N̄wed John Milton Emi Okosopde

IWAKKE owo oro n̄wed esie otụkde owo nte eke John Milton, ewetuto oro ẹkotde Paradise Lost. Ewetmbụk eyouwem kiet ọdọhọ ke “ediwak owo ẹma ẹma Milton, ndusụk ẹsua enye, ke ini ibat ibat owo mîkakam ifiọkke enye.” Mfịn, n̄wed esie enen̄ede otụk nte mbon England ẹsinamde n̄kpọ ye nte mmọ ẹsiwetde n̄wed.

Nso ikanam n̄wed Milton ẹtụk owo ntre? Ntak emi akpatre n̄wed esie, On Christian Doctrine, ekenen̄erede edemede eneni ntre tutu edi se ẹyakde enye ẹnịm ke ofụri isua 150 mbemiso ẹdimịn̄-e?

Ini Uyen Esie

Milton akamana odụk ufọk imọ ke London ke 1608. Enye ọkọdọhọ: “Ete mi eketịm mi idem toto ke ini n̄kedide eyenọwọn̄ ndikpep nsio nsio n̄wed, ndien sia n̄kenen̄erede mma ukpepn̄kpọ emi, toto ke ini n̄kedide isua 12, mma nsikpep n̄wed tutu 12 okoneyo.” Enye ama enen̄ede ọfiọk n̄wed tutu ọbọ udiana n̄weditoro ke Ufọkn̄wed Ntaifiọk Cambridge ke 1632. Ekem, enye ama aka iso okot n̄wed mbụkeset ye eke mbon Greece ye Rome eset.

Milton okoyom ndidi ewetuto, edi ini oro, England okodu ke ndutịme unam ukpụhọde. Ufọkmbet England, emi Oliver Cromwell akadade ibuot, ama etịm esop oro okowotde Edidem Charles I ke 1649. Milton ama ada mbukpek ewet ete ke se Cromwell akanamde ama enen, ndien emi ama anam enye edi etịn̄ikọ ke ibuot ukara Cromwell. Ke akpanikọ, mbemiso Milton ọkọwọrọde etop nte ewetuto, mme tract ukaraidem ye eke ido uwem oro enye ekewetde ẹma ẹnanam enye ọwọrọ etop.

Ke ẹma ẹkeyari Charles II ntinya ke 1660 ndiwụt ke ndidem ẹfiak ẹtọn̄ọ ndikara England, Milton ndikedi ufan Cromwell ama esịn enye ke fehesan̄. Milton ama efehe ekedịbe; mîkpekedịghe ikpọ ufan esie, ẹkpekewot enye. Ke ofụri ini emi, Milton ama aka iso ama n̄kpọ Abasi.

“Se Idude ke Bible”

Milton ekewet aban̄a nte enye akamade n̄kpọ Abasi ke ini uyen ete: “Mma ntọn̄ọ ndikpep Akani ye Obufa Testament ke akpasarade usem oro ẹkedade ẹwet mmọ toto ke ini oro n̄kedide eyenọwọn̄.” Milton akada Edisana N̄wed Abasi nte n̄kukụre se inọde owo eti ndausụn̄ kaban̄a ido uwem ye mme n̄kpọ eke spirit. Edi esịt ama ọdiọk enye ke ini okodụn̄ọrede mme n̄wed ukpepn̄kpọ ido ukpono ini oro. Ekem enye ewet ete: “Mma ndifiọk ke n̄kpekemeke ndinịm utọ n̄kpọ oro ke akpanikọ m̀mê ndidori enyịn ke mmọ ẹyenyan̄a mi.” Sia Milton ekenen̄erede oyom ndida “se idude ke Bible” nsọn̄ọ se enye enịmde ke akpanikọ, enye ama osion̄o mme akpan itie N̄wed Abasi ewet etiene se mmọ ẹnemede, onyụn̄ esikot mmọ ke ibuot.

Mfịn, se ẹnen̄ede ẹda ẹti Milton edi uto esie oro Paradise Lost, emi obụkde mbụk Bible aban̄ade nte owo akatabade mfọnmma. (Genesis, ibuot 3) Uto emi, oro ẹkemịn̄de akpa nsiondi ke 1667, ekenen̄ede anam enye ọwọrọ etop,  akpan akpan ke idụt emi ẹtịn̄de Ikọmbakara. Ekem enye ama ewet n̄wed en̄wen oro ekerede Paradise Regained ndida akpa uto esie n̄keberi. Uto emi etịn̄ aban̄a akpasarade uduak Abasi kaban̄a owo—ndidu mfọnmma uwem ke Paradise isọn̄—ye nte Abasi edidade Christ anam Paradise afiak edidu ke isọn̄. Ke uwụtn̄kpọ, ke uto esie oro, Paradise Lost, Michael akwa angel etịn̄ aban̄a ini oro Christ “edinọde mme anam-akpanikọ ikọt Esie utịp, ye nsinsi inemesịt, ke heaven m̀mê ke isọn̄, koro isọn̄ edidi paradise, onyụn̄ enen̄ede enem akan Eden; inemesịt oyonyụn̄ enen̄ede okpon.”

