Be ka se isịnede

Be ka se isịnede

Mbịghi-N̄kan N̄wed Oro Owụtde ke Mme N̄wed Bible Ẹnen

Mbịghi-N̄kan N̄wed Oro Owụtde ke Mme N̄wed Bible Ẹnen

Mbịghi-N̄kan N̄wed Oro Owụtde ke Mme N̄wed Bible Ẹnen

“ETIE nte ẹkenen̄ede ẹwet kpukpru udịmikọ man ẹdemede udọn̄ mbon oro ẹmade mbụk akpa mme Christian.” Ntre ke ẹketịn̄ ẹban̄a n̄wed eset kiet. Ndi ọmọfiọk m̀mê ewe n̄wed edi oro?

Ekeme ndidi afo omokop aban̄a N̄wed Muratori, onyụn̄ ekeme ndidi ukopke. Edi edide omokop m̀mê ukopke, afo emekeme ndikere ete, ‘Nso inam N̄wed Muratori ọwọrọ etop?’ Enye edi mbịghi-n̄kan n̄wed oro ẹwetde mme enyịn̄ n̄wed emi ẹnamde N̄wed Abasi Christian Usem Greek.

Afo emekeme ndisọsọp nnịm ke mme n̄wed Bible ẹnen. Edi, ndi ekpenịm ke ama odu ini oro ndusụk owo ẹkefan̄ade m̀mê ewe n̄wed ke ẹkpesịn ke otu mme n̄wed Bible? N̄wed Muratori ọdọn̄ọ mme n̄wed oro ẹnịmde ke ẹkeda odudu spirit Abasi ẹwet. Afo ọmọfiọk ke nnennen ibat n̄wed oro ẹnamde Bible ẹdi ata akpan n̄kpọ. Ntre, nso ke N̄wed Muratori akanam ẹfiọk ẹban̄a mme n̄wed oro ẹnamde N̄wed Abasi Christian Usem Greek idahaemi? Ọfọn, ẹyak ibem iso ineme ndusụk n̄kpọ ẹban̄ade n̄wed emi?

Ebiet Ẹkefiọhọde N̄wed Oro

N̄wed Muratori edi ubak n̄wed ikpa eset emi enyenede ikọn̄ 76, emi kiet kiet ọniọn̄de sentimita 27, ubom esie onyụn̄ edide sentimita 17. Ludovico Antonio Muratori (1672-1750), eyen Italy oro ekedide ọwọrọetop ewetmbụk eset, ọkọfiọhọ n̄wed oro ke Itie Ubon N̄wed Ambrose ke Milan ke Italy. Muratori ama anam ẹfiọk se enye ọkọfiọhọde ke 1740, emi anam ẹkot n̄wed oro N̄wed Muratori. Etie nte ẹkewet n̄wed oro ke ọyọhọ isua ikie itiaita ke akani ufọkidụn̄ n̄ka mọn̄k eke Bobbio, ekperede Piacenza, ke edere edere Italy. Ẹma ẹmen enye ẹka Itie Ubon N̄wed Ambrose ke ntọn̄ọ ntọn̄ọ ọyọhọ isua ikie 17.

N̄wed Muratori enyene udịm ikọ 85, ndien enye edi ọyọhọ ikọn̄n̄wed 10 ye 11 ke n̄wed ikpa eset. Ẹwet enye ke usem Latin, ndien etie nte owo oro okosion̄ode enye ewet ikenen̄ekede itịn̄ enyịn. Ẹkụt ndusụk ndudue oro enye akanamde ke ndimen se enye okosion̄ode ewet ndomo ye ukem uwetn̄kpọ oro, emi odude ke n̄kani uwetn̄kpọ inan̄ eke ọyọhọ isua ikie 11 ye 12.

Ini Ewe ke Ẹkewet Akpasarade N̄wed Emi?

