Ediyom Ifiọk

“UNANA IFIỌK idehedei ifọn ikan ifiọk,” ntre ke Laura Fermi, n̄wan Enrico Fermi, kpa ọwọrọetop ataifiọk n̄kpọ-obot, eketịn̄. Ndusụk owo ẹkeme ndifan̄a oro ẹnyụn̄ ẹdọhọ ke n̄kpọ emi afo mûfiọkke ikemeke ndifịna fi. Edi ata ediwak owo ẹnyịme ke oyom ẹnyene ifiọk man ẹkeme ndinam ndụn̄ọde ntaifiọk ẹnyụn̄ ẹkeme ndinam mme n̄kpọ eken ke uwem. Unana ifiọk, oro edi unana edifiọk akpanikọ, amanam ekikere ediwak owo ekịm, anam mmọ ifiọkke se idide eti ido uwem, inyụn̄ inyeneke ifiọk Abasi ke ediwak isua ikie idahaemi.—Ephesus 4:18.

Ntak edi oro mme ekere-n̄kpọ owo ẹsiyomde ifiọk. Mmọ ẹyom ndifiọk ntak emi nnyịn idude uwem ye se iditịbede inọ nnyịn ke ini iso. Ndụn̄ọde emi amada mmọ odụk ediwak nsio nsio usụn̄. Ẹyak ineme ndusụk ke otu emi.

Ke Usụn̄ Ido Ukpono

Nte ekemde ye ido mbon Buddha, ndutụhọ ye n̄kpan̄a ubonowo ẹma ẹnen̄ede ẹfịna Siddhārtha Gautama, kpa andikọtọn̄ọ ido ukpono Buddha. Enye ama ọdọhọ mme ekpep ukpepn̄kpọ Ido Ukpono Hindu ẹn̄wam imọ ifiọk “usụn̄ akpanikọ.” Ndusụk mmọ ẹkedọhọ enye anam yoga (“edinam kpukpru odudu ikpọkidem, ekikere ye ukpọn̄ ẹdiana kiet ye Abasi”) ye ọkpọsọn̄ ntụkidem. Gautama ke akpatre ama emek edinen̄ede ntie n̄kere n̄kpọ nte usụn̄ edinyene ifiọk.

Ndusụk owo ẹsida n̄kpọsọn̄ ibọk nte usụn̄ ediyom ifiọk. Ke uwụtn̄kpọ, idahaemi mme andibuana ke Ufọkabasi Mme Amanaisọn̄ America ẹdọhọ ke orụk akpambiet kiet emi esinamde owo “esiyararede ndịbe ifiọk.”

Jean-Jacques Rousseau, owo akwaifiọk France eke ọyọhọ isua ikie 18, ekenịm ke Abasi ekeme ndiyarade n̄kpọ nnọ owo ekededi edieke owo oro eben̄ede ke ofụri esịt. Didie? Ebe ke ndikop “se Abasi asiande esịt.” Ekem, Rousseau ọdọhọ ke se afo ekerede aban̄a mme n̄kpọ—oro edi, se ekikere ye ubieresịt fo ẹsiande fi—ayakabade edi “ata eti ndausụn̄ oro anamde fi ekeme ndibiere n̄kpọ emi mme owo ẹnyenede ata ediwak nsio nsio ekikere ẹban̄a.”—History of Western Philosophy.

Ebe ke Ukeme Ukere N̄kpọ?

Ata ediwak owo ke eyo Rousseau ẹma ẹnen̄ede ẹfan̄a utọ ekikere ido ukpono oro. Ke uwụtn̄kpọ, Voltaire, emi ekedide owo France n̄ko, ekekere ke utu ke ido ukpono ndinam mme owo ẹfiọk n̄kpọ, ke enye akakam edi ntak emi Europe ọkọduọde enyịne ke unana ifiọk, nsunsu ekikere, ye unana ime ke ediwak isua ikie, kpa ini emi ediwak mme ewet mbụkeset ẹkotde eyo ekịm.

 Voltaire ama akabade edi andibuana ke n̄ka mme ekere-n̄kpọ owo Europe oro ẹkediọn̄ọde nte N̄ka Ifiọk. Mbon n̄ka emi ẹkekere n̄kpọ nte mbon Greece eset—oro edi, ke ekikere owo ye ukpepn̄kpọ ifiọk ntaifiọk ẹdi ukpọhọde ata ifiọk. Bernard de Fontenelle, owo n̄ka mme ekere-n̄kpọ owo ekekere ke edieke owo ekerede n̄kpọ ntem, ke emi ayada ubonowo ekesịm “isua ikie emi ẹdidiọn̄de-diọn̄ ẹfiọk n̄kpọ, tutu anam ediwak isua ikie oro ẹkebede ẹdi isua ekịm.”—Encyclopædia Britannica.

Mmọ emi ẹdi ndusụk ke otu ediwak nsio nsio ekikere ẹban̄ade nte ẹkemede ndinyene ifiọk. Ndi enen̄ede odu “ata eti ndausụn̄” emi ikemede nditiene man ikụt akpanikọ? Kere se ibuotikọ oro etienede etịn̄de aban̄a ata eti ebiet emi ẹkemede ndikọ ifiọk.

[Mme ndise ke page 3]

Gautama (Buddha), Rousseau, ye Voltaire ẹkedụk nsio nsio usụn̄ ẹyom ifiọk