N̄wed Ukpepn̄kpọ Christian

Ke ediwak isua, Milton ama oyom ndiwet n̄wed oro enemede n̄kpọ aban̄a uwem ye ukpepn̄kpọ Christian. Kpa ye oro enye akakabarede nnan ke 1652, mme ewetn̄wed ẹma ẹn̄wam enye ke akwa ukeme esie ndisio n̄wed emi tutu esịm usen n̄kpa esie ke 1674. Enye okokot akpatre n̄wed emi, A Treatise on Christian Doctrine Compiled From the Holy Scriptures Alone. Enye ekewet ke ebemiso ikọ ete: “Ediwak mme ewet n̄wed oro ẹma ẹkewewet se n̄wetde emi . . . ẹsisiak itie N̄wed Abasi ibio ibio ke ikọ mben n̄wed kpọt, ndien kpukpru se mmọ ẹkpepde ẹsinen̄erede ẹkọn̄ọ do. Edi ami mmodomo ndidọn̄ ekese itie N̄wed Abasi ke se n̄wetde, ndien nda mmọ nto kpukpru ikpehe Bible.” Enye eketịn̄ akpanikọ, n̄wed esie oro, On Christian Doctrine etịn̄ aban̄a, mîdịghe okot oto N̄wed Abasi ebe ike 9,000.

Okposụkedi Milton mîkesifeheke nditịn̄ ekikere esie, enye ama emen̄e ndisio n̄wed emi. Ntak-a? Akpa kan̄a, enye ama ọfiọk ke nte ikatatde N̄wed Abasi enen̄ede okpụhọde ye se ẹkesikpepde ke mme ufọkabasi. Akan oro, ke ẹma ẹkefiak ẹyak ukara England ẹsịn ndidem ke ubọk, ikpọ owo ukara ikamaha enye aba. Mmọdo, ekeme ndidi enye ekebet ini oro n̄kpọ edinade sụn̄-n̄. Edi ke enye ama akakpa, ewetn̄wed esie ama emen n̄wed emi enye ekewetde mi ke usem Latin ọkọnọ emịn̄n̄wed, edi emịn̄n̄wed oro ikamaha ndimịn̄. Owo ukara England ama efịk enye ọbọ n̄wed oro. Isua 150 ẹma ẹbe mbemiso ẹkekụtde se Milton ekewetde.

Ke 1823, ewetn̄wed kiet ama edikụt ekwo n̄wed emi. Edidem George IV, emi akakarade England ini oro ama ọnọ uyo ete ẹkabade n̄wed emi ẹsịn ke Ikọmbakara. Ke ini ẹkesiode n̄wed emi isua iba ke ukperedem ke Ikọmbakara, enye ama edemerede ọkpọsọn̄ eneni ke ufọt mme ekpep ukpepn̄kpọ ido ukpono ye mme ewetn̄wed. Bishop kiet ama ọsọsọp ọdọhọ ke edi n̄wed abian̄a, ikonyụn̄ inịmke ke Milton—emi ekese owo ke England ẹkedade nte akakan ewetuto ido ukpono—ọkpọkọsọn̄ esịt ewet n̄kpọ abiat ndisana ukpepn̄kpọ ido  ukpono ntre. Sia andikakabade n̄wed emi ama ọfọfiọk ke n̄kpọ editie ntre, enye ama ewet n̄kpọ 500 oro ẹdude ke Paradise Lost, ke ikọ idakisọn̄ n̄wed On Christian Doctrine man owụt ke Milton ekewet n̄wed emi. *

