Christophe Plantin Andikọtọn̄ọ Umịn̄ Bible

ẸNEN̄EDE ẹdiọn̄ọ Johannes Gutenberg (emi okodude uwem ke n̄kpọ nte isua 1397-1468) nte owo emi okosiode akpa Bible oro ẹkemịn̄de ke ukwak umịn̄n̄wed oro ẹtan̄de-tan̄ mme abisi ẹdọn̄. Edi iwakke mme owo oro ẹdiọn̄ọde Christophe Plantin. Enye ọkọtọn̄ọ umịn̄n̄wed onyụn̄ enen̄erede etịp esịn ke ndinam mme owo ke ofụri ererimbot ẹnyene n̄wed ye Bible ke iduọk isua 1500.

Christophe Plantin akamana ke n̄kpọ nte isua 1520 ke Saint-Avertin ke France. Sia Plantin akamade ebiet oro mme owo ẹkenyenede in̄wan̄-in̄wan̄ ekikere ẹban̄a ido ukpono, emi mbubehe okonyụn̄ enen̄erede esene owo akan nte ekedide ke France, enye ama ọwọrọ okodụn̄ ke Antwerp ke Mme Idụt Mbeninyan̄, * ke ini enye ekedide n̄kpọ nte isua 28.

Plantin ọkọtọn̄ọ ubọkọkọ esie nte adian-n̄wed ye nte enye emi esidade ikpa anam n̄kpọ. Mme imọ owo ẹma ẹnen̄ede ẹma mme n̄kpọ oro enye akadade ikpa anam. Nte ededi, n̄kpọ oro eketịbede ke isua 1555 ama anam Plantin okpụhọ ubọkọkọ esie. Ke adan̄aemi Plantin akadade ekpri ekebe ikpa ọsọk Edidem Philip ll eke Spain, kpa andikara Mme Idụt Mbeninyan̄, mme akpammịn ẹma ẹn̄wana ye enye ke efak kiet ke Antwerp. Mmọ ẹma ẹda akan̄kan̄ ẹkịm enye afara. Okposụkedi ẹkekọkde unan oro ẹkenọde Plantin, enye ikekemeke aba ndinam ọkpọsọn̄ utom, ntre enye ama etre utom udiann̄wed ye utom ikpa. Hendrik Niclaes, adausụn̄ n̄ka Anabaptist, ama ọnọ Plantin okụk, ntre enye ama ọtọn̄ọ umịn̄n̄wed.

“Utom ye Nsịnifịk”

Plantin okokot itie umịn̄n̄wed esie De Gulden Passer (Compass O-Gold). Ẹkesida compass o-gold iba oro ẹwetde ikọ emi “Labore et Constantia,” oro ọwọrọde “Utom ye Nsịnifịk,” ẹdiọn̄ọ n̄wed oro enye ekemịn̄de. Etie nte idiọn̄ọ emi ama odot eren oro ekenyenede ifịk mi.

Sia akwa ndutịme okodude ke ido ukpono ye ukaraidem ke Europe ke eyo Plantin, enye ama odomo ndifep afanikọn̄. Utom umịn̄n̄wed ekebehe enye akan n̄kpọ efen ekededi. Okposụkedi enye akamade Edinam Ukpụhọde Mbon Protestant, Maurits Sabbe emi edide ewet n̄wed ọdọhọ ke enye “ikayakke mme owo ẹfiọk m̀mê ewe ido ukpono ke enye akada ọnọ.” Ntak edi oro ẹkesuande ediwak ufụmikọ ẹban̄a Plantin ẹte ke enye emịn̄ mme n̄wed isio ukpepn̄kpọ. Ke uwụtn̄kpọ, ke isua 1562, mme ufụmikọ emi ẹma ẹnam enye efehe okodụn̄ ke Paris ke se ibede isua kiet.

