Edieke Amade Ndudiọn̄ Kpep N̄kpọ Ban̄a Andidiọn̄

EKEME ndidi akanam omokop n̄kpọ aban̄a Michelangelo, eyen Italy emi ekedide ewet ndise ye obot-n̄kpọ. Okposụkedi ekemede ndidi akanam ukwe kiet ke otu akpasarade ata ediye ubọkutom esie, anaedi afo eyenyịme ye ewet-n̄kpọ mban̄a ndise eset emi okokotde ata-usọ eyen Italy emi “utịbe utịbe ye anana-mbiet anamusọ.” Owo ikemeke ndifan̄a ke Michelangelo ama enyene ndammana ifiọk. Mmọn̄ọ, ndi owo ekpenen̄ede ama utomusọ Michelangelo edi inyịmeke ke enye edi ata anamusọ?

Ke emi, kere ban̄a enyene-uten̄e akpakịp uwem emi ẹdude mi ke isọn̄ ẹnyụn̄ ẹwakde n̄kukọhọ. Odot nte The New York Times okokotde oto prọfesọ ukpepn̄kpọ emi aban̄ade mme odu-uwem n̄kpọ ete: “Ẹnen̄ede ẹkụt uyarade ke ẹkenanam mme odu-uwem n̄kpọ.” Enye ama adian do ete: “Uwem ẹyọhọ ye ekese ndudiọn̄.” Mmọn̄ọ, ndi owụt ifiọk owo ndima ndudiọn̄ edi inyịmeke ke andidiọn̄ odu?

Apostle Paul emi ekedide owo emi ekesinen̄erede ese mme n̄kpọ emi ẹdude ke ekondo, ama etịn̄ aban̄a mmọ emi “ẹkponode ẹnyụn̄ ẹnamde edisana utom ẹnọ mme n̄kpọ oro ẹbotde utu ke Enye emi okobotde n̄kpọ.” (Rome 1:25) Ke ntak ndisịme ukpepn̄kpọ edito ke unam mforo owo, ndusụk owo ẹsịn m̀mê ẹtre ndinyịme ke ndudiọn̄ owụt ke andidiọn̄ odu. Edi ndi ukpepn̄kpọ edito ke unam mforo owo enen̄ede edi ata ifiọk ntaifiọk? Sese mi se Christoph Schönborn, akwa bishop Catholic ke Vienna, ekewetde ke The New York Times: “Ukpepn̄kpọ ekededi emi enenide m̀mê odomode ndineni akpakịp uyarade oro ẹwụtde ke ẹkenanam mme odu-uwem n̄kpọ edi ikpîkpu ekikere, idịghe ata ifiọk ntaifiọk.”

Ndi Edi Utịt Ifiọk Ntaifiọk?

Nte ededi, odu mbon oro ẹdọhọde ke ndinyịme ke Andibot odu “idiyakke ẹkpep aba n̄kpọ.” Ibuotikọ kiet ke magazine New Scientist ama etịn̄ aban̄a utọ ekikere oro onyụn̄ ọdọhọ ke “ifiọk ntaifiọk emi mînyeneke-nyene adan̄a eyesịm utịt, ke ntak n̄kpọ kiet emi ẹkotde ‘andibot akanam,’ emi mîdiyakke ẹnam aba ndụn̄ọde.” Nte utọ ekikere oro enen? Baba. Ke akpanikọ, emi edikam esesịn udọn̄ ọnọ mme owo ẹnen̄ede ẹnam ndụn̄ọde. Ntak-a?

Ndinyịme ke ekondo ye uwem oro ẹdude ke enye ẹkedidu ke mbuari ye nte ke ẹketo ke unam ẹforo owo akpakam ọwọrọ nditre ndisịn ukeme nnam ndụn̄ọde oro esịnede ifiọk. Edi ndinyịme ke Andibot emi enyenede mbufiọk akanam kpukpru n̄kpọ oro nnyịn ikụtde ekeme ndinam nnyịn idụn̄ọde ọniọn̄ esie ye nte enye adade ọniọn̄ emi anam mme n̄kpọ emi nnyịn ikụtde ke ekondo. Da emi ke uwụtn̄kpọ: Mme ewet-n̄kpọ mban̄a ndise eset ndifiọk ke Leonardo da Vinci ekewet ọwọrọetop ndise oro  “Mona Lisa” ikpanke mmọ ndidụn̄ọde usọ ye mme n̄kpọ oro enye akadade ewet ndise oro. Kpasụk ntre, ndinyịme ke Ọdiọn̄-Ndudiọn̄ m̀mê Andibot odu ikpakpanke nnyịn ndidụn̄ọde mme awak-n̄kukọhọ ndudiọn̄ ye mme edibotn̄kpọ esie.