Se Milton Ekenịmde ke Akpanikọ

Etisịm eyo Milton, mbon England ẹma ẹnyịme Edinam Ukpụhọde Protestant ẹnyụn̄ ẹkpọn̄ Ufọkabasi Roman Catholic. Ata ediwak mbon Protestant ẹnịm ke Edisana N̄wed Abasi kpọt ekeme nditeme owo akpanikọ ye nte ẹkpedude uwem, idịghe pope. Ke n̄wed esie oro On Christian Doctrine, Milton ama owụt n̄ko ke ekese ukpepn̄kpọ Protestant ẹtuaha ye N̄wed Abasi. Se enye okokụtde ke Bible ama anam enye esịn ukpepn̄kpọ Calvinist emi ọdọhọde ke ẹma ẹbebiere se kpukpru owo ẹdidide ẹnịm, akabade enyịme ukpepn̄kpọ oro ọdọhọde ke kpukpru owo ẹnyene ifụre ndimek se mmọ ẹdidide. Enye ama esịn udọn̄ ọnọ mme owo ẹkpono ẹnyụn̄ ẹkot enyịn̄ Abasi, Jehovah, onyụn̄ ewet enyịn̄ oro ediwak itie ke n̄wed esie.

Milton ama ada N̄wed Abasi owụt ke ukpọn̄ ekeme ndikpa. Se enye ekewetde aban̄a Genesis 2:7 edi emi: “Ke ẹma ẹkebot owo, N̄wed Abasi ọdọhọ ete: mmọdo, owo akabade edi odu-uwem ukpọn̄. . . . Owo inyeneke idem iba nte ẹsikpepde ke nsio nsio n̄kpọ iba ẹnam owo, ukpọn̄ ye ikpọkidem. Edi owo ke idemesie edi ukpọn̄, ndien ukpọn̄ onyụn̄ edi owo.” Ekem enye ama obụp ete: “Ndi owo esikpa ofụri ofụri, mîdịghe, ndi ikpọkidem kpọt esikpa?” Ke ama akasiak ediwak itie Bible oro ẹwụtde ke owo esikpa ofụri ofụri, enye ama adian do ete: “Edi ata n̄kpọ oro anamde nnen̄ede nnịm ke ukpọn̄ esikpa edi emi Abasi ọdọhọde ke Ezek[iel 18:]20 ete: ukpọn̄ eke anamde idiọk ayakpa.” Milton ama asiak n̄ko mme itien̄wed nte Luke 20:37 ye John 11:25 ndiwụt ke idotenyịn mme akpan̄kpa edi ediset ke n̄kpa ke ini iso.

Nso ikenen̄ede ida ikọ idi ke n̄wed Milton oro, On Christian Doctrine? Ekedi mmemmem okopodudu usụn̄ oro enye akadade Bible owụt ke Abasi emi edide Ete omokpon akan Christ emi edide Eyen. Ke ama okokot oto John 17:3 ye John 20:17, Milton ama obụp ete: “Edieke Ete edide Abasi Christ ye Abasi nnyịn, ndien edieke Abasi kiet kpọt onyụn̄ odude, anie ndien ekpedi Abasi ke mîbọhọke Ete?”

Ke adianade do, Milton ama ọdọhọ ete: “Eyen ye mme apostle esie ẹma ẹwụt ke Ete omokpon akan Eyen ke kpukpru n̄kpọ.” (John 14:28) “Ke akpanikọ, Christ akakam ọdọhọ ke Matt[hew 26:]39 ete: Ete mi, edieke usụn̄ odude, yak cup emi ebe ọkpọn̄ mi. Edi, okûdi nte ami nduakde, edi yak edi nte afo aduakde. . . . Ntak emi enye ọkọbọn̄de akam ọnọ Ete kpọt, mînyụn̄ ibọn̄ke inọ idemesie n̄ko, edieke enye ekpenen̄erede edi Abasi? Edieke enye ekpekedide owo ye akakan Abasi, ntak ndien emi enye ọkpọbọn̄de akam ke akpa ifet-e, eben̄e n̄kpọ emi esịnede enye ke ubọk? . . . Nte Eyen Abasi esikponode onyụn̄ atuakde ibuot ọnọ Ete kpọt ke kpukpru usụn̄, enye ọdọhọ nnyịn inam ntre.”

Se Milton Mîkọfiọkke

Milton ama oyom akpanikọ. Nte ededi, enye ikọfiọkke n̄kpọ ima sia enye ekedide owo, n̄ko ekeme ndidi ndiọi n̄kpọ oro ẹketịbede ẹnọ enye ẹkenam enye ekere n̄kpọ nte enye ekekerede. Ke uwụtn̄kpọ, ke ndondo oro enye ama ọkọdọ ndọ, n̄wan esie ama efehe ọkpọn̄ enye okodu ye ubon mmọ ke n̄kpọ nte isua ita. Ini emi ke enye ekewet tract oro owụtde ke odot ndisio ndọ, edieke n̄wan ye ebe mîