Mme Ete ye Eka—Ẹnịm Eti Uwụtn̄kpọ Ẹnọ Nditọ Mbufo

“MME ekpep n̄kpọ mban̄a ekikere ẹkeme nditre ndụn̄ọde oro mmọ ẹnamde ke ediwak isua idahaemi ẹyom mfọnn̄kan usụn̄ ndida mbọk eyen man edi eti eyen—idịghe sia mmọ ẹkụt mfọnn̄kan usụn̄ oro, edi koro mfọnn̄kan usụn̄ oro idụhe.” Magazine Time eketịn̄ ikọ emi ke ini okodụn̄ọrede n̄wed kiet aban̄ade ubọk-nditọ. N̄wed ubọk-nditọ oro ọdọhọ ke nditọwọn̄ ẹsinen̄ede ẹkpebe mme edu ubọkn̄ka mmọ utu ke eke mme ete ye eka mmọ.

Owo ikemeke ndifan̄a ke enen̄ede ọsọn̄ ndikan udọn̄ edikpebe ubọkn̄ka. (Mme N̄ke 13:20; 1 Corinth 15:33) William Brown emi edide ewetmbụk n̄kpọntịbe ekewet ete: “Idụhe n̄kpọ oro akarade uwem mme uyen nte editie nte ubọkn̄ka. . . . Ye mme uyen, n̄kpa ọfọn akan ndidi isio ye ubọkn̄ka mmọ.” Ke ini mme ete ye eka mînamke uwem enem nditọ ke ufọk, mînyụn̄ ibiatke ini oro ekemde ye nditọ mmọ—kpa n̄kpọ oro mme owo mîsiwakke ndinam mfịn ke ererimbot oro ẹdude uwem itọk itọk mi—mmọ ẹkam ẹnọ mfịghe ubọkn̄ka ufan̄ ndibiat nditọ mmọ.

N̄ko-n̄ko, kpukpru ubon ẹdu ke itiendịk ke “mme akpatre usen” emi, koro kpa nte Bible ekebemde iso etịn̄, mme owo ẹsịn idem ẹbịne okụk, inemesịt, ye ọkpọkpọ udọn̄ mmọ. Mmọdo, idem ikpakpaha nnyịn ndikụt nditọ ‘ẹsọnde ibuot ye ete ye eka, ẹnanade esịtekọm, mînyụn̄ inyeneke nsọn̄ọnda ye ndammana ima.’—2 Timothy 3:1-3.

“Ndammana ima” oro ẹsiakde ke Bible mi, ada aban̄a ima iman. Ndammana ima emi esinam mme ete ye eka ẹse ẹban̄a nditọ mmọ, ima emi esinyụn̄ anam nditọ ẹnyene n̄kpet n̄kpet itie ebuana ye mme ete ye eka mmọ. Edi, ke ini mme ete ye eka mînyeneke ndammana ima, nditọ ẹyeyom mbon en̄wen oro ẹdimade mmọ—akpan akpan ubọkn̄ka mmọ, ndien enen̄ede etie nte nditọ ẹyekpebe edu ye ido ubọkn̄ka mmọ. Kpa ye oro, ẹkeme ndifep mfịna emi edieke mme ete ye eka ẹyakde mme edumbet Bible akara uwem ubon mmọ.—Mme N̄ke 3:5, 6.

Abasi Ọkọtọn̄ọ Ubon

Ke Abasi ama akadian Adam ye Eve ọtọkiet ẹkabade ẹdi ebe ye n̄wan, enye ama ọnọ mmọ ewụhọ emi: “Mbufo ẹtọt, ẹnyụn̄ ẹwak, ẹnyụn̄ ẹyọhọ ke isọn̄.” Ke oro ebede, ubon—emi ete, eka, ye nditọ ẹnamde—ama ọtọn̄ọ. (Genesis 1:28; 5:3, 4; Ephesus 3:14, 15) Jehovah ama ọnọ mme owo ndusụk akpan edu oro ẹdade-da ẹmana man an̄wam mmọ ẹbọk nditọ mmọ. Nte ededi, sia mme owo mîbietke mme unam oro ẹsinamde n̄kpọ ẹtiene ntụk, mmọ ẹyom un̄wam efen efen, ntre Jehovah ọmọnọ mmọ mme ndausụn̄ oro ẹwetde-wet. Mme ndausụn̄ emi ẹdọn̄ọ mme n̄kpọ oro ẹban̄ade ido uwem ye mme n̄kpọ eke spirit ọkọrọ ye nte ẹkpetụnọde nditọwọn̄ ke eti usụn̄.—Mme N̄ke 4:1-4.