Utu ke Bible ndikpan owo ndika iso nnam ndụn̄ọde, enye akam esesịn udọn̄ ọnọ owo oyom mme ibọrọ mbụme oro ẹban̄ade ifiọk ntaifiọk ye Abasi. Edidem David ama etie ekere aban̄a ndyọ ndyọ usụn̄ oro ẹnamde enye. Emi ama anam enye ọdọhọ ete: “[Mmenyene] ndyọ ye ndịk; se afo anamde ẹdi utịbe; ukpọn̄ mi onyụn̄ ọfiọk enene.” (Psalm 139:14) Ke akpanikọ, Bible ọdọhọ ke Andibot okobụp Job ete: “Nte [emetịm] okụt ubom ererimbot?” (Job 38:18) Ke akpanikọ, ikọ oro iwụtke ke inaha owo obụp mbụme onyụn̄ anam ndụn̄ọde. Utu ke oro, Akakan Ọdiọn̄-Ndudiọn̄ akam ọdọhọ mi ete ẹdụn̄ọde ubọkutom imọ. Kere n̄ko ban̄a se prọfet Isaiah ekewetde, emi esịnde udọn̄ ọnọ nnyịn ete inen̄ede ikpep n̄kpọ iban̄a Enye emi akanamde kpukpru n̄kpọ oro ikụtde. Enye ọkọdọhọ ete: “Ẹmenede enyịn mbufo ke enyọn̄, ẹnyụn̄ ẹse! Anie okobot mme mmọ emi?” Ke nditịm ntịn̄, ekem Isaiah 40:26 ọdọhọ ke enye emi nsọn̄idem ye odudu ẹtode okobot ekondo. Emi odu ke n̄kemuyo ye se ntaifiọk ẹkpepde ẹban̄a odudu ye mme n̄kpọ-obot.

Edi akpanikọ ke owo isisọpke inyene mme ibọrọ mbụme oro ẹban̄ade edibot n̄kpọ. Ntak kiet edi koro nnyịn inyeneke ukeme ndifiọk kpukpru n̄kpọ, nnyịn inyụn̄ ifiọkke kpukpru n̄kpọ iban̄a ererimbot oro nnyịn idude. Job ama ọfiọk emi. Enye ama otoro Andibot, emi mîkọn̄ke ererimbot ke n̄kpọ ndomokiet oro ẹkụtde ke ikpaenyọn̄ ye andinam obubịt enyọn̄ emi ọkọhọde mmọn̄ ke ufụmenyọn̄. (Job 26:7-9) Kpa ye oro, Job ama ọfiọk ke mme utọ utịben̄kpọ oro ikpetke-kpet nditie nte ‘utịt usụn̄ Andibot, edi edi esisịt.’ (Job 26:14) Nte eyịghe mîdụhe, Job ama oyom ndifiọk n̄kpọ efen efen mban̄a ererimbot. David ama onyụn̄ ọdiọn̄ọ ke imọ ikemeke ndifiọk kpukpru n̄kpọ, ke ini enye ekewetde ete: “Ifiọk emi edi utịbe akan mi; enye omokon̄, n̄kemeke ndisịm enye.”—Psalm 139:6.

Ndinyịme ke Andibot odu ikpanke ntaifiọk ndikpep aba n̄kpọ. Tutu amama owo idikemeke ndifiọk kpukpru n̄kpọ aban̄ade n̄kpọ-obot ye mme n̄kpọ eke spirit. Edidem kiet ke eset emi ẹkenen̄erede ẹfiọk ke ntak akpakịp ifiọk esie ama osụhọde idem ewet ete: “Enye emesịn owo ekikere edidu ke nsinsi ke esịt, edi owo ikemeke ndifiọk utom emi Abasi anamde ọtọn̄ọde ke ntọn̄ọ tutu esịm utịt.”—Ecclesiastes 3:11, Holy Bible—New Life Version.

