“Di Dise Vine Fo Emi”!

MBON uyep 12 oro ẹma ẹsan̄a ẹkanade ofụri ikpehe Isọn̄ Un̄wọn̄ọ. Moses ọkọdọhọ mmọ ẹkese nte mme andidụn̄ obio oro ẹtiede ẹnyụn̄ ẹda ndusụk mbun̄wụm isọn̄ oro ẹdi. Ewe mbun̄wụm ke mmọ ẹkema ẹkan? Ke ebiet emi mîtịmke iyom usụn̄ ikpọn̄ Hebron, mmọ ẹma ẹkụt in̄wan̄ vine emi grape esie ẹkenen̄erede ẹkponi etuek tutu edi se owo uyep iba ẹbiomde etuek kiet kpọt. Mfri ẹma ẹye idem tutu anam mbon uyep ẹkot eti isọn̄ oro “itịghede Eshcol,” m̀mê “etuek grape.”—Numbers 13:21-24.

Ke ọyọhọ isua ikie 19, owo oro akakade Palestine ekewet ete: “Vine . . . ke ẹyọyọhọ Eshcol, m̀mê itịghede Grape, ndien mme grape oro ẹn̄wụmde do ẹfọn ẹnyụn̄ ẹkponi ẹkan ke Palestine.” Okposụkedi vine Eshcol ẹfọnde ẹkan vine ekededi, ekese ebiet ke Palestine ẹma ẹsin̄wụm nti grape ke ini oro ẹkewetde Bible. N̄wetnnịm n̄kpọ Egypt owụt ke mme Pharaoh ẹkesidep wine ke Canaan.

N̄wed oro The Natural History of the Bible ọdọhọ ke “[Palestine] ekedi isọn̄ itiat oro etiede obot obot emi eyo esimiade, esifiopde ke ndaeyo, mmọn̄ esinyụn̄ ọsọpde asat ke edịm ini etuep edepde ama; kpukpru emi ẹkenam isọn̄ emi enen̄erede ọfọn vine.” Isaiah ama owụt ke vine oro ẹkewakde ẹsịm tọsịn ẹma ẹsikọri ke ndusụk ebiet.—Isaiah 7:23.

“Isọn̄ Emi Enen̄erede Ọfọn Vine”

Moses ọkọdọhọ idụt Israel ete ke mmọ ẹdidụn̄ ke isọn̄ “vine, ye eke eto fig, ye eke pomegranate.” (Deuteronomy 8:8) Baker Encyclopedia of Bible Plants ọdọhọ ke “vine ẹma ẹnen̄ede ẹwak ke Palestine eset  tutu anam n̄kpasịp grape ẹdu ke se ikperede ndidi kpukpru ebiet oro ẹdọkde n̄kpọ ẹsion̄o ke isọn̄” Palestine. Vine oro ẹkedude ke Isọn̄ Un̄wọn̄ọ ẹma ẹnen̄ede ẹfọn tutu idem ke ini udịmekọn̄ Nebuchadnezzar ẹkesobode Judah ke isua 607 M.E.N., mbon oro ẹkesụhọde ke Judah ẹma “ẹtan̄ ata ediwak wine ye mfri eto nda-eyo.”—Jeremiah 40:12; 52:16.

Mme ọtọin̄wan̄ ke Israel ẹkenyene ndinen̄ede nse mban̄a in̄wan̄ vine mmọ man ẹnyene ediwak wine. N̄wed Isaiah owụt nte eyen Israel oro ekedide ọtọ-vine ekenyenede ndidọk isọn̄ oro etiede obot obot nnyụn̄ nsion̄o ikpọ itiat mbemiso enye ọtọde “akpan vine ke esịt.” Ekem enye ekeme ndida itiat oro mbọp ọkọ. Ọkọ emi idiyakke mme enan̄, mme ebuaikọt ye edi ikọt ẹdụk ẹdibiat vine esie, m̀mê ndiyak mme inọ ẹdụk ẹdiyịp grape esie. Enye n̄ko ekeme nditịbi obube wine onyụn̄ ọbọp ekpri tọwa oro ẹdidụn̄de ke ini utet grape, kpa ini emi esinen̄erede oyom ẹnọ vine ntịn̄enyịn. Ke ama akanam kpukpru emi ama, do enye ekeme ndidori enyịn vine esie ndinen̄ede n̄n̄wụm.—Isaiah 5:1, 2. *

Man vine on̄wụm ekese mfri, ọtọin̄wan̄ ekenyene ndikpon̄o vine esie, nsion̄o mbiet nnyụn̄ nsịbe akpap ye n̄kukịm mfep. Enye ekeme ndiduọk mmọn̄ ke in̄wan̄ vine esie ke ndaeyo edieke edịm ini utọ mîkanamke isọn̄ ebịt ekem.—Isaiah 5:6; 18:5; 27:2-4.

