Ndibuọt Idem ke Ntịn̄nnịm Ikọ Bible Anyan̄a Owo

AKPATRE ini emi Jesus ọwọrọde ke temple ke Jerusalem edi emi, ndien kiet ke otu mbet esie ofiori ete: “Andikpep, sese! orụk itiat ye orụk ufọk emi!” Temple emi edi ubọn̄ ye uku mme Jew. Nte ededi, Jesus ọbọrọ ete: “Nte omokụt ikpọ ufọk emi? Idikpọn̄ke itiat kiet ke enyọn̄ itiat efen eke owo mîdidorokede iduọk.”—Mark 13:1, 2.

N̄kpọ emi ọsọsọn̄ ndinịm! Ndusụk itiat temple emi ẹnen̄ede ẹkponi. N̄ko-n̄ko, se Jesus etịn̄de aban̄a temple abuana edisobo Jerusalem, ndien eyedi edisobo idụt mme Jew n̄ko, emi temple edide akpan ebiet utuakibuot. Ntem, mme mbet Jesus ẹkpak enye ẹte: “Sian nnyịn, Ini ewe ke mme n̄kpọ emi ẹditịbe, nso idinyụn̄ idi idiọn̄ọ ini emi ẹnịmde ẹnọ kpukpru n̄kpọ emi ndisu?”—Mark 13:3, 4.

Jesus odụri mmọ utọn̄ ete, “idịghe utịt kan̄a.” Akpa, mme mbet ẹyekop ẹban̄a ekọn̄, unyekisọn̄, akan̄, ye ndiọi udọn̄ọ ke nsio nsio ebiet. Ekem, mme enyene-ndịk n̄kpọntịbe ẹyesịn idụt mme Jew ke anana-mbiet afanikọn̄, oro edi, “akwa ukụt.” Nte ededi, Abasi eyesịbe odụk man anyan̄a “ndimek ikọt,” oro edi, mme anam-akpanikọ Christian. Didie ke enye edinam emi?—Mark 13:7; Matthew 24:7, 21, 22; Luke 21:10, 11.

Ẹsọn̄ Ibuot ye Rome

Isua 28 ẹbe, ndien mme Christian ke Jerusalem ke ẹsụk ẹtetie ẹbet utịt ndidi. Ekọn̄, unyekisọn̄, akan̄, ye ndiọi udọn̄ọ ẹnọmọ Obio Ukara Rome. (Se ekebe oro odude ke page 9.) Judea edi iso en̄wan mbio-obio ye eke ekpụk. Edi emem amana odu ke esịt Jerusalem emi ẹbọpde ibibene ẹkanade. Mme owo ẹdia udia, ẹnam utom, ẹdọ ndọ, ẹnyụn̄ ẹnyene nditọ, kpa nte ẹsikam ẹnamde. Akwa temple emi odude do anam mme owo ẹkere ke n̄kpọ ndomokiet idinamke obio emi.

Ke n̄kpọ nte isua 61 E.N., apostle Paul ọnọ leta ẹsọk mme Christian oro ẹdude ke Jerusalem. Enye otoro mmọ aban̄a ime mmọ, edi etịn̄ aban̄a ndusụk owo ke esop emi mînamke n̄kpọ nte  utịt ke ekpere. Ediwak mmọ ke ẹfiọrọ sụn̄sụn̄ ẹkpọn̄ usụn̄ ke n̄kan̄ eke spirit, mîdịghe ẹtre ndinam n̄kpọ nte mme Christian oro ẹkọride ẹsịm ọyọhọ idaha. (Mme Hebrew 2:1; 5:11, 12) Paul eteme mmọ ete: “Ke ntre, mbufo ẹkûtop ifụre utịn̄ikọ eke ẹnyenede ẹduọk . . . Koro osụk ‘kan̄a ata esisịt ini,’ ndien ‘enye emi edide eyedisịm idinyụn̄ ibịghike.’ ‘Edi edinen owo mi edidu uwem oto ke mbuọtidem,’ ndien, ‘edieke enye edịghede afiak edem, ukpọn̄ mi idikopke inemesịt ke enye.’” (Mme Hebrew 10:35-38) Nso ekemini item ke emi edi ntem! Edi, nte mme Christian emi ẹyeka iso ẹnyene mbuọtidem ẹnyụn̄ ẹtịm ẹse ini emi ntịn̄nnịm ikọ Jesus edisude? Ndien nte utịt Jerusalem enen̄ede ekpere?

N̄kpọ akaka iso ndidiọk ke Jerusalem ke isua ition oro ẹtienede. Ke akpatre, ke isua 66 E.N, Florus, owo ukara Rome emi edide owo n̄wo, osio talent 17 ke edisana ekebe ke temple ke “isọn tax” oro ẹkamade Rome. Emi ayat mme Jew esịt etieti onyụn̄ anam mmọ ẹsọn̄ ibuot ye ukara Rome. Mbon nsọn̄ibuot emi ẹbụn̄ọ ẹdụk Jerusalem ẹnyụn̄ ẹwot mbonekọn̄ Rome do. Ekem ẹtan̄a uko uko ẹte Judea isịneke aba ke idak Rome, edi ke ada ke idem. Idahaemi ekọn̄ odu ke ufọt Judea ye Rome!

