mme Ikọ idakisọn̄]

[Ekebe ke page 20]

EN̄WAN EKPỤK ETRE KE KOSOVO!

Kosovo ama akabade edi enyịn̄ oro ediwak owo ẹmehede ke utịt utịt 1990, ke ini en̄wan unyan̄a isọn̄ ye ọkpọsọn̄ usua ekpụk okosụn̄ọde ke ekọn̄, anamde mme idụt ererimbot ẹsịbe ẹdụk.

Ke ini ekọn̄ akan̄wanade ke mme idụt Balkan, ediwak Ntiense ẹma ẹfen̄e ẹka mme idụt oro ẹkedude ẹkpere. Ke ekọn̄ oro ama eketehede ube, ekpri otu Mme Ntiense ẹma ẹfiak ẹnyọn̄ọ Kosovo man ẹkeka iso ke utom ukwọrọikọ. Mme akpan asiakusụn̄ ẹtode Albania ye Italy ẹma ẹnyịme ndiwọrọ n̄ka Kosovo n̄kan̄wam owo 2,350,000 oro ẹdụn̄ọde do. Esop inan̄ ọkọrọ ye otu itiokiet oro ẹnyenede ifịk, emi ofụri ibat mme asuanetop ẹdide 130, ke ẹnam n̄kpọ Jehovah ke efakutom emi.

Ini utọ eke 2003 ekedi usen akpan mbono ke obio Priština, ndien owo 252 ẹkedụk. Mbon Albania, Germany, Gypsy, Italy, ye Serbia ẹma ẹsịne ke otu mbon oro ẹkedụkde. Etịn̄ikọ baptism ama obụp mbụme iba ke utịt utịn̄ikọ esie. Owo ita ẹtode nsio nsio ekpụk—owo Albania, owo Gypsy, ye owo Serbia—ẹma ẹdaha ẹda ẹbọrọ ih.

Otuowo ẹma ẹkwak ubọk etieti ke ini mmọ ẹkekopde nte owo ita oro ẹkeyomde ndina baptism mi ẹkebọrọde ih ke ọkpọsọn̄ uyo ke nsio nsio usem mmọ! Mbon baptism emi ẹma ẹfat kiet eken. Mmọ ẹmekụt usọbọ kaban̄a ikpọ mfịna ekpụk oro ẹnọmọde idụt mmọ.

[Ndise obio ke page 17]

(Ama oyom ndikụt nte enye enen̄erede etie, se n̄wed)

Mediterranean Sea

ITALY

ALBANIA

GREECE

[Ndise ke page 18]

Mme uyen ẹdide Mme Ntiense ẹkpebe ifịk n̄kani owo

[Ndise ke page 18]

Areti Pina ama ọsọn̄ọ ada anam akpanikọ toto ke 1928 tutu akpa ke 1994

[Ndise ke page 19]

Akpa otu mme asiakusụn̄ isenidụt emi ẹkebọde ukpep usem Albanian

[Ebiet Ẹdade Ndise Ẹto ke page 16]

Ntrukpom: © Brian K. Wheeler/VIREO