Ke ndaeyo ama ekebe, ini utet grape ekesidi ini akwa idara. (Isaiah 16:10) “Gittith” esịne ke ikọ enyọn̄ ibuotn̄wed psalm ita. (Psalm 8, 81, ye Ps 84) Owo ifiọkke se ikọ ikwọ emi ọwọrọde, edi edikabade Septuagint okot enye “ọtọ unyịmi wine,” ndien emi ekeme ndiwọrọ ke mme psalm emi ke nditọ Israel ẹkesikwọ ke ini utet grape. Okposụkedi ẹsidade grape ẹnam wine akpan akpan, nditọ Israel ẹma ẹsinyụn̄ ẹta enye ndisi mîdịghe ẹn̄wan mmọ ẹsat ẹda ẹsan̄ inịn̄e inịn̄e uyo.—2 Samuel 6:19; 1 Chronicles 16:3.

Vine Israel

Bible esiwak ndikot ikọt Abasi vine, ndien ikọ emi enen̄ede owụt nte Abasi adade ikọt esie ke ikerede iban̄a nte nditọ Israel ẹkesidade vine. Ke Psalm 80, Asaph akada idụt Israel odomo ye vine oro Jehovah ọkọtọde ke Canaan. Ẹma ẹbem iso ẹfụn̄ isọn̄ man Israel ẹkeme ndisịn orụn̄ nnyụn̄ n̄kọri edifọn edifọn. Edi nte mme isua ẹkebede, ọkọ oro ekekpemede mmọ ama ọduọ. Idụt oro ikọbuọtke idem aba ke Jehovah, ntre Jehovah  ikonyụn̄ ikpemeke mmọ aba. Mme asua ẹma ẹka iso ẹwo inyene Israel kpa nte edi ikọt oro abiatde in̄wan̄ vine. Asaph ama ọbọn̄ akam eben̄e Jehovah an̄wam idụt oro ẹfiak ẹkenyene ubọn̄ oro mmọ ẹkenyenede ke akpa. Enye ekeseme ete: “Di dise vine fo emi.”—Psalm 80:8-15.

Isaiah akada “ufọk Israel” odomo ye in̄wan̄ vine oro okon̄wụmde “ọbọrudụk” m̀mê grape ikọt emi ẹbude ẹtebe. (Isaiah 5:2, 7) Grape ikọt ẹsinen̄ede ẹkpri ẹkan enye emi ẹtọde-tọ, mmọ ẹsinyụn̄ ẹnyene n̄kpri ikpọkidem ye ata ediwak n̄kpasịp. Grape ikọt ifọnke ndidadia inyụn̄ ifọnke ndida nnam wine—ndien enye enen̄ede odot ndida mban̄a ama-mfiakedem idụt Israel, emi ẹken̄wụmde mme utọ mbukpo mfri nte ubiatibet, utu ke edinen ido. Idịghe Anditọ vine emi akanam mmọ ẹn̄wụm ndiọi mfri emi. Jehovah ama anam kpukpru se enye ekekeme man idụt oro ẹn̄wụm mfri. Enye ama obụp ete: “Nso n̄kpọ osụhọ eke n̄kpanamde ye in̄wan̄-vine mi, ndien mmen̄kanamke ke esịt?”—Isaiah 5:4.

Sia vine emi Israel akadade aban̄a mîkon̄wụmke mfri, Jehovah ama odụri mmọ utọn̄ ete ke imọ iyowụri ọkọ oro ikọbọpde ikanade mmọ ndida n̄kpeme mmọ. N̄ko ke imọ idinyụn̄ ikpon̄oke ndamban̄a vine imọ aba, m̀mê ndifụn̄ isọn̄ oro ikọtọde mmọ. Edịm oro ọnọde mmọ uwem idinyụn̄ idepke aba, akpap ye n̄kukịm ẹdikabade ẹyọhọ in̄wan̄ vine oro.—Isaiah 5:5, 6.