Ke ufan̄ ọfiọn̄ ita, Cestius Gallus, owo ukara Rome emi akarade Syria, ada udịmekọn̄ emi edide owo 30,000 oto edem usụk odụk man etre nsọn̄ibuot mme Jew. Udịmekọn̄ esie ẹbehe ke Jerusalem ke ini Usọrọ Mme Ataya ẹnyụn̄ ẹsọsọp ẹdụk n̄kpri obio mbọhọ oro. Mbon nsọn̄ibuot emi mîfetke-fet ndiwak nte udịmekọn̄ oro ẹfehe ẹkedịbe ke temple. Ibịghike udịmekọn̄ Rome ẹtọn̄ọ ndiwụri ibibene temple. Emi esịn mme Jew ndịk ke idem. Ye! mbonekọn̄ emi ẹdide mme okpono ndem ke ẹsabarede ata edisana ebiet utuakibuot Ido Ukpono Mme Jew! Nte ededi, mme Christian emi ẹdude do ẹti ikọ Jesus emi: ‘Ke ini mbufo ẹkụtde mbubiam n̄kpọ oro adade nsobo edi nte adade ke edisana ebiet, adan̄aoro yak mbon oro ẹdude ke Judea ẹtọn̄ọ ndifehe n̄ka ikpọ obot.’ (Matthew 24:15, 16) Nte mmọ ẹyenyene mbuọtidem ke ntịn̄nnịm ikọ Jesus ẹnyụn̄ ẹnam n̄kpọ ndiwụt ke imenyene mbuọtidem? Se iketịbede ama owụt ke ndinam emi ama anyan̄a mmọ. Didie?

Ke mbuari ye ke unana akpan ntak, Cestius Gallus afiak ada udịmekọn̄ esie ọnyọn̄ mbenesụk ke adan̄aemi mbon nsọn̄ibuot ẹsịnde ofụri ukeme ẹbịne mmọ. Ẹsịbe ukụt ke Jerusalem omụhọ ke ata ndyọ ndyọ usụn̄! Mme Christian ẹma ẹwụt ke imọbuọt idem ke item Jesus ẹnyụn̄ ẹfen̄e ẹwọn̄ọ ke Jerusalem ẹka Pella, emi odude ke obot ke edem Akpa Jordan oko, emi  mînyeneke ubọk ke afanikọn̄ emi. Mmọ ẹfehe ke ekemini. Ibịghike mbon nsọn̄ibuot ẹfiak ẹnyọn̄ ẹdi Jerusalem ẹnyụn̄ ẹnyịk mbon oro ẹsụhọde do ẹtiene mmimọ ẹbuana ke edinam nsọn̄ibuot emi. * Ke adan̄aemi ẹdude ke ifụre ke Pella, mme Christian ẹtie do ẹbet se iditịbede.

Nsọn̄ibuot Oro Akabade Ndutịme

Ke ufan̄ ọfiọn̄ ifan̄, obufa udịmekọn̄ Rome ẹfiak ẹtọn̄ọ ndidi Jerusalem. Ke isua 67 E.N., Etubom Vespasian ye Titus eyen esie ẹtịm akwa udịmekọn̄ emi ẹdide owo 60,000. Ke ufan̄ isua iba oro ẹtienede, udịmekọn̄ nsobo emi ẹkpere Jerusalem, ẹnyụn̄ ẹsobo kpukpru n̄kpọ ubiọn̄ọ ẹfep. Ofụri emi, nsio nsio n̄ka mme Jew ke ẹn̄wana ọkpọsọn̄ en̄wan ke otu idemmọ ke esịt Jerusalem. Ẹbiat ibokpot emi ẹkekọde ẹbon ke obio, ẹwụri mbọhọ temple ofụri ofụri, ẹnyụn̄ ẹwot se ibede mme Jew 20,000. Vespasian abiat ini kan̄a ndidụk Jerusalem onyụn̄ ọdọhọ ete: ‘Abasi mbon Rome anam utom etubom ekọn̄ Rome akan mi; mme asua nnyịn ke ẹda ubọk mmọ ẹwot kiet eken.’

Ke ini Nero, akwa edidem Rome akpade, Vespasian ọnyọn̄ Rome man akada itie akwa edidem, edi ayak Titus okụre ndin̄wana ye Judea. Titus esịm Jerusalem ke ekperede ndisịm ini Passover eke isua 70 E.N., anamde mbio-obio ye mbon oro ẹkedide isan̄ ido ukpono ikemeke ndiwọrọ. Udịmekọn̄ esie ẹma ẹkpok kpukpru eto ke Judea ẹda ẹbọp ọkọ ukpeme nsọsọp iso eto ẹkanade Jerusalem, ndien ọkọ emi ọkọniọn̄ kilomita 7. Emi edi ukem ukem nte Jesus ekebemde iso etịn̄ ete: “Mme asua fo [ẹyeda] nsọsọp iso eto ẹbọp ọkọ ukpeme ẹkanade fi, ẹyenyụn̄ ẹkan fi ẹkụk, ẹnyụn̄ ẹbaha fi ke kpukpru n̄kan̄.”—Luke 19:43.