Ke ini Plantin akafiakde ọnyọn̄ edi Antwerp ke isua 1563, enye ama adiana ye ediwak mbon imọ oro ẹkedide mme anyamurua anam mbubehe; ediwak mmọ ẹkedi mbon Calvinist. Ke isua ition oro Plantin akanamde mbubehe ye mmọ, enye ama emịn̄ nsio nsio n̄wed 260 ke itie umịn̄n̄wed esie. Mmọ ẹma ẹsịne mme nsiondi Bible ke usem Hebrew, Greek, ye Latin, ọkọrọ ye ediye nsemnsem Bible Catholic eke usem Dutch eke Louvain.

“Ata N̄wọrọnda Usọ Utan̄ Ikọ Mbok”

Ke isua 1567, emi ẹkekade iso ndibiọn̄ọ ukara Spain ke Mme Idụt Mbeninyan̄, Edidem Philip ll emi akakarade Spain ama ọdọhọ Ọbọn̄ Alba aka akakara ebiet oro. Sia Edidem Philip ọkọnọde Ọbọn̄ Alba ọyọhọ odudu, enye ama  odomo nditre mbon Protestant ndika iso mbiọn̄ọ ukara Spain. Mmọdo, Plantin ama ọtọn̄ọ ata akamba utom oro enye ekekerede ke eyetre kpukpru eyịghe oro mme owo ẹkenyenede ke imọ ikemịn̄ n̄wed isio ukpepn̄kpọ. Ama enen̄ede ọdọn̄ enye ndimịn̄ nsiondi Bible ke mme akpasarade usem emi ẹkemede ndida nnam ndụn̄ọde. Plantin ama anam Edidem Philip esịn un̄wam ọnọ enye emịn̄ obufa nsiondi Bible emi. Edidem emi ama ọn̄wọn̄ọ ke iyan̄wam enye ke okụk onyụn̄ ọdọhọ Arias Montano, ọwọrọetop ekpep n̄kpọ mban̄a edu uwem owo, ekese enyịn ke utom oro.

Montano ekedi ata-usem, ndien enye ama esinam utom hour 11 kpukpru usen. Nta usem Spanish, Belgian, ye French ẹma ẹn̄wam enye. Uduak mmọ ekedi nditịm obufa nsiondi ọwọrọetop Complutensian Polyglot. * Ke adianade ye Bible Vulgate usem Latin, Bible Septuagint usem Greek, ye akpasarade uwetn̄kpọ usem Hebrew, obufa Bible Polyglot oro Plantin ekemịn̄de ama esịne edikabade Targum usem Aramaic ye Peshitta usem Syriac, ọkọrọ ye eke usem Latin oro enye akakabarede kpukpru emi esịn.

Ẹketọn̄ọ ndimịn̄ Bible emi ke isua 1568. Ẹkekụre akamba utom emi ke isua 1573. Ke eyo oro, emi ekedi utom oro ẹkesọpde ẹkụre. Montano ekewet ntem ke leta oro enye ọkọnọde ẹsọk Edidem Philip ll: “Ẹnam ekese mi ke ọfiọn̄ kiet ẹkan se ẹnamde isua kiet ke Rome.” Plantin ama emịn̄ obufa Bible Polyglot 1,213, ndien Bible kiet kiet ekedi ikpọ eboho itiaita. Ndise oro adade aban̄a Isaiah 65:25, emi owụtde nte anawụri ekpe, ayara enan̄, wolf, ye eyenerọn̄ ẹdiade n̄kpọ emem emem ke usịnudia ufene kiet, ama odu ke page enyịn̄ Bible oro. Eboho Bible itiaita oro owo mîkadianke ọtọkiet akakpa guilder 70—emi ekedi ata ediwak okụk, koro ukeuke ubon ẹkesidia n̄kpọ nte guilder 50 ke ofụri isua kiet ini oro. Ẹkedi ẹdikot Bible emi Polyglot Antwerp. Ẹkekot enye n̄ko Biblia Regia  (Bible Edidem), ke ntak oro Edidem Philip ll ọkọnọde okụk ẹda ẹmịn̄.

