Ini Edi Emi Ndinam N̄kpọ ye Iwụk
Ini Edi Emi Ndinam N̄kpọ ye Iwụk
“Adan̄a didie ke mbufo ẹsọk ukot ke edem mbiba?”—1 NDIDEM 18:21.
1. Nso inam eyo nnyịn okpụhọde ye eset?
NTE afo emenịm ke Jehovah edi ata Abasi kierakiet? Ndi emenịm n̄ko ke mme ntịn̄nnịm ikọ Bible ẹwụt ke eyo nnyịn edi “mme akpatre usen” idiọk editịm n̄kpọ Satan? (2 Timothy 3:1) Ke edide ntre, afo udufan̄ake ke akpana inen̄ede inam n̄kpọ ye iwụk idahaemi ikan nte ikesinamde. Akananam uwem ediwak owo idụhe ke itiendịk nte odude idahaemi.
2. Nso iketịbe ke obio ubọn̄ esien Israel duop ke ini ukara Edidem Ahab?
2 Ke ọyọhọ isua ikie duop M.E.N., idụt Israel ekenyene ndinam ata akpan ubiere. Anie ke mmọ ẹdinam n̄kpọ ẹnọ? Jezebel emi ekedide okpono ndem ama anam Edidem Ahab ebe esie, esịn udọn̄ ọnọ ukpono ndem ke obio ubọn̄ esien Israel duop. Baal ekedi abasi mbun̄wụm emi ẹkedade nte enye emi ekesinamde edịm edep onyụn̄ anam in̄wan̄ ọfọn n̄kpọ. Ekeme ndidi ediwak mme andituak ibuot nnọ Baal ẹkesidada ẹfụn̄ ubọk m̀mê ẹtuak ibuot ẹnọ mbiet abasi mmọ. Mme andituak ibuot nnọ Baal ẹma ẹsinam oburobụt ido idan̄ ye mme akpara temple man Baal ọdiọn̄ mfri ye ufene mmọ. Ekedi ido mmọ n̄ko ndisikpi idem mmọ tutu iyịp ọwọrọ.—1 Ndidem 18:28.
3. Nso odudu ke utuakibuot Baal ekenyene ke idem ikọt Abasi?
3 N̄kpọ nte nditọ Israel 7,000 iketieneke ibuana ke utọ oburobụt, afai afai, ukpono ndem oro. (1 Ndidem 19:18) Mmọ ẹma ẹsọn̄ọ ẹda ke ediomi oro mmọ ẹkenamde ye Jehovah Abasi, ndien ẹma ẹkọbọ mmọ ke ndinam oro. Ke uwụtn̄kpọ, Ọbọn̄ an̄wan Jezebel ama owot ediwak prọfet Jehovah. (1 Ndidem 18:4, 13) Sia n̄kpọ eketiede ntem, ata ediwak nditọ Israel ẹkesọk ukot edem mbiba, ẹdomo ndinam n̄kpọ Jehovah nnyụn̄ nnam n̄kpọ Baal. Edi ekedi edinam mfiakedem eyen Israel ndiwọn̄ọde n̄kpọn̄ Jehovah nnyụn̄ ntuak ibuot nnọ nsunsu abasi. Jehovah ama ọn̄wọn̄ọ ndidiọn̄ nditọ Israel edieke mmọ ẹmade enye ẹnyụn̄ ẹnamde mme ewụhọ esie. Nte ededi, enye ama ọdọhọ ke iyosobo mmọ edieke mmọ ‘ẹnyenede Abasi efen ọkọri ye imọ.’—Deuteronomy 5:6-10; 28:15, 63.