Abasi ọkọdọhọ mme ete akpan akpan ete: “Yak mme ikọ emi ami ntemede fi mfịn emi, ẹdu fi ke esịt: nyụn̄ dọdiọn̄ siak mmọ nọ nditọ fo, nyụn̄ kama mmọ ke inua fo ke ini afo etiede ke ufọk fo, ye ini afo asan̄ade ke usụn̄, ye ke ini afo anade ke  isọn̄, ye ke ini afo adahade ke enyọn̄.” (Deuteronomy 6:6, 7; Mme N̄ke 1:8, 9) Tịm fiọk ke akana mme ete ye eka ẹbem iso ẹnam ibet Abasi odu mmọ ke esịt. Ntak emi ekedide akpan n̄kpọ? Koro ukpep oro enen̄erede onụk mbon en̄wen ẹnam n̄kpọ idịghe eke n̄kpọkinua edi oto esịt. Mme ete ye eka ẹdikeme ndisịm esịt nditọ mmọ ke ini se mmọ ẹkpepde nditọ otode mmọ esịt. Oyom utọ ete ye eka oro ẹnịm nti uwụtn̄kpọ n̄ko ẹnọ nditọ mmọ, koro nditọ ẹsisọp ndifiọk mbubịk.—Rome 2:21.

Ẹteme mme ete ye eka oro ẹdide Christian ẹte ẹkpep nditọ mmọ toto ke nsek “ukpepn̄kpọ ye ntụnọ ye item Ọbọn̄.” (Ephesus 6:4, The Amplified Bible; 2 Timothy 3:15) Ndi ẹkeme ndikpep nditọ n̄kpọ toto ke nsek? Ih! Eka kiet ekewet ete: “Ndusụk ini nnyịn mme ete ye eka isikere ke nditọwọn̄ ekpri ẹkaha ndikpep n̄kpọ. Nditọwọn̄ ẹkeme ndikpep n̄kpọ. Ntre, ana nnyịn mme ete ye eka ikpep mmọ n̄kpọ.” Ke akpanikọ, nditọwọn̄ ẹma ndikpep n̄kpọ, ndien ke ini mme ete ye eka oro ẹbakde Abasi ẹnọde nditọ ukpep, nditọ ẹyekpep n̄ko ndima ima. Utọ nditọ oro ẹyenyene ifụre ẹnyụn̄ ẹkop inem ndinịm ibet oro mme ete ye eka mmọ ẹnịmde ẹnọ mmọ. Ntem, mme ete ye eka oro ẹbọkde nditọ uforo uforo ẹsidomo ndidi ndima ufan nditọ mmọ, nti mbon nneme, ye mme andikpep oro ẹmede ime ẹnyụn̄ ẹnyenede iwụk, ẹnamde mme idaha oro ẹfọnde ẹdu ẹnọ nditọ mmọ ndikọri ke n̄kan̄ eke spirit. *

Ẹkpeme Nditọ Mbufo

Ke Germany, akamba etubom ufọkn̄wed oro ekerede aban̄a nditọ ufọkn̄wed ekewet ntem ke leta oro enye ọkọnọde ẹsọk mme ete ye eka: “Nnyịn imesịn udọn̄ inọ mbufo ndima ete ye eka ite ẹnen̄ede ẹsịn idem ẹnọ nditọ mbufo ukpep, ẹkûyak mbiomo oro mbufo ẹnyenede ndikpep nditọ mbufo nti edu ẹnọ ekebe ndise m̀mê ndiọi nsan̄a.”

Ke nditịm ntịn̄, owo ndida ekebe ndise nte edepeyen m̀mê ndiyak ndiọi nsan̄a ẹkpep eyen esie n̄kpọ ọwọrọ ndiyak spirit ererimbot akara edu eyen esie. (Ephesus 2:1, 2) Spirit ererimbot ọbọbiọn̄ọ spirit Abasi, ndien kpa nte ọkpọsọn̄ ofụm esimende n̄kpasịp asuan ke nsio nsio ebiet, ntre ke spirit ererimbot emi esimen ekikere “eke isọn̄, eke obụkidem, eke mme demon” asuan ke esịt ye ke ekikere mme ọkọi m̀mê mme ndisịme owo. (James 3:15) Utọ ekikere emi esibiat esịt owo nte ini akade. Jesus ama owụt se idide utịp ediyak idiọk ekikere abiat esịt nnyịn, ete: “Eti owo osion̄o se ifọnde ke nti n̄kpọuto eke ẹdude ke esịt esie, edi idiọkowo osion̄o se idiọkde ke mme idiọk n̄kpọuto esie; koro oto ke uyọhọ esịt inua etịn̄ ikọ.” (Luke 6:45) Mmọdo, Bible eteme nnyịn ete: “Tịm kpeme esịt fo kan kpukpru se ekpemede; koro uwem otode enye.”—Mme N̄ke 4:23.

Nte ededi, nditọwọn̄ ẹdisụk ẹnam n̄kpọ nte nditọwọn̄, ndien ndusụk mmọ ẹsisọn̄ ibuot ẹnyụn̄ ẹkam ẹdi itụn. (Genesis 8:21) Nso ke mme ete ye eka ẹkeme ndinam? Bible ọdọhọ ete: “Ndisịme ido eyịre ke esịt eyenọwọn̄: eto item eyebịn enye efep ọkpọn̄ enye anyan usụn̄.” (Mme N̄ke 22:15) Ndusụk owo ẹkere ke ndida eto mmia eyenọwọn̄ edi ndibak ibak onyụn̄ edi ido eset. Ke nditịm ntịn̄, Bible akpan afai ye mfiomo ekededi. Nte ededi, “eto” esiwak ndida mban̄a odudu oro ẹnọde mme ete ye eka ndinọ ntụnọ ke ima ima usụn̄ oro enyenede iwụk, ye ke ini oro odotde man ọfọn ye nditọ ke nsinsi.—Mme Hebrew 12:7-11.

 Ẹbuana ke Mme Edinam Unọ Idem Nduọkodudu ye Nditọ Mbufo

Edi akpanikọ ke oyom nditọwọn̄ ẹbre mbre ẹnyụn̄ ẹnọ idem nduọkodudu man ẹkeme ndikọri edifọn edifọn. Mme ete ye eka oro ẹnyenede ọniọn̄ ẹsida mme ifet oro ẹbererede ẹbuana ye nditọ mmọ ke mme edinam unọ idem nduọkodudu, ini ekededi oro mmọ ẹkemede, man ẹsọn̄ọ itie ebuana mmọ ye nditọ mmọ. Ntem, mme ete ye eka ẹyekeme ndinọ nditọ mmọ ndausụn̄ man ẹmek nnennen edinam unọ idem nduọkodudu ẹnyụn̄ ẹwụt nditọ ke imenen̄ede ima ndidu ye mmọ.

Ete kiet emi edide Ntiense ọdọhọ ke imọ imesiwak ndibre bọl ye eyeneren imọ ke ini inyọn̄de utom. Eka kiet ọdọhọ ke nditọ imọ ẹma ẹsinen̄ede ẹma ndibre nsa obukpọk. Eyenan̄wan mmọ kiet emi edide akwa owo idahaemi ọdọhọ ke ubon mmimọ ẹma ẹsikop inem ndiwat enan̄ukwak ọtọkiet. Kpukpru nditọ emi ẹdi ikpọ owo idahaemi, edi mmọ ẹka iso ndinen̄ede mma mme ete ye eka mmọ ọkọrọ ye Jehovah.