Idem okposụkedi Pope Gregory Xlll ọkọnọde unyịme ẹkama Bible oro, ẹma ẹnen̄ede ẹkụt ndudue ẹnọ Arias Montano ke utom oro enye ekesede enyịn mi. Ntak kiet ekedi ke Montano akada ke akpasarade uwetn̄kpọ usem Hebrew ọfọn akan Bible Vulgate usem Latin. Owo emi ekenen̄erede okụt ndudue ọnọ enye ekedi León de Castro, eyen Spain emi ekedide ekpep ukpepn̄kpọ ido ukpono, emi okonyụn̄ adade Bible Vulgate usem Latin nte mfọnn̄kan. De Castro ama odori Montano ikọ ete ke enye ama ada ukpepn̄kpọ mbon oro mînịmke Abasi-Ita-ke-Kiet ke akpanikọ edisịn ke Bible. Ke uwụtn̄kpọ, de Castro ama ọsọn̄ọ etịn̄ ke Bible Peshitta usem Syriac ama osio nsunsu ikọ 1 John 5:7 efep, emi ọdọhọde ete: “Ete, Ikọ, ye Edisana Spirit ẹdu ke heaven: ndien mmọ mbita ẹdi kiet.” (King James Version) Nte ededi, Esopikpe Isio Ukpepn̄kpọ Spain ẹma ẹdọhọ ke Montano ikeduehe isop isio ukpepn̄kpọ. Ndusụk owo ẹda Antwerp Polyglot nte “ata n̄wọrọnda usọ utan̄ ikọ mbok emi emịn̄n̄wed kiet okosiode edi ke ọyọhọ isua ikie 16.”

Ufọn Oro Ebịghide

Ediwak mme emịn̄n̄wed eyo oro ẹkenyene ukwak umịn̄n̄wed iba m̀mê ita kpọt. Nte ededi, eyedi Plantin ama enyene ke nsụhọde n̄kaha ukwak umịn̄n̄wed 22 ye mbonutom 160 ke ini emi enye ekemịn̄de n̄wakn̄kan n̄wed. Ẹma ẹdiọn̄ọ enye nte akakan emịn̄n̄wed ke ofụri ikpehe ererimbot oro ẹkesemde usem Spanish.

Ke ofụri emi, ẹkesụk ẹkaka iso ndibiọn̄ọ ukara Spain ke Mme Idụt Mbeninyan̄. En̄wan emi ama ebe esịm Antwerp. Ke isua 1576, mbonekọn̄ oro ukara Spain ẹkekpede ẹn̄wana ekọn̄ ẹma ẹsọn̄ ibuot ye ukara ẹnyụn̄ ẹbụme obio Antwerp ke ntak emi ukara mîkekpehe mmọ okụk. Ẹma ẹfọp se ibede ufọk 600 ẹnyụn̄ ẹwot ediwak tọsịn mbon Antwerp. Mme anyamurua ẹma ẹfen̄e ẹkpọn̄ obio. Emi ọkọwọrọ akwa ntakurua ọnọ Plantin. Akan oro, enye ekenyene ndinọ mbonekọn̄ emi ata ediwak utomo.

Ke 1583, Plantin ama ọwọrọ aka Leiden, obio emi okoyomde usụn̄ ke n̄kpọ nte kilomita 100 ọkpọn̄ edere Antwerp. Enye ama asiak itie umịn̄n̄wed do, ndien ẹma ẹmek enye esimịn̄ n̄wed ọnọ Ufọkn̄wed Ntaifiọk Leiden, kpa ufọkn̄wed oro mbon Protestant Ufọkabasi Calvinist ẹkesiakde. Ẹma ẹfiak ẹdori enye ikọ oro ẹkedoride enye akpa ẹte ke enye emịn̄ n̄wed oro edide isio ye ukpepn̄kpọ Ufọkabasi Catholic. Ntre, Plantin ama afiak ọnyọn̄ Antwerp ke utịt isua 1585, esisịt ini ke ukara Spain ama akafiak ọbọ obio oro ada. Enye okodu ke iduọk isua 60 ini oro, ndien itie umịn̄n̄wed esie ama atak okosụhọ mbonutom inan̄ kpọt emi ẹkesidade ukwak umịn̄n̄wed kiet kpọt ẹmịn̄ n̄wed. Plantin ama ọtọn̄ọ ndifiak mbọp itie umịn̄n̄wed esie. Nte ededi, itie umịn̄n̄wed emi iketiehe nte eketiede ke akpa, Plantin ama onyụn̄ akpa ke July 1, 1589.

Ke ufan̄ isua 34, Christophe Plantin ama emịn̄ nsio nsio n̄wed 1,863, ekperede ndidi n̄wed 55 kpukpru isua ke ẹbaharede ukem ukem. Idem mfịn emi, osụk edi ata akamba utom emịn̄n̄wed kiet kpọt ndimịn̄ n̄wed awak ntre! Okposụkedi oro Plantin ke idemesie mîkamaha ndisọn̄ọ nda nnọ ido ukpono, mme n̄wed esie ẹma ẹsịn udọn̄ ẹnọ umịn̄n̄wed ye editan̄ ikọ mbok, onyụn̄ esịn udọn̄ ọnọ edikpep N̄wed Abasi eke odudu spirit. (2 Timothy 3:16) Ke akpanikọ, Plantin ye mme emịn̄n̄wed eyo esie ẹma ẹnen̄ede ẹtịp ẹsịn ke ndinam mme usụhọde owo ẹkeme ndinyene Bible ke akpatre.

[Mme Ikọ idakisọn̄]

[Ekebe/Ndise ke page 15]

ITIE UBON N̄KPỌESET PLANTIN MORETUS

Ẹma ẹnam ufọk oro Plantin ye nditọ esie ẹkedụn̄de ẹnam utom ke obio Antwerp akabade edi itie ubon n̄kpọeset ke 1877. Idụhe itie umịn̄n̄wed en̄wen ke eyo oro, emi odude edisịm mfịn. Ukwak umịn̄n̄wed ition oro ẹkedude ke ọyọhọ isua ikie 17 ye 18 ẹdu ke itie ubon n̄kpọeset emi. Ukwak umịn̄n̄wed iba en̄wen ẹdu—mbịghi-n̄kan oro ẹdiọn̄ọde ke ererimbot—emi ẹkperede ndidi ẹkedu ke eyo Plantin. N̄kpọ nte ukwak 15,000 oro ẹsidade ẹnam mme abisi, ndise 15,000 oro ẹkapde ke eto, ye n̄kpọ umịn̄n̄wed 3,000 oro ẹdade okpoho ẹnam ẹdu ke itie ubon n̄kpọeset emi. N̄kani uwetn̄kpọ 683 oro ẹdude toto ke ọyọhọ isua ikie 9 esịm isua ikie 16 ọkọrọ ye n̄wed 154 oro ẹkemịn̄de mbemiso isua 1501 ẹdu ke itie ubon n̄wed oro odude ke itie ubon n̄kpọeset emi. Mmọ emi ẹsịne akpasarade Bible Gutenberg emi okodude mbemiso isua 1461, ọkọrọ ye kiet ke otu ọwọrọetop Bible Polyglot Antwerp emi Plantin ekemịn̄de.

[Ndise ke page 15]

Arias Montano

[Ndise ke page 16]

Polyglot Antwerp esịne uwetn̄kpọ usem Hebrew, Bible “Vulgate” usem Latin, Bible “Septuagint” usem Greek, “Peshitta” usem Syriac, Targum usem Aramaic ọkọrọ ye eke usem Latin oro Plantin akakabarede kpukpru emi esịn

[Ebiet Ẹdade N̄kpọ Ẹto]

Ẹbọ ẹto Museum Plantin-Moretus/Stedelijk Prentenkabinet Antwerpen

[Ebiet Ẹdade Ndise Ẹto ke page 15]

Ndise mbiba: Ẹbọ ẹto Museum Plantin-Moretus/Stedelijk Prentenkabinet Antwerpen