Edi afo emekeme ndikere m̀mê ini ewe ke ẹkewet akpasarade N̄wed Muratori. Etie nte ẹkewet enye ke usem Greek ke ediwak isua ikie mbemiso ẹkesion̄ode ẹwet ke usem Latin. Ẹyak ise se ikemede ndin̄wam nnyịn ifiọk ini emi ẹkewetde akpasarade N̄wed Muratori emi. N̄wed Muratori eke usem Latin asiak n̄wed ererimbot kiet emi ẹkotde Shepherd, onyụn̄ ọdọhọ ke owo emi ekekerede Hermas ekewet enye “ata ndondo emi, ke eyo nnyịn, ke obio Rome.” Nditọ ukpepn̄kpọ ẹdọhọ ke eyedi Hermas ekewet n̄wed Shepherd okụre ke ufọt isua 140 E.N. esịm isua 155 E.N. Ntem, afo emekeme ndikụt ntak emi ẹdọhọde ke ẹkewet akpasarade N̄wed Muratori ke ufọt isua 170 E.N. esịm isua 200 E.N.

N̄wed emi ndisiak Rome nnennen nnennen m̀mê ke usụn̄ efen owụt ke ekeme ndidi ẹkewet akpasarade esie do. Edi owo itịmke ifiọk owo emi ekewetde akpasarade n̄wed emi. Ẹdọhọ ke ekeme ndidi Clement eke Alexandria, Melito eke Sardis, m̀mê Polycrates eke Ephesus, ekewet. Nte ededi, ata ediwak nditọ ukpepn̄kpọ ẹdọhọ ke Hippolytus ekewet; enye ama ewet ediwak n̄wed ke usem Greek, okonyụn̄ odụn̄ ke Rome ke ini oro ẹkerede nte ẹkewetde akpasarade N̄wed Muratori. Eyedi ibeheke fi m̀mê anie ekewet akpasarade N̄wed Muratori emi m̀mê anie mîkewetke, ekeme ndidi afo omoyom ndidiọn̄ọ mme n̄kpọ en̄wen oro ẹdude ke n̄wed oro, emi ẹnamde enye edi akpan n̄kpọ ntre.

Se Ẹwetde ke Akpasarade N̄wed Emi

N̄wed Muratori iwetke sụk enyịn̄ mme n̄wed oro ẹdude ke N̄wed Abasi Christian Usem Greek, edi ewet n̄kpọ n̄ko aban̄a mme n̄wed Abasi Christian Usem Greek emi ye mme andiwet mmọ. Edieke afo okotde n̄wed emi, oyokụt ke akpa udịmikọ idụhe, ndien etie nte enye etre ke mbuari. N̄wed emi ọtọn̄ọ ke ndisiak Gospel Luke, onyụn̄ ọdọhọ ke andiwet n̄wed Bible emi ekedi abiausọbọ. (Colossae 4:14) Enye ọdọhọ ke Gospel Luke edi ọyọhọ ita, ntre afo emekeme ndikụt ke eyedi akpa udịmikọ oro mîdụhe do ama asiak Gospel Matthew ye Mark. Edieke afo enịmde oro, afo oyokụt ke N̄wed Muratori enen ndidọhọ ke Gospel John edi ọyọhọ inan̄.

N̄wed Muratori ọsọn̄ọ ke Luke ekewet n̄wed Utom Mme Apostle ọnọ “ata eti Theophilus.” (Luke 1:3; Utom 1:1) Ekem enye aka iso ndisiak mme leta oro apostle Paul ekewetde ọnọ ẹsọk mbon Corinth (leta iba), mbon Ephesus, mbon Philippi, mbon Colossae, mbon Galatia, mbon Thessalonica (leta iba), mbon Rome, Philemon, Titus, ye Timothy (leta iba). N̄wed Muratori asiak n̄ko leta Jude ye leta John mbiba nte mme n̄wed oro ẹkedade odudu spirit Abasi ẹwet. N̄wed emi ama etetin̄ aban̄a akpa leta John ye Gospel esie. Ediyarade edi akpatre ke otu n̄wed oro ẹnịmde ke ẹkeda odudu spirit Abasi ẹwet.