Ke akpanikọ, idem ke nditọ ẹma ẹkekponi, mmọ isifreke mme ete ye eka oro ẹtịn̄de ẹnyụn̄ ẹnamde-nam ẹwụt ke imama nditọ mmimọ inyụn̄ ima ndidu ọtọkiet ye mmọ. Ke uwụtn̄kpọ, ediwak ke otu mbon oro ẹkekụrede ukpep ke ọyọhọ otu 79 eke Ufọkn̄wed Enyọn̄-Ukpeme Ukpep Bible eke Gilead ẹkedọhọ ke uwụtn̄kpọ ye nsịnudọn̄ mme ete ye eka mmimọ ẹkenam mmimọ inyene udọn̄ ndinam utom ukwọrọikọ uyọhọ ini. Nso utịbe utịbe enọ ke ẹkenịm ntem ẹnọ nditọ emi, ndien nso edidiọn̄ ke emi akada ntem ọsọk mme ete ye eka mmọ! Edi akpanikọ ke idịghe kpukpru nditọwọn̄ ẹdikeme ndinam utom ukwọrọikọ uyọhọ ini ke ẹma ẹkekponi, edi kpukpru mmọ ẹyenen̄ede ẹbọ ufọn ẹto n̄kpet n̄kpet itie ebuana ye nti uwụtn̄kpọ oro mme ete ye eka mmọ oro ẹbakde Abasi ẹnịmde ẹnọ mmọ; mmọ ẹyenyụn̄ ẹnen̄ede ẹkpono mme ete ye eka mmọ.—Mme N̄ke 22:6; Ephesus 6:2, 3.

Mme Ete m̀mê Mme Eka Oro Ẹbọkde Nditọ Ikpọn̄ Ẹkeme Ndikụt Unen

Mfịn, ediwak nditọ ẹkọri ẹkponi ke ubon oro ete m̀mê eka kpọt esede enyịn. Okposụkedi enen̄erede ọsọn̄ ete m̀mê eka kpọt ndibọk nditọ, mmọ ẹkeme ndikụt unen. Uwụtn̄kpọ Eunice ke Bible, kpa Christian oro ekedide Jew ke akpa isua ikie, ekeme ndisịn udọn̄ nnọ mme ete m̀mê mme eka oro ẹbọkde nditọ ikpọn̄. Sia ebe Eunice mîkenịmke ke akpanikọ, eyedi enye ikesinọhọ Eunice ibetedem ndomokiet ke n̄kan̄ eke spirit. Kpa ye oro, Eunice ama enịm eti uwụtn̄kpọ ke ndinọ Timothy ukpep. Eti uwụtn̄kpọ oro enye ekenịmde ọnọ Timothy toto ke nsek, ọkọrọ ye eti uwụtn̄kpọ Lois, ekaeka Timothy, ẹma ẹnen̄ede ẹnyene odudu ke idem Timothy ẹkan ndiọi uwụtn̄kpọ ekededi oro ndusụk ubọkn̄ka esie ẹkenịmde.—Utom 16:1, 2; 2 Timothy 1:5; 3:15.

Mfịn, ediwak uyen oro ẹkọride ke ufọk oro ete m̀mê eka kpọt enịmde ke akpanikọ m̀mê ke ufọk oro ete m̀mê eka kpọt esede enyịn ẹnyene ukem nti edu oro Timothy ekenyenede. Ke uwụtn̄kpọ, Ryan edi isua 22 idahaemi onyụn̄ edi asan̄autom uyọhọ ini, enye ye akpaneka esie ọkọrọ ye eyeneka esie an̄wan ẹkekọri ẹkponi ke ufọk emi eka kpọt esede enyịn. Ete mmọ ekedi akpammịn,  ama onyụn̄ ọkpọn̄ mmọ ke ini Ryan ekedide isua inan̄. Ryan ọkọdọhọ ete: “Mama ama ebiere ndinam ubon nnyịn aka iso okpono Jehovah, ndien enye ama anam ntre ke ofụri esịt.”

Ryan ama aka iso ete: “Ke uwụtn̄kpọ, Mama ama okụt ete ke nnyịn nditọwọn̄ ikodụk nsan̄a ye mme uyen oro ẹnịmde nti uwụtn̄kpọ. Enye ikedehedei iyak idụk ndụk ye mbon oro Bible okotde ndiọi nsan̄a, edide ke esịt esop m̀mê ke an̄wa. Enye ama ekpep nnyịn n̄ko ndinyene nnennen ekikere mban̄a uka n̄wed.” Idem okposụkedi eka Ryan ekesinyenede ekese ndinam onyụn̄ akpa mba ke ntak utom, emi ikọbiọn̄ọke enye ndise mban̄a nditọ esie ke ima ima usụn̄. Ryan ọkọdọhọ ete: “Enye ama esima ndidu ye nnyịn nnyụn̄ nneme nneme ye nnyịn kpukpru ini. Enye ekedi andikpep oro emede ime edi enyenede iwụk, anamde ofụri ukeme esie ndikụt nte ke ima isinịm ukpepn̄kpọ ubon kpukpru ini. Mama ikedehedei ida mme edumbet Bible inam mbubru.”

