Nte N̄wọrọnda Ndutịm Ekondo Nnyịn Akasan̄ade Edidu

ATA ediwak n̄kpọ ẹnam ekondo nnyịn edi n̄wọrọnda ke otu mme ekondo eken. Ndutịm ekondo nnyịn odu ke ikpehe emi ntantaọfiọn̄ mînen̄ekede iwak ke Ntọn̄ntọn̄ Otu Ntantaọfiọn̄. Ekpere ndidi kpukpru ntantaọfiọn̄ oro nnyịn isikụtde ke okoneyo ẹnen̄ede ẹyom usụn̄ ẹkpọn̄ nnyịn tutu mmọ ẹditie nte n̄kpri ntọi ke ini ẹdade akamba ukwak usen̄kpọ ẹse. Ndi itie oro ndutịm ekondo nnyịn odude do ọfọn?

Edieke ndutịm ekondo nnyịn okpodude ekpere ufọt Ntọn̄ntọn̄ Otu Ntantaọfiọn̄, afanikọn̄ ekpesịm nnyịn ke ntak emi ikpodude ke ebiet emi ntantaọfiọn̄ aban̄de akaha. Ke uwụtn̄kpọ, isọn̄ ikpasan̄ake ikanade nte esisan̄ade, ndien emi akpafịna uwem owo idiọk idiọk. Edi, akam etie nte ndutịm ekondo nnyịn odu ke ata nnennen itie emi mîyakke utọ mfịna emi ye mmọ eken ẹsịm enye, utọ nte edifiop n̄kaha ke ini asan̄ade ebe ikpehe ufiop ufiop ofụm, ntantaọfiọn̄ oro ẹbomode, ye mme n̄kpọ en̄wen emi ẹsion̄ode ndiọi uye.

Utịn edi ata eti ntantaọfiọn̄ oro ọnọde nnyịn se iyomde. Enye esiyama kpukpru ini, ebịghi uwem, ikponke ikaha, inyụn̄ ifiopke ikaha. Ata ediwak ntantaọfiọn̄ oro ẹdude ke otu ntantaọfiọn̄ nnyịn ẹnen̄ede ẹkpri ẹkan utịn, inyụn̄ ikemeke ndinọ n̄kemn̄kem un̄wana m̀mê n̄kemn̄kem ufiop oro ẹyomde man uwem odu ke isọn̄. Ke adianade do, odudu oro odụride n̄kpọ aka isọn̄ omụm ata ediwak ntantaọfiọn̄ adian ọtọkiet, onyụn̄ anam mmọ ẹsan̄a ẹkanade kiet eken. Edi utịn ada ikpọn̄. Etie nte ndutịm ekondo nnyịn ikpọsọn̄ọke iwụhọ ke itie esie edieke utịn iba m̀mê se iwakde ikan oro ẹkpenọde ndutịm ekondo nnyịn odudu oro odụride n̄kpọ aka isọn̄.

N̄kpọ en̄wen oro anamde ndutịm ekondo nnyịn edi n̄wọrọnda edi adan̄a nte mme akaka ekondo eken ẹdude ẹyom usụn̄ ẹkpọn̄ isọn̄. Mmọ ẹsisan̄a ẹkanade utịn, edi mmọ isidụrike n̄kpri ekondo eken, oro ẹbietde isọn̄, ẹnyụn̄ ẹkperede utịn ẹkan, ikpọn̄ itie mmọ. * Utu ke oro, mme akaka ekondo ẹkam ẹsikpekpeme ekondo nnyịn ẹbiọn̄ọ mme enyene-ndịk n̄kpọ oro ẹbede ke ufụmenyọn̄. Peter D. Ward ye Donald Brownlee emi ẹdide ntaifiọk ẹwet ke n̄wed mmọ oro Rare Earth—Why Complex Life Is Uncommon in the Universe, ẹte: “N̄kpri ekondo ye ika ẹsitọ isọn̄ nnyịn, edi mmọ isinen̄ekede iwak ke ntak ikpọ ekondo oro ẹyọhọde ye ofụm, utọ nte Jupiter, oro ẹdude ẹyom usụn̄ ẹkpọn̄ nnyịn.” Odu mme ndutịm ekondo oro ẹnyenede mme ekondo oro ẹkponide ẹkan eke nnyịn. Edi nte ikpọ ekondo emi ẹsan̄ade ẹkanade ekeme ndida afanikọn̄ nsọk n̄kpri ekondo emi ẹtiede nte isọn̄.

Ufọn Ọfiọn̄

Ọfiọn̄ enyene ubonowo ndyọ toto ke eset. Mme owo ẹtịn̄ uto ẹnyụn̄ ẹkwọ ikwọ ẹban̄a enye. Ke uwụtn̄kpọ, ewet uto eyen Hebrew kiet ọdọhọ ke ọfiọn̄ ‘ọsọn̄ọ ada ke nsinsi, nte ntiense akpanikọ ke ikpa-enyọn̄.’—Psalm 89:37.

 Akpan ufọn kiet oro ọfiọn̄ anamde ọnọ mme odu-uwem n̄kpọ ke isọn̄ edi ke odudu esie oro esidụride n̄kpọ aka isọn̄, anam nnyịn inyene ọtọ ye ekebe. Ẹdọhọ ke ọtọ ye ekebe ẹnyene n̄kpọ ndinam ye usọpmmọn̄, ndien emi anam nnyịn inyene nsio nsio idaha eyo.

Akpan ufọn efen oro ọfiọn̄ enyenede edi nte ke odudu esie oro esidụride n̄kpọ aka isọn̄, anam isọn̄ nnyịn asan̄a akanade utịn ke nnennen ebiet. Nte n̄wed ntaifiọk oro Nature ọdọhọde, edieke ọfiọn̄ mîkpodụhe, isọn̄ ekpefebede ọkpọn̄ ebiet oro enye esisan̄ade akanade utịn, ke anyan ini ẹma ẹkebe. Nso edieke isọn̄ mîsitụhọke? Ndaeyo ye ukwọ edịm ikpodụhe, edịm ikponyụn̄ iwakke ndidep. Isọn̄ nditụhọ iyakke eyo ebịt m̀mê ofiop akaha. Jacques Laskar, emi ekpepde n̄kpọ aban̄a ikpaenyọn̄ ọdọhọ ete: “Ọfiọn̄ anam idaha eyo enyene iwụk.” Ọfiọn̄ emi odude ke ekondo nnyịn okpon akan mme ọfiọn̄ oro ẹdude ke mme akaka ekondo man anam isọn̄ aka iso odu ke nnennen itie esie.

Andiwet Genesis, kpa n̄wed Bible eset, ọdọhọ ke ufọn efen oro ọfiọn̄ anamde edi ndinọ un̄wana ke okoneyo.—Genesis 1:16.

Ndi Ẹkedidu ke Mbuari m̀mê Ẹkebobot?

Didie ke mme awak-n̄kukọhọ n̄kpọ emi ẹnamde uwem odu onyụn̄ enyene inem ke isọn̄ ẹkesan̄a ẹdidu? Etie nte usụn̄ iba kpọt ẹdu. Akpa usụn̄ edi ke mmọ ẹkedidu ke idemmọ ke mbuari. Udiana edi ke ẹkebobot mmọ ye akpan uduak.

Ke ediwak tọsịn isua emi ẹkebede, N̄wed Abasi ama etịn̄ ke Andibot emi edide Ata Ọkpọsọn̄ Abasi okodiomi onyụn̄ obot ekondo nnyịn. Edieke oro edide akpanikọ, ọwọrọ ke kpukpru se idude ke ndutịm ekondo nnyịn ikedịghe ididu ke idemmọ ke mbuari, edi ke ẹkebobot mmọ. Andibot ọnọ nnyịn n̄wetnnịm n̄kpọ aban̄ade nte enye ọkọtọn̄ọde ndibot mme odu-uwem n̄kpọ ke isọn̄. Ekeme ndikpa fi idem ndifiọk ke okposụkedi n̄wetnnịm n̄kpọ emi ebede isua 3,500, se enye etịn̄de aban̄a nte ekondo akasan̄ade edidu edi ukem ye se ntaifiọk ẹnịmde ke akpanikọ. Ẹwet n̄kpọ emi ke Genesis. Kop se enye etịn̄de.

Mbụk Genesis Aban̄ade nte Ẹkebotde N̄kpọ

“Ke editọn̄ọ Abasi okobot enyọn̄ ye isọn̄.” (Genesis 1:1) Ntọn̄ọikọ Bible etịn̄ nte ẹkebotde ndutịm ekondo nnyịn, emi esịnede isọn̄ ye mme anana-ibat ntantaọfiọn̄ oro ẹdude ke mme otu ntantaọfiọn̄ oro ẹnamde ekondo nnyịn. Bible ọdọhọ ke ama odu ini emi isọn̄ ekedide “ikpîkpu ye ukpọk.” Ikpọ ubak isọn̄ m̀mê isọn̄ oro ẹkemede nditọ n̄kpọ ikodụhe. Ufan̄ikọ oro etienede etịn̄ aban̄a se ntaifiọk ẹdọhọde ke edi ata akpan n̄kpọ oro anade  ekondo oro uwem odude enyene—oro edi, ediwak mmọn̄. Spirit Abasi ama “okụbọ ke enyọn̄ mmọn̄.”—Genesis 1:2.

Man ekondo ekededi enyene mmọn̄, inaha enye ekpere m̀mê oyom usụn̄ akaha ọkpọn̄ utịn. Andrew Ingersoll, ataifiọk oro ekpepde n̄kpọ aban̄a ekondo ọdọhọ ete: “Mars ebịt akaha, Venus onyụn̄ ofiop akaha, Isọn̄ odu ke ata nnennen itie.” Kpasụk ntre n̄ko, enen̄ede oyom un̄wana utịn man eto ekeme nditịbe ke isọn̄. Ndien Bible ọdọhọ ke ntọn̄ọ ntọn̄ọ ini oro ẹkebotde ekondo, ke Abasi ama anam un̄wana utịn asiaha ọwọrọ ke obubịt enyọn̄ oro okofụkde inyan̄ibom nte “ọfọn̄-ubọpidem” oro ẹsidade ẹbọp nsekeyen.—Job 38:4, 9; Genesis 1:3-5.

Genesis 1:6-8 ọdọhọ ke Andibot ama obot “ikpaenyọn̄.” Ndien ikpaenyọn̄ emi ọyọhọ ye nsio nsio ofụm, ndien ẹdiọn̄ọ emi nte ufụmenyọn̄.

Ekem Bible ọdọhọ ke Abasi ama anam iso isọn̄ oro akanade ukpọk akabarede nsatisọn̄. (Genesis 1:9, 10) Enye akanam iso isọn̄ asat onyụn̄ esịk. Ntem, ntotụn̄ọ ukpe ẹma ẹsiaha ndien ikpọ ubak isọn̄ ẹma ẹto ke inyan̄ibom ẹwọn̄ọ.—Psalm 104:6-8.

Ke ata anyan ini ko ke edem, Abasi ama obot ata n̄kpri unam mmọn̄ ke inyan̄ibom. Ata n̄kpri unam emi ẹsinyenede nditọ ke idemmọ mi, emi mîsiyomke ayara m̀mê uman, ẹma ẹtọn̄ọ ndida ofụm oro ẹkotde carbon dioxide nnam udia mmọ, ẹnyụn̄ ẹsion̄o ofụm oro ẹkotde oxygen ẹdọn̄ ke ufụmenyọn̄. Ndyọ ndyọ ndutịm emi eketịbe usọp usọp ke ọyọhọ usen ita, m̀mê ọyọhọ ikpehe ini ita, oro ẹkebotde n̄kpọ, ke ini Abasi akanamde eto ye ikọn̄ ẹsiaha ke ofụri isọn̄. Emi ama anam ofụm oro ẹkotde oxygen awak ekem se mme owo ye unam ẹdade ẹdu uwem.—Genesis 1:11, 12.

Man n̄kpọ ẹkeme ndikọri ke isọn̄, Andibot ama obot nsio nsio orụk n̄kpri unam oro enyịn mîkwe ọdọn̄ ke esịt isọn̄. (Jeremiah 51:15) Ata n̄kpri unam emi ẹsinam mbukpo n̄kpọ ẹkabade udia eto. San̄asan̄a uduot n̄kpri unam udọn̄ọ oro ẹdude ke isọn̄ ẹsisio ofụm oro ẹkotde nitrogen, ẹnọ mme eto man mmọ ẹkeme ndikọri. Edi n̄kpọ n̄kpaidem ndifiọk ke ekaubọk ntan kiet ekeme ndisịne se iwakde isịm ata n̄kpri unam biliọn itiokiet!

Genesis 1:14-19 asian nnyịn nte ẹkenamde utịn, ọfiọn̄, ye mme ntantaọfiọn̄ ke ọyọhọ usen ition, m̀mê ọyọhọ ikpehe ini ition oro ẹkebotde n̄kpọ. Ke akpa ini emi owo okotde, ekeme nditie nte emi atuaha ye se N̄wed Abasi etịn̄de ke enyọn̄ emi. Nte ededi, ti ke Moses, andiwet Genesis, ekewet se enye akpakadade ke isọn̄ okụt edieke enye okpokodude ke ini oro Abasi okobotde isọn̄. Ini oro ke ẹkeda ke isọn̄ ẹkụt utịn, ọfiọn̄, ye mme ntantaọfiọn̄ ke ufụmenyọn̄.

Genesis ọdọhọ ke ẹkebot mme unam mmọn̄ ke ọyọhọ usen ition, m̀mê ọyọhọ ikpehe ini ition oro ẹkebotde n̄kpọ, ekem ẹbot mme unam obot ye owo ke ọyọhọ ikpehe ini itiokiet.—Genesis 1:20-31.

 Ẹkebot Isọn̄ man Ikeme Ndidara Uwem

Nte afo unyịmeke ye se Genesis etịn̄de, ke ẹkebot owo man adara uwem ke isọn̄? Mmọn̄ọ, ndi akanam udemekede idap ke ediye usen, un̄wek eti ofụm, unyụn̄ ukop inem uwem? Eyedi afo ama asan̄a ke ediye in̄wan̄esa ese ndiye flawa onyụn̄ okop ndinem ufuọn̄ mmọ. Mîdịghe afo ama odụk in̄wan̄ mfri onyụn̄ atan̄ ndinem mfri. Kpukpru ndinem n̄kpọ emi ikpodụhe edieke: (1) akpakịp mmọn̄, (2) n̄kemn̄kem ufiop ye un̄wana utịn, (3) nsio nsio ofụm emi ẹbuahade nte ọfọnde, ye (4) eti isọn̄, mîkpodụhe mi ke isọn̄.

Mme n̄kpọ emi—emi mîdụhe ke Mars, Venus, ye mme ekondo eken—ikedịghe ididu ke mbuari. Ẹkekokoi ẹbot mmọ man uwem enem ke isọn̄. Nte ibuotikọ en̄wen ediwụtde, Bible ọdọhọ n̄ko ke Andibot akanam ediye isọn̄ nnyịn man odu ke nsinsi.

[Ikọ idakisọn̄]

[Ekebe ke page 6]

“Nte andikpep n̄kpọ mban̄a isọn̄, edieke ẹkpedọhọde mi ntịn̄ nnọ mbon oro mînyeneke ifiọk ntaifiọk—utọ nte mbon oro ẹkewetde N̄wed Genesis ẹnọ—se nnyịn ifiọkde idahaemi iban̄a nte isọn̄ ye uwem oro odude ke isọn̄ ẹketọn̄ọde, n̄kukụre se n̄kpanamde ekpedi nditiene se idude ke akpa ibuot N̄wed Genesis.”—Wallace Pratt, ekpepn̄kpọ mban̄a isọn̄.

[Ekebe/Ndise ke page 7]

NNENNEN ITIE NDIDU N̄KPEP N̄KPỌ N̄KO MBAN̄A EKONDO

Edieke utịn okpodude ke ebiet en̄wen ke Otu Ntọn̄ntọn̄ Ntantaọfiọn̄, nnyịn ikpesinen̄ekede ikụt mme ntantaọfiọn̄. N̄wed oro, The Privileged Planet ọdọhọ ke ‘se isinamde nnyịn ikeme ndida n̄kụt mme ntantaọfiọn̄ oro ẹdude ẹkpere nnyịn ye mme ekondo eken oro ẹyomde usụn̄ ẹkpọn̄ nnyịn, edi nte ke ndutịm ekondo nnyịn oyom usụn̄ ọkpọn̄ ebiet emi etiede ntọn̄ntọn̄ onyụn̄ ayamade akaha.’

N̄ko-n̄ko, nte ọfiọn̄ okponde eketre ye nte enye oyomde usụn̄ ọkpọn̄ isọn̄ anam enye esikeme ndifụk utịn ndusụk ini. Mme enyene-ndyọ n̄kpọ emi mîsiwakke nditịbe mi, ẹsinọ mme ekpepn̄kpọ mban̄a ikpaenyọn̄ ifet ndikpep n̄kpọ mban̄a utịn. Mme utọ ukpepn̄kpọ emi ẹnam mmọ ẹkeme ndifiọk ediwak mbufa n̄kpọ mban̄a nte ntantaọfiọn̄ ẹsiyamade.

[Ndise ke page 5]

Ọfiọn̄ okpon ekem ndinam isọn̄ otụhọ ke nnennen itie

[Mme ndise ke page 7]

Nso inam uwem odu ke isọn̄? Akpakịp mmọn̄, n̄kemn̄kem un̄wana ye ufiop, ye ofụm esie

[Mme Ebiet Ẹdade N̄kpọ Ẹto]

Ekondo: Ọkọn̄ọ ke foto NASA; wheat: Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.