Ibịghike akan̄ omụm obio. Mbon ntịme oro ẹkamade n̄kpọ afai ẹbụme ufọk mbon oro ẹkpan̄ade ye eke mbon oro ẹkperede ndikpa. Ke nsụhọde n̄kaha n̄wan kiet emi enyịn anande owot nsekeyen esie etem ata; emi osu ntịn̄nnịm ikọ emi: “Afo ayada mfri idịbi fo, kpa unam nditọ-iren fo ye eke nditọ-iban fo, . . . ata ke ukụk obio, ye ke mbaba eke mme asua fo ẹdisịnde fi.”—Deuteronomy 28:53-57.

 Ke akpatre, ke ẹma ẹkekan Jerusalem ẹkụk ke ọfiọn̄ ition, ẹma ẹsobo enye. Ẹbụme obio emi ye akwa temple esie, ẹfọp ke ikan̄, ẹnyụn̄ ẹdorode kpukpru itiat ẹduọn̄ọ. (Daniel 9:26) Mbon oro ẹkpan̄ade ẹwak ẹsịm 1,100,000; ẹnyam owo 97,000 ẹsịn ke ufụn. * (Deuteronomy 28:68) Ekpere ndidi eyen Jew ndomokiet idụhe aba ke Judea. Ke akpanikọ, orụk nnama emi akanam iwọrọke idụt emi; enye okpụhọde ukara, ido ukpono, ye ido mme Jew ofụri ofụri. *

Ke ofụri emi, mme Christian ke Pella ke ẹnọ Abasi ẹkọm ofụri esịt ke ntak emi anyan̄ade mmọ. Mbuọtidem oro mmọ ẹnyenede ke ntịn̄nnịm ikọ Bible anyan̄a mmọ!

Ke ini ifiakde itie ikere mme n̄kpọntịbe emi, nnyịn owo kiet kiet ikpobụp ite: ‘Nte mmenyene mbuọtidem oro ekemede ndinyan̄a mi ke akwa ukụt oro asan̄ade ekpere?’ Nte ndi ‘utọ owo oro enyenede mbuọtidem esịm edinyan̄a ukpọn̄’?—Mme Hebrew 10:39; Ediyarade 7:14.

[Mme Ikọ idakisọn̄]

[Chart ke page 9]

Mme Ikpehe Idiọn̄ọ Oro Ẹkesude ke Akpa Isua Ikie

EKỌN̄:

Gaul (isua 39 esịm 40 E.N.)

Edem Edere Africa (isua 41 E.N.)

Britain (isua 43 ye isua 60 E.N.)

Armenia (isua 58 esịm isua 62 E.N.)

En̄wan mbio-obio ye eke ekpụk ke Judea (isua 50 esịm isua 66 E.N.)

UNYEKISỌN̄:

Rome (isua 54 E.N.)

Pompeii (isua 62 E.N.)

Asia Minor (isua 53 ye isua 62 E.N.)

Crete (isua 62 E.N.)

AKAN̄:

Rome, Greece, Egypt (n̄kpọ nte isua 42 E.N.)

Judea (n̄kpọ nte isua 46 E.N.)

NDIỌI UDỌN̄Ọ:

Babylonia (isua 40 E.N.)

Rome (isua 60 ye isua 65 E.N.)

MME NSUNSU PRỌFET:

Judea (n̄kpọ nte isua 56 E.N.)

[N̄wed ndise obio/Ndise ke page 10]

(Ama oyom ndikụt nte enye enen̄erede etie, se n̄wed)

Ekọn̄ Rome ye Palestine, isua 67 esịm isua 70 E.N.

Ptolemais

Inyan̄ Galilee

Pella

PEREA

SAMARIA

Jerusalem

Inyan̄ Inụn̄

JUDEA

Caesarea

[Ebiet Ẹdade N̄kpọ Ẹto]

Map only: Based on maps copyrighted by Pictorial Archive (Near Eastern History) Est. and Survey of Israel

[Ndise ke page 11]

‘Mme asua nnyịn ke ẹda ubọk mmọ ẹwot kiet eken.’—Vespasian

[Mme Ndise ke page 11]

Udịmekọn̄ Rome ẹma ẹsobo Jerusalem ke isua 70 E.N.

[Mme Ebiet Ẹdade N̄kpọ Ẹto ke page 11]

Relief: Soprintendenza Archeologica di Roma; Vespasian: Bildarchiv Preussischer Kulturbesitz/Art Resource, NY