Moses ama etịn̄ enịm ke mfiakedem Israel ayanam idem ata in̄wan̄ vine mmọ eyemede. “Afo ọyọtọ in̄wan̄-vine, onyụn̄ ọdiọn̄, edi udûn̄wọn̄ke [wine], udunyụn̄ utetke mfri: koro itụt [m̀mê utụn̄] editade enye.” (Deuteronomy 28:39) Vine ekeme ndiyemede ke usen ifan̄ kpọt ẹbede edieke utụn̄ odụkde ata ekpat esie.—Isaiah 24:7.

“Ata Vine”

Kpa nte Jehovah akadade Israel odomo ye vine, Jesus ama etịn̄ ukem ikọ emi n̄ko. Jesus ọkọdọhọ mme mbet esie ke ini ẹkenịmde se ediwak owo ẹfiọkde nte Udia Mbubịteyo Ọbọn̄, ete: “Ami ndi ata vine, Ete mi onyụn̄ edi ọtọin̄wan̄.” (John 15:1) Jesus akada mbet esie odomo ye mme n̄kọk vine. Kpa nte ata n̄kọk vine ẹsibọde odudu ẹto ekpat vine oro mmọ ẹsiahade, kpasụk ntre ana mme mbet Christ ẹdu ke ebuana ye enye. Jesus ọkọdọhọ ete: “Ke ẹsiode mi ẹfep mbufo ikemeke ndinam n̄kpọ ndomokiet.” (John 15:5) Mme ọtọin̄wan̄ ẹsitọ vine man on̄wụm mfri ọnọ mmimọ, Jehovah n̄ko odori enyịn ikọt esie ndin̄wụm mfri ke n̄kan̄ eke spirit. Emi esidat Abasi emi ọkọtọde mmọ esịt onyụn̄ ọnọ enye ubọn̄.—John 15:8.

Man ata vine on̄wụm mfri, ẹnyene ndikpon̄o nnyụn̄ ndiọn̄ enye, ndien Jesus ama etịn̄ aban̄a edinam mbiba emi. Anditọ vine ekeme ndikpon̄o vine ikaba ke isua man enye enen̄ede  on̄wụm. Ẹkeme ndinen̄erede n̄kpon̄o vine ke ini etuep. Ọtọin̄wan̄ oyokpon̄o ekese n̄kọk oro ẹkesiahade ebem. Enye ekeme ndiyak ikpọ n̄kọk ita m̀mê inan̄ ẹsụhọ, onyụn̄ asana ekpri emịne kiet m̀mê iba oro ẹtịbede ke ikpọ n̄kọk oro ayak. Mme emịne emi, oro ẹdide ukem ye mme emịne oro ẹketịbede ebem, ẹdikabade ẹdi n̄kọk oro ẹn̄wụmde mfri ke ndaeyo. Ke akpatre, ke ọtọin̄wan̄ ama okokpon̄o vine esie ama, enye ọyọfọp mme n̄kọk oro enye okpon̄ode.

Jesus ama etịn̄ n̄ko aban̄a utọ edinen̄ede n̄kpon̄o emi ete: “Edieke owo ekededi mîdụhe ke ebuana ye ami, ẹsịbe enye ẹduọk nte n̄kọk ndien enye asat; mme owo ẹnyụn̄ ẹtan̄ mme n̄kọk oro ẹtomo mmọ ẹdọn̄ ke ikan̄ ndien ikan̄ ata mmọ.” (John 15:6) Okposụkedi editiede nte ke vine oro inyeneke n̄kọk aba ke emi, ẹyesụk ẹfiak ẹkpon̄o enye ke ini utọ.

Jesus ọkọdọhọ ete: “Kpukpru n̄kọk eke mîn̄wụmke mfri ke idem mi enye esịbe efep.” (John 15:2) Ekeme ndidi emi owụt ini oro ẹdifiakde ẹkpon̄o vine ke enye ama akafiak enen̄ede esehe ndien ẹtọn̄ọ ndikụt mme etuek grape ẹn̄wụmde. Owo emi okpon̄ode vine ini emi eyetịn̄ enyịn ese mbufa n̄kọk kiet kiet man okụt mbon oro ẹn̄wụmde mfri ye mbon oro mîn̄wụmke. Edieke owo mîkpon̄oke mme n̄kọk oro mîn̄wụmke mfri ifep, mmọ ẹyesụk ẹdia udia ẹnyụn̄ ẹn̄wọn̄ mmọn̄ oro ẹtode etak vine ẹdọk ẹdi. Ke ntre, ọtọin̄wan̄ enyene ndikpon̄o mme n̄kọk oro mîn̄wụmke mfri man udia akpaka ebịne mme n̄kọk oro ẹn̄wụmde mfri kpọt.

Ke akpatre, Jesus ama etịn̄ aban̄a edikpon̄o enye emi n̄ko ete: “[Ete mi] onyụn̄ ọdiọn̄ kpukpru n̄kọk oro on̄wụmde mfri, man enye okpon̄wụm ediwak mfri.” (John 15:2) Ke ndondo oro ẹma ẹkekpon̄o kpukpru n̄kọk oro mîn̄wụmke mfri, ọtọin̄wan̄ eyetịn̄ enyịn ese mme n̄kọk kiet kiet oro ẹn̄wụmde mfri. Ọtọin̄wan̄ esiwak ndikụt n̄ko mme emịne oro ẹtọn̄ọde nditịbe ke n̄kọk oro ẹn̄wụmde mfri, emi oyomde ẹsịbe ẹfep. Edieke owo mîsịbeke mmọ ifep, mmọ ẹyedia udia oro grape ẹkpediade. Ẹkeme n̄ko ndisịbe ndusụk ikpọ ikọn̄ mfep man eyo okpotụk n̄kpri grape oro ẹn̄wụmde. Kpukpru emi ẹyenam mme n̄kọk oro ẹn̄wụmde mfri mi ẹtetịm ẹn̄wụm mfri.

‘Ẹka Iso Ẹn̄wụm Ekese Mfri’

Mme Christian oro ẹyetde aran ẹda ẹban̄a n̄kọk “ata vine.” Edi “mme erọn̄ en̄wen” ẹnyene n̄ko ndin̄wụm mfri nte mme mbet Christ. (John 10:16) Mmọ n̄ko ẹkeme ndin̄wụm “ata ekese mfri” nnyụn̄ nnọ Ete mmọ eke heaven ubọn̄. (John 15:5, 8) Uwụtn̄kpọ ata vine emi eti nnyịn ke ẹdinyan̄a nnyịn n̄kukụre edieke ikade iso isọn̄ọ ida ye Christ inyụn̄ in̄wụmde eti mbun̄wụm eke spirit. Jesus ọkọdọhọ ete: “Edieke mbufo ẹnịmde mbet mi, mbufo ẹyedu ke ima mi, kpa nte ami nnịmde mbet Ete mi nnyụn̄ ndude ke ima esie.”—John 15:10.

Abasi ama ọn̄wọn̄ọ ọnọ mme anam-akpanikọ nsụhọ nditọ Israel ke eyo Zechariah ete ke isọn̄ mmọ ayafiak on̄wụm “n̄kpasịp [“emem,” NW]; vine ẹyenọ mfri esie, isọn̄ oyonyụn̄ ọnọ mbun̄wụm esie.” (Zechariah 8:12) Ẹda vine emi n̄ko ẹwụt emem oro ikọt Abasi ẹdinyenede ke ini Tọsịn Isua Ukara Christ. Micah ama etịn̄ nte n̄kpọ editiede ete: “Kpukpru mmọ ẹyetie ke idak vine mmọ ye ke idak fig mmọ; ndien baba owo kiet eke edinamde mmọ ndịk ididụhe: koro edi inua Jehovah mme udịm ọdọhọ.”—Micah 4:4.

[Ikọ idakisọn̄]

[Ndise ke page 18]

Vine oro eyemerede ke ndondo emi

[Ndise ke page 18]

Vine emi ẹma ẹkekpon̄o ke ini etuep

[Ndise ke page 18]

Ẹfọp mme n̄kọk vine oro ẹkekpon̄ode