 Ndi Ẹsisiak Abasi ke Ini Owo Mîfiọkke Ibọrọ?

Ndusụk owo ẹdọhọ ke ẹsisiak Abasi ke ebiet ekededi oro owo mîfiọkke akpan ibọrọ ifiọk ntaifiọk oro ẹkpenọde. Ke ikọ en̄wen, mmọ ẹdọhọ ke ẹsisiak Abasi emi edide Ọdiọn̄-Ndudiọn̄ mi ke ini owo mîfiọkke ibọrọ, nte n̄kpọ eke ikọ oro “Abasi” edide ibọrọ oro ẹkemede ndinọ ke ini ekededi emi owo mîfiọkke nnennen ibọrọ oro ẹkpenọde. Edi nso idedi idem ibọrọ emi owo mîfiọkke mi? Nte n̄kpọ emi nnyịn mîfiọkke mi ẹdi n̄kpri n̄kpọ emi mînyeneke se ẹwọrọde? Baba, mmọ ẹdi ata ikpọ n̄kpọ emi ẹwụtde ke ukpepn̄kpọ edito ke unam mforo owo, emi Darwin ọkọtọn̄ọde, inenke. Mmọ ẹdi ikpọ ufan̄ emi ẹdude ke ndusụk ukpepn̄kpọ oro ẹban̄ade mme odu-uwem n̄kpọ, emi owo mîkemeke ndisịri. Ke nditịn̄ ofụri akpanikọ, mme ekpep ukpepn̄kpọ edito ke unam mforo owo, emi ẹdade mme ekikere emi mînyeneke nsọn̄ọ nte uyarade, ẹnen̄ede ẹnam ukpepn̄kpọ Darwin edi “Abasi” emi ẹsisiakde ke ini mmọ mîfiọkke ibọrọ.

Andibot emi ẹtịn̄de ẹban̄a ke Bible idịghe Abasi emi ẹsisiakde ke ini owo mîfiọkke ibọrọ. Utu ke oro, idụhe n̄kpọ aban̄ade edibotn̄kpọ oro ubọk Abasi mîsịneke. Andiwet psalm ama ọsọn̄ọ ke Jehovah obot kpukpru n̄kpọ, ete: “Afo edi andinọ kpukpru uwem, ndien un̄wana fo anam nnyịn ikụt un̄wana.” (Psalm 36:9, Today’s English Version) Enen nte ẹdọhọde ke enye edi Enye emi “akanamde enyọn̄ ye isọn̄ ye inyan̄ ye kpukpru n̄kpọ emi ẹdude ke mmọ.” (Utom 4:24; 14:15; 17:24) Emi akanam andikpep kiet ke akpa isua ikie ewet ete ke ‘Abasi okobot kpukpru n̄kpọ.’—Ephesus 3:9.

Ke adianade do, Abasi okowụk “mme ewụhọ ikpa-enyọn̄,” oro edi, mme mbet oro ẹkarade ekondo, kpa mme mbet emi ntaifiọk ẹsụk ẹkpepde n̄kpọ ẹban̄a tutu mfịn emi. (Job 38:33) Se enye obotde edi n̄kemn̄kem onyụn̄ enyene uduak, emi anam enye ekeme ndisu uduak esie emi edide ndibot isọn̄ man akpakịp nsio nsio odu-uwem n̄kpọ ẹkpedụn̄.

Ndudiọn̄ ye Ndammana Ifiọk

Ke akpatre, oyom ineme n̄kpọ iban̄a ndammana ifiọk. John Horgan, emi edide ewet n̄wed ifiọk ntaifiọk, ekewet ntem ke ini eketịn̄de aban̄a se ikemede ndiwụt ke nsio nsio ifiọk ntaifiọk ẹnen: “Ke ini nnyịn mîtịmke ifiọk n̄kpọ, ikpanaha iyak bụt akpan nnyịn ndida ndammana ifiọk nnam ndụn̄ọde.”

Ndi enen̄ede owụt ifiọk ndidọhọ ke uwem ekedidu ntre ke mbuari m̀mê ke idemesie? Kpa ye oro ẹkpepde ukpepn̄kpọ edito ke unam mforo owo ke ediwak ebiet, ediwak mme ọfiọkn̄kpọ owo, esịnede ntaifiọk, ẹnịm ke Andibot emi enyenede ifiọk odu. Prọfesọ ifiọk ntaifiọk kiet ọdọhọ ke ata ediwak owo “ẹnen̄ede ẹkere ke ẹkebobot mme odu-uwem n̄kpọ, ndien ekikere emi esịne ifiọk.” Ntak-a? Ata ediwak owo ẹyesọsọp ẹnyịme ikọ apostle Paul emi: “Kpukpru ufọk ẹnyene andibọp.” (Mme Hebrew 3:4) Ekem Paul ada ikọ esie ekeberi ke usụn̄ oro esịnede ifiọk ete: “Enye emi ọkọbọpde kpukpru n̄kpọ edi Abasi.” Nte Bible ọdọhọde, iwụtke ifiọk ndinyịme ke ufọk enyene ewet-mbun̄wed ufọk ye andibọp edi ke ukem ini oro idọhọ ke nsen uwem emi akam awakde n̄kukọhọ akan ekedidu ntre ke mbuari.

Bible etịn̄ ntem aban̄a mbon oro mînịmke ke Ọdiọn̄-Ndudiọn̄ emi edide Andibot odu:  “Ndisịme owo ọdọhọ ke esịt esie, ete, Abasi idụhe.” (Psalm 14:1) Andiwet psalm oro asua ọnọ mbon oro mînịmke ke Andibot odu. Owo ekeme ndinyịme ekikere idemesie ada enye usụn̄ utu ke nnennen ekikere. Edi owo emi enyenede eti ibuot, emi onyụn̄ ọfiọkde n̄kpọ oyosụhọde idem enyịme ke Andibot do.—Isaiah 45:18.

Ediwak mbon oro ẹkerede n̄kpọ ẹdọhọ ke uyarade oro owụtde ke Akakan Ọdiọn̄-Ndudiọn̄ odu ana ata in̄wan̄-in̄wan̄.

Afo Emekeme Ndifiọk Ọdiọn̄-Ndudiọn̄ Emi

Edieke inyịmede ke ẹkebobot nnyịn, ẹkebot nnyịn kaban̄a nso? Nso idi uduak uwem nnyịn? Ifiọk ntaifiọk kpọt ikemeke ndibọrọ mme mbụme emi nte enende. Edi oyom enyene nnennen ibọrọ mme akpan mbụme emi. Bible ekeme ndinọ nnennen ibọrọ emi. Enye ọdọhọ ke Jehovah edi Andibot onyụn̄ edi Aduak Uduak, kpa Enye emi enyenede nti ntak ke se enye anamde. N̄wed Abasi etịn̄ ntak emi Abasi okobotde owo, ndien emi ọnọ nnyịn idotenyịn kaban̄a ini iso.

Edi, anie edi Jehovah? Nso orụk Abasi ke enye edi? Mme Ntiense Jehovah ẹsịn udọn̄ ẹnọ fi ẹte ọfiọk Akakan Ọdiọn̄-Ndudiọn̄ emi nte ata owo. Afo emekeme ndifiọk enyịn̄ esie ye mme edu esie ye nte enye esinamde n̄kpọ ye mme owo. Ikọ esie, kpa Bible, ekeme ndinam fi ọfiọk ntak emi mûkpamaha-ma ata ndiye ndudiọn̄ esie kpọt, edi ke ana otoro enye n̄ko nte Andidiọn̄.—Psalm 86:12; Ediyarade 4:11.

[Ndise ke page 4]

Michelangelo

[Mme ndise ke page 5]

Ndinịm ke Ọdiọn̄-Ndudiọn̄ odu ituahake ye nnennen ifiọk ntaifiọk

[Ndise ke page 6]

Edibotn̄kpọ kiet ndidi ke utọ ke utọ nnyụn̄ n̄keme ndidu uwem ke idaha ekededi owụt usọ oro andinam enyenede ndinam orụk n̄kpọ kiet osion̄o nsio nsio orụk edi

[Mme ndise ke page 7]

Ndudiọn̄ enyene andidiọn̄