4. Jesus ye mme apostle esie ẹkedọhọ ke nso iditịbe ke otu mme Christian, ndien didie ke emi osu?
4 Ukem n̄kpọ emi etịbe ke Christendom mfịn. Mme aka ufọkabasi ẹdọhọ ke idi mme Christian, edi mme ini nduọkodudu mmọ, edu uwem mmọ, ye se mmọ ẹnịmde ke akpanikọ ẹtuaha ye mme ukpepn̄kpọ Bible. Ukem nte Jezebel, mme ọkwọrọ ederi Christendom ẹda iso ke ndikọbọ Mme Ntiense Jehovah. Mme ọkwọrọ ederi Christendom ẹmenọ ekọn̄ ibetedem ke anyan ini, ndien ke ntre mmọ ẹnyene ubọk ke n̄kpan̄a ata ediwak miliọn mme aka ufọkabasi. Bible okot utọ ibetedem oro mme ido ukpono ẹnọde mme ukara ererimbot, use eke spirit. (Ediyarade 18:2, 3) Ke adianade do, Christendom aka iso ndinyịme mme owo, esịnede idem mme ọkwọrọ ederi, ẹnam use nte ẹmama. Jesus Christ ye mme apostle esie ẹma ẹbem iso ẹtịn̄ ẹban̄a akwa mfiakedem emi. (Matthew 13:36-43; Utom 20:29, 30; 2 Peter 2:1, 2) Nso iditịbe inọ mbon Christendom oro ẹwakde ẹbe biliọn kiet? Nso ke ata mme andituak ibuot nnọ Jehovah ẹnyene ndinam nnọ mbon Christendom emi ye kpukpru mbon oro nsunsu ido ukpono eken ẹtụnde usụn̄? Nnyịn iyenyene nnennen ibọrọ inọ mme utọ mbụme oro ke ndidụn̄ọde mme n̄wọrọnda n̄kpọntịbe oro ẹkedade ẹsịm ‘ẹdisobo Baal mfep ke Israel.’—2 Ndidem 10:28.
Ima Oro Abasi Akamade Mme Otụtutọn̄ Ikọt Esie
5. Didie ke Jehovah okowụt ke imenen̄ede ikere iban̄a otụtutọn̄ ikọt imọ?
5 Jehovah Abasi inemke esịt ndinọ mbon oro mînamke akpanikọ inọ enye ufen. Nte edima Ete, enye oyom mme idiọkowo ẹkabade esịt ẹnyụn̄ ẹfiak ẹtiene imọ. (Ezekiel 18:32; 2 Peter 3:9) Ndiwụt ke emi edi akpanikọ, Jehovah ama ada mme prọfet ke eyo Ahab ye Jezebel odụri ikọt esie utọn̄ aban̄a se ididide utịp edituak ibuot nnọ Baal. Elijah ekedi kiet ke otu mme prọfet oro. Ke edịm ama eketre ndidep ke anyan ini nte Elijah ekebemde iso ọtọt, Elijah ama ọdọhọ Edidem Ahab okot nditọ Israel ye mme prọfet Baal ẹsop idem ọtọkiet ke Obot Carmel.—1 Ndidem 18:1, 19.
6, 7. (a) Didie ke Elijah akanam Israel ẹfiọk se ikanamde mmọ ẹfiak edem? (b) Nso ke mme prọfet Baal ẹkenam? (c) Nso ke Elijah akanam?
6 Ẹkesop idem ke itieuwa Jehovah oro ‘ẹkewụride,’ eyedi man ẹnem Jezebel esịt. (1 Ndidem 18:30) Edi n̄kpọ mfụhọ nditịn̄ ke nditọ Israel oro ẹkedụkde mbono oro ikọfiọkke m̀mê Jehovah m̀mê Baal ekenyene ukeme ndinam edịm oro mmọ ẹkenen̄erede ẹyom edep. Prọfet 450 ẹkeda ẹnọ Baal, edi Elijah ekedi n̄kukụre prọfet oro akadade ọnọ Jehovah. Elijah ama anam mmọ ẹfiọk ebiet emi mfịna mmọ ọkọtọn̄ọde ke ndibụp mmọ ete: “Adan̄a didie ke mbufo ẹsọk ukot ke edem mbiba?” Ekem enye ama emen mfịna mmọ owụt mmọ in̄wan̄-in̄wan̄, ete: “Edieke Jehovah edide Abasi, mbufo ẹtiene enye: edi ama edi Baal, ẹtiene enye.” Man anam nditọ Israel oro mîkenyeneke iwụk ẹtuak ibuot ẹnọ Jehovah ikpọn̄-ikpọn̄, Elijah ama ọdọhọ ẹdomo ẹse enye emi edide ata Abasi. Ẹkenyene ndiwot nyara enan̄ iba nda nnam uwa, kiet ekenyene Jehovah ndien enye eken enyene Baal. Ata Abasi ayanam ikan̄ ata se ẹwade ẹnọ enye. Mme prọfet Baal ẹma ẹdiọn̄ uwa mmọ, ẹnyụn̄ ẹka iso ẹfiori ke ediwak hour ẹte: “O Baal, yere nnyịn”! Ke ini Elijah ọkọtọn̄ọde ndimiom mmọ, mmọ ẹma ẹkpi idemmọ tutu iyịp ọwọrọ, ẹnyụn̄ ẹdọdiọn̄ ẹfiori. Edi ibọrọ ikodụhe.—1 Ndidem 18:21, 26-29.
7 Ini Elijah ama edikem. Enye ama ebem iso ọdiọn̄ itieuwa Jehovah onyụn̄ odori mbai enan̄ oro ke itieuwa oro. Ekem enye ọdọhọ yak ẹda mmọn̄ ke ikpọ aban̄ inan̄ ẹdiduọk ke uwa oro. Ẹma ẹnam emi utịm ikata tutu mmọn̄ ọfiọrọ akan itieuwa oro okụk. Ndien Elijah ọbọn̄ akam ete: “O Jehovah Abasi Abraham, ye eke Isaac, ye eke Israel, [“nam kpukpru owo ẹfiọk mfịn ke afo edi Abasi ke Israel,” NW] ke ami nnyụn̄ ndi owo fo, ke nnyụn̄ nnam kpukpru n̄kpọ emi ke uyo fo. Yere mi, O Jehovah, yere mi, man mbio emi ẹfiọk ẹte ke afo [“Jehovah, edi ata Abasi,” NW] ẹte ke afo onyụn̄ akabade esịt mmọ ẹfiak.”—1 Ndidem 18:30-37.
8. Didie ke Abasi ọkọbọrọ akam Elijah, ndien nso ke prọfet emi akanam?
8 Ata Abasi ama eyere ke ndikanam ikan̄ oto heaven edita uwa ye itieuwa oro. Ikan̄ oro ama akam edei mmọn̄ oro okodude ke ukpe akanade itieuwa oro okụk! Kere ban̄a nte n̄kpọ emi okotụkde nditọ Israel. “Kpukpru owo . . . [ẹma] ẹduọn̄ọ ke isọn̄, ẹkụbi iso mmọ: ndien mmọ ẹdọhọ ẹte, Jehovah edi [“ata,” NW] Abasi! Jehovah edi [“ata,” NW] Abasi!” Elijah ama anam n̄kpọ ye iwụk, onyụn̄ owụk nditọ Israel ete: “Mbufo ẹmụm mme prophet Baal; ẹkûyak baba owo mmọ kiet ọbọhọ.” Ẹma ẹwot kpukpru prọfet Baal 450 ke usụhọde Obot Carmel.—1 Ndidem 18:38-40.
9. Didie ke ẹkeka iso ndidomo ata mme andituak ibuot?
9 Ke enịm-mbụk usen oro, Jehovah ama anam edịm edep ke isua ita ye ubak ẹma ẹkebe! (James 5:17, 18) Isọn̄ke ndifiọk se nditọ Israel ẹketịn̄de nte mmọ ẹkenyọn̄ọde ufọk; Jehovah ama owụt ke imọ idi ata Abasi. Nte ededi, mme andituak ibuot nnọ Baal ikakpaha mba. Jezebel ama aka iso ndikọbọ mme asan̄autom Jehovah. (1 Ndidem 19:1, 2; 21:11-16) Ntem ẹma ẹfiak ẹdomo nsọn̄ọnda ikọt Abasi. Nte mmọ ẹyeka iso ẹtuak ibuot ẹnọ Jehovah ikpọn̄-ikpọn̄ tutu esịm usen oro enye edibierede ikpe ọnọ mme andituak ibuot nnọ Baal?
Nam N̄kpọ ye Iwụk Idahaemi
10. (a) Ke eyomfịn, nso ke mme Christian oro ẹyetde aran ẹka iso ndinam? (b) Nso ke ọwọrọ ndinam ewụhọ oro odude ke Ediyarade 18:4?
10 Ke eyomfịn, mme Christian oro ẹyetde aran ẹnam utom oro ebietde eke Elijah. Mmọ ẹda inua ye mme n̄wed mmọ ẹtọt mme owo eke kpukpru idụt emi ẹdide mbon Christendom ye mbon oro mîdịghe, ẹban̄a nte nsunsu ido ukpono edide n̄kpọndịk. Nte utịp, ediwak miliọn owo ẹnam n̄kpọ ye iwụk ke ndiwọrọ ke nsunsu ido ukpono. Mmọ ẹyak uwem mmọ ẹnọ Jehovah ẹnyụn̄ ẹkabade ẹdi mme mbet Jesus Christ oro ẹnade baptism. Ih, mmọ ẹnam se Abasi ọdọhọde ẹnam usọp usọp kaban̄a nsunsu ido ukpono: “Ikọt mi ẹwọn̄ọ ke esịt esie, edieke mbufo mîyomke nditiene enye mbuana ke mme idiọkn̄kpọ esie, edieke mbufo mînyụn̄ iyomke nditiene mbọ mme ufen esie.”—Ediyarade 18:4.
11. Nso ke oyom man ẹnyene unyịme Jehovah?
11 Okposụkedi ediwak miliọn owo eken ẹmade etop Bible emi Mme Ntiense Jehovah ẹtan̄ade, mmọ itịmke ifiọk se mmimọ ikpanamde. Ndusụk mmọ ẹsidụk mme mbono esop Christian, utọ nte edinam Udia Mbubịteyo Ọbọn̄ m̀mê ndusụk ikpehe edinam mbono district, ke ini ke ini. Nnyịn imesịn udọn̄ inọ kpukpru utọ mbon oro ndinen̄ede n̄kere mban̄a ikọ Elijah emi: “Adan̄a didie ke mbufo ẹsọk ukot ke edem mbiba?” (1 Ndidem 18:21) Utu ke ndinam ubịghi, oyom mmọ ẹnam n̄kpọ ye iwụk idahaemi ẹnyụn̄ ẹsịn ifịk ẹbịne utịtmbuba ẹdikabade ndi mme andituak ibuot nnọ Jehovah oro ẹma ẹkeyak idem ẹnọ ẹnyụn̄ ẹna baptism. Mîdịghe ntre, mmọ idinyeneke idotenyịn nsinsi uwem!— 2 Thessalonica 1:6-9.
12. Nso utọ enyene-ndịk idaha ke ndusụk mme Christian oro ẹma ẹkena baptism ẹdu, ndien nso ke mmọ ẹkpenam?
12 Edi n̄kpọ mfụhọ nditịn̄ ke ndusụk mme Christian oro ẹnade baptism ẹtek ke ifịk, ndusụk ẹkam ẹtre utom Abasi ofụri ofụri. (Mme Hebrew 10:23-25;13:15, 16) Ndusụk ẹtek ke ifịk koro ẹfehede ukọbọ, ẹtịmerede esịt ẹban̄a se ẹdade ẹdu uwem, ẹsịnde ukeme ndinyene inyene, m̀mê ẹsịnde idem ẹyom ndiyụhọ idiọk udọn̄ obụkidem. Jesus ama ọtọt ke mme n̄kpọ emi ẹyenam ndusụk mme anditiene imọ ẹtuak ukot ẹduọn̄ọ, ẹyenyụn̄ ẹbaba m̀mê ẹdi ekpọ ẹnọ mmọ. (Matthew 10:28-33; 13:20-22; Luke 12:22-31; 21:34-36) Utu ke ‘ndisọk ukot ke edem mbiba,’ utọ mbon oro ‘ẹkpenyene ndisịn ifịk nnyụn̄ n̄kabade esịt,’ nsọn̄ọ nda nnam n̄kpọ Abasi oro mmọ ẹkeyakde idem ẹnọ.—Ediyarade 3:15-19.
Mbabuat Utịt Nsunsu Ido Ukpono
13. Bụk se iketịbede ke Israel ke ini ẹkeyetde Jehu aran nte edidem.
13 Se iketịbede ke Israel ke n̄kpọ nte isua 18 ẹma ẹkebe tọn̄ọ ẹkebiere eneni aban̄ade enye emi edide ata Abasi ke Obot Carmel, owụt ntak oyomde mme owo ẹsọsọp ẹnam n̄kpọ ye iwụk idahaemi. Usen oro Jehovah ekebierede ikpe ọnọ mme andituak ibuot nnọ Baal ama edisịm iwiwa ke mbuari ke ini utom Elisha oro akadade itie Elijah. Jehoram, eyen Edidem Ahab, akakara Israel, ndien Jezebel oro ekedide ọbọn̄ an̄wan okosụk ododu uwem. Ye unana editịm, Elisha ama ọdọn̄ asan̄autom esie ekeyet Jehu emi ekedide akwa owoekọn̄ Israel aran nte obufa edidem. Jehu okodu ini oro ke n̄kan̄ edem usiahautịn Jordan ke Ramoth-gilead, adade iso ke ndin̄wana ye mme asua Israel. Edidem Jehoram okodu ke Jezreel ke itịghede ekperede Megiddo, ke ọsọbọ unan oro enye akadade ke ekọn̄.—2 Ndidem 8:29-9:4.
14, 15. Nso utom ke ẹkedọn̄ Jehu, ndien didie ke enye akanam oro?
14 Emi edi se Jehovah okowụkde Jehu anam: “Wot ndien ufọk Ahab usọ, man nsio usiene iyịp ikọt mi mme prophet, ye iyịp kpukpru ikọt Jehovah, ke ubọk Jezebel. Ndien ofụri ufọk Ahab ẹyetak: . . . mme ebua ẹyeta Jezebel ke in̄wan̄ Jezreel, owo eke obụkde enye idinyụn̄ idụhe.”—2 Ndidem 9:7-10.
15 Jehu ekedi owo oro ekenyenede iwụk. Ye unana ubiatini, enye ama ọdọk chariot esie onyụn̄ awat usọp usọp aka Jezreel. Owo ukpeme ke Jezreel ama ọfiọk ke uwat oro ekedi uwat Jehu onyụn̄ etịn̄ ọnọ Edidem Jehoram, ndien Jehoram ama ọdọk chariot esie ọwọrọ aka ndikosobo ye Jehu, akwa owoekọn̄ esie. Ke ini mmọ ẹkesobode, Jehoram ama obụp ete: “Nte edi emem, Jehu?” Jehu ọbọrọ ete: “Nso emem, adan̄a ini nte use Jezebel uka, ye ediwak idiọn̄ esie ẹbịghide?” Ndien, mbemiso Edidem Jehoram ekefehede, Jehu ama osio idan̄ esịn ke utịgha esie atịgha Jehoram etịbi enye oti.—2 Ndidem 9:20-24.
16. (a) Nso idaha ke mme asan̄autom Jezebel ẹkesobo ke mbuari? (b) Didie ke ikọ Jehovah kaban̄a Jezebel okosu?
16 Ye unana ubiat ini, Jehu ama awat usọp usọp ke chariot esie aka obio. Jezebel emi ekenen̄erede abana idem, ama onyụn̄ọ ke window, onyụn̄ etịn̄ ikọ ndisịn Jehu ndịk ke idem. Jehu ikọbọrọke enye ikọ, utu ke oro okofiori ete: “Anie ada ye ami, anie?” Mme asan̄autom Jezebel ẹkenyene ndinam n̄kpọ ye iwụk. Eunuch iba m̀mê ita ẹma ẹtop iso ke window ẹse Jehu. Ndondo oro ẹma ẹdomo nsọn̄ọnda mmọ. Jehu ama owụk mmọ ete, “Ẹmen enye ẹduọk ke isọn̄.” Mme eunuch oro ẹma ẹmen Jezebel ẹduọk ke efak, ndien Jehu ama ada chariot esie edịghi enye. Ntem ke ẹkesobo Jezebel oro akanamde utuakibuot Baal aka iso ke Israel. Mbemiso ẹkekade ndimen enye mbụk, mme ebua ẹma ẹta obụkidem esie, kpa nte ẹkebemde iso ẹtịn̄.—2 Ndidem 9:30-37.
17. Abasi ndikebiere ikpe nnọ Jezebel ekpenyene ndisọn̄ọ mbuọtidem nnyịn kaban̄a nso n̄kpọntịbe ke ini iso?
17 Idem ayakpa mme owo ukem ntre ke ini ẹdisobode ndamban̄a akpara emi ẹkotde “Akwa Babylon.” Akpara emi ada aban̄a mme nsunsu ido ukpono eke ererimbot Satan, oro ẹketọn̄ọde ke Babylon eset. Ke ẹma ẹkesobo nsunsu ido ukpono, Jehovah Abasi ọyọwọn̄ọde ntịn̄enyịn ese kpukpru mme owo oro ẹdide ubak ukara ererimbot Satan. Ẹyesobo mmọ n̄ko, man edisana obufa ererimbot ọkpọtọn̄ọ.—Ediyarade 17:3-6; 19:19-21; 21:1-4.
18. Ke Jezebel ama akakpa, nso iketịbe inọ mme andituak ibuot nnọ Baal ke Israel?
18 Ke Jezebel ama akakpa, Edidem Jehu ikabiatke ini ndiwot kpukpru mbonubon Ahab ye kpukpru ikpọ owo esie. (2 Ndidem 10:11) Edi, ediwak nditọ Israel oro ẹketuakde ibuot ẹnọ Baal ẹma ẹsụhọ ke isọn̄ Israel. Utu ke ndidodop uyo nse mmọ, Jehu ama anam n̄kpọ ye iwụk ndiwụt ke imọ ‘imefịbe ufụp inọ Jehovah.’ (2 Ndidem 10:16) Jehu ama anam nte idi andituak ibuot nnọ Baal, onyụn̄ esịn akwa usọrọ ke temple Baal emi Ahab ọkọbọpde ke Samaria. Kpukpru mme andikatuak ibuot nnọ Baal ke Israel ẹma ẹdi usọrọ oro. Mme isụn̄utom Jehu ẹma ẹkan mmọ ẹkụk ẹnyụn̄ ẹsobo kpukpru mmọ. Bible etre mbụk emi ye ikọ emi: “Ntre ke Jehu osobo Baal ke Israel efep.”—2 Ndidem 10:18-28.
19. Nso utịbe utịbe idotenyịn ke “akwa otuowo” oro ẹsọn̄ọde ẹda ẹtuak ibuot ẹnọ Jehovah ẹnyene?
19 Ẹma ẹsọhi utuakibuot Baal ẹfep ke Israel. Kpasụk ntre, idem ayakpa mme owo ke ini ẹdisobode nsunsu ido ukpono ererimbot emi ẹfep ke mbuari. Afo edida ọnọ anie ke akwa usen ubiereikpe oro? Nam n̄kpọ ye iwụk idahaemi, ndien ekeme ndidi afo eyesịne ke otu “akwa otuowo” oro ẹdibọhọde “akwa ukụt.” Ndien esịt eyenem fi nditi se iketịbede oyonyụn̄ otoro Abasi ke ndisobo “akwa akpara oro akadade use esie abiat isọn̄.” Afo ayadiana kiet ye ata mme andituak ibuot nnọ Abasi ọkwọ inem inem ikwọ oro mme andidu ke heaven ẹdikwọde ẹte: “Mbufo ẹtoro Jah, koro Jehovah Abasi nnyịn, kpa Ata Ọkpọsọn̄, ọtọn̄ọ ndikara nte edidem.”—Ediyarade 7:9, 10, 14; 19:1, 2, 6.
Mme Mbụme Nditie N̄kere
• Didie ke Israel eset ẹketuak ibuot ẹnọ Baal?
• Nso akwa mfiakedem ke Bible ekebem iso etịn̄, ndien didie ke ntịn̄nnịm ikọ emi osu?
• Didie ke Jehu ọkọsọhi utuakibuot Baal efep?
• Nso ke ana nnyịn inam man ibọhọ Usen Ikpe Abasi?
[Mme Mbụme Ukpepn̄kpọ]
[Ndise obio ke page 25]
(Ama oyom ndikụt nte enye enen̄erede etie, se n̄wed)
Socoh
Aphek
Helkath
Jokneam
Megiddo
Taanach
Dothan
SAMARIA
Endor
Shunem
Ophrah
Jezreel
Ibleam (Gath-rimmon)
Tirzah
Beth-shemesh
Beth-shean (Beth-shan)
Jabesh-gilead?
Abel-meholah
Ufọk Arbel
Ramoth-gilead
[Ikpọ Obot]
Obot Carmel
Obot Tabor
Moreh
Obot Gilboa
[Mme Akpammọn̄]
Inyan̄ Mediterranean
Inyan̄ Galilee
[River]
Akpa Jordan
[Idịm ye obube mmọn̄]
Obube Mmọn̄ Harod
[Ebiet Ẹdade N̄kpọ Ẹto]
Ọkọn̄ọ ke n̄wed ndise obio emi ẹkebọde unen ẹto Pictorial Archive (Near Eastern History) Est. and Survey of Israel
[Mme ndise ke page 26]
Nditiene n̄kwọrọ Obio Ubọn̄ nnyụn̄ ndụk mme mbono esop Christian kpukpru ini ẹdi akpan ikpehe utuakibuot akpanikọ
[Ndise ke page 28, 29]
Ukem nte Jehu, ana kpukpru mbon oro ẹyomde ndibọhọ usen Jehovah ẹnam n̄kpọ ye iwụk