Ke ini Ryan etide ini uyen esie, enye okụt ke uwụtn̄kpọ eka imọ emi ekenen̄erede ama Abasi onyụn̄ ama mmimọ ama enen̄ede otụk imọ ye ikpọ nditọeka imọ. Ntre mbufo mme ete ye eka oro ẹdide Christian—edide nsan̄a ndọ mbufo ẹdu ke uwem m̀mê idụhe, ẹnịm ke akpanikọ m̀mê inịmke—ẹkûyak mmemidem m̀mê edikpu ibio ini anam mbufo ẹkpa mba nte ẹdomode ndinọ nditọ mbufo ukpep. Ke ndusụk idaha, ndusụk uyen oro ẹbietde idiọk udọ ẹkeme ndiwọn̄ọde n̄kpọn̄ akpanikọ. Edi mmọ ẹkeme ndifiak ndụk akpanikọ ke ini mmọ ẹdide ẹdikụt ke se idude ke ererimbot edi ikpîkpu ye ukpọk, ke ererimbot onyụn̄ etie afai afai. Ih, “owo eke asan̄ade ke eti ido esie emenen: ọfọfọn ọnọ nditọ esie eke ẹtienede enye edem.”—Mme N̄ke 20:7; 23:24, 25; Luke 15:11-24.

[Ikọ idakisọn̄]

[Ekebe/Mme ndise ke page 11]

Abasi Ekemek Ete ye Eka Jesus

Ke ini Jehovah ọkọnọde Eyen esie edi isọn̄ edimana nte owo, enye ama etịn̄ enyịn emek ete ye eka Jesus. Enen̄ede eye ndikụt ke enye ekemek ebe ye n̄wan oro ẹkebakde imọ ẹkenyụn̄ ẹsụhọrede idem, emi mîkedekke-dek Jesus ikama edi ẹkpepde enye Ikọ Abasi ye ufọn edinam ọkpọsọn̄ utom nnyụn̄ mbiom mbiomo. (Mme N̄ke 29:21; Eseme 3:27) Joseph ama ekpep Jesus utom usọeto, ndien eyịghe idụhe ke Joseph ye Mary ẹma ẹsidọhọ Jesus emi ekedide akpan mmọ, an̄wam mmimọ ese nditọeka esie enyịn, emi ekedide owo itiokiet ke nsụhọde n̄kaha.—Mark 6:3.

Ke ini Passover, afo emekeme ndida enyịn ikike n̄kụt ubon Joseph ẹdianade kiet ẹnam n̄kpọ man ẹben̄e idem ẹnọ isan̄ eke isua ke isua oro mmọ ẹsisan̄ade ẹka Jerusalem—kpa isan̄ oro ekedide kilomita 200 uka ye unyọn̄ ye unana n̄kpọisan̄ eyomfịn. Ke nditịm ntịn̄, ama oyom ubon oro ekedide owo usụkkiet mi m̀mê awakde akan oro ẹnen̄ede ẹtịm idem ẹnọ utọ anyan isan̄ oro. (Luke 2:39, 41) Kpa ye mme n̄kpọ-ata oro mmọ ẹkesisobode, eyịghe idụhe ke Joseph ye Mary ẹma ẹnen̄ede ẹma isan̄ emi, eyedi ẹdade ini emi ẹkpep nditọ mmọ mme n̄kpọntịbe oro Bible eketịn̄de aban̄a.

Nte Jesus ọkọkọride okpon, enye ama “aka iso osụk ibuot ọnọ” ete ye eka esie, onyụn̄ “ọdọdiọn̄ ọkọri ke ọniọn̄ ye idaha onyụn̄ okụt mfọn ke iso Abasi ye ke iso owo,” kpukpru ini. (Luke 2:51, 52) Ih, Joseph ye Mary ẹma ẹwụt ke imedi se Jehovah ekemede ndiberi edem. Nso eti uwụtn̄kpọ ke mmọ ẹnịm ntem ẹnọ mme ete ye eka mfịn!—Psalm 127:3.