Edi akpan n̄kpọ ndifiọk ke N̄wed Muratori asiak Ediyarade Peter edi ọdọhọ ke ndusụk owo ẹkere ke ikpanaha mme Christian ẹkot enye. Andiwet N̄wed Muratori odụri owo utọn̄ ete ke ẹma ẹtọtọn̄ọ ndisuan mme n̄wed abian̄a toto ke eyo imọ. N̄wed Muratori anam an̄wan̄a ke inaha ẹkot mme utọ n̄wed oro, “koro ifọnke ẹbuak etidot ye aran ọkwọk.” N̄wed oro asiak mme n̄wed efen oro mîkanaha ẹsịn ke otu ndisana uwetn̄kpọ. Ekeme ndidi sia edide ẹkewet mme n̄wed oro ke ini mme apostle mîkodụhe aba, ukem nte n̄wed Shepherd emi Hermas ekewetde, mîdịghe sia ẹkewetde mmọ ndida nsọn̄ọ isio ukpepn̄kpọ.

Afo emekeme ndikụt ke se inemede emi ke owo isịnke leta ẹkenọde Mme Hebrew, leta Peter mbiba, ye eke James ke otu mme n̄wed Bible emi ẹdọhọde ke ẹkeda odudu spirit Abasi ẹwet. Nte ededi, ke ama eketịn̄ aban̄a usọ ewetn̄wed oro okosion̄ode akpasarade N̄wed Muratori ewet, Dr. Geoffrey Mark Hahneman ọkọdọhọ ke “owụt ifiọk ndidọhọ ke eyedi N̄wed Muratori ama ọdọn̄ọ mme n̄wed eken oro mîdụhe aba idahaemi, ndien ekeme ndidi James ye Mme Hebrew (ye 1 Peter) ẹma ẹsịne ke otu mmọ.”—Oto n̄wed The Muratorian Fragment and the Development of the Canon.

N̄wed Muratori ọsọn̄ọ ke ẹma ẹnyenyịme ke ọyọhọ isua ikie iba E.N. ke ata ediwak n̄wed oro ẹdude idahaemi ke N̄wed Abasi Christian Usem Greek ẹdi ndisana uwetn̄kpọ. Nte ededi, se ẹdade ẹbiere mme n̄wed Bible oro ẹdide ndisana uwetn̄kpọ—oro edi, oro odotde ẹsịn ke otu N̄wed Abasi—ikọn̄ọke ke mmọ ndisịne ke otu n̄wed eset ekededi. Se isịnede ke mme n̄wed Bible ẹwụt ke ẹkeda edisana spirit ẹwet mmọ. Kpukpru n̄wed Bible ẹsọn̄ọ ke idi n̄wed Jehovah Abasi, ẹnyụn̄ ẹnen̄ede ẹdu ke n̄kemuyo. Ndisana n̄wed Bible 66 ndidu ke n̄kemuyo owụt ke mmọ ẹnyene uyoikọ kiet ẹnyụn̄ ẹkem ibat. Ke ntre, afo ọyọbọ ufọn edieke ọbọde ikọ Abasi kpa nte enye ke akpanikọ edide, Ikọ akpanikọ Jehovah emi ẹkedade odudu spirit esie ẹwet, emi ẹtịmde ẹnịm tutu esịm eyo nnyịn.—1 Thessalonica 2:13; 2 Timothy 3:16, 17.

[Ndise ke page 13]

Ludovico Antonio Muratori

[Ndise ke page 14]

Itie Ubon N̄wed Ambrose

[Ndise ke page 15]

N̄wed Muratori

[Ebiet Ẹdade N̄kpọ Ẹto]

Diritti Biblioteca Ambrosiana. Vietata la riproduzione. Aut. No. F 157 / 05

[Mme ebiet ẹdade ndise ẹto ke page 13]

N̄wed Muratoria: Diritti Biblioteca Ambrosiana. Vietata la riproduzione. Aut. No. F 157 / 05; Muratori, based on line art: © 2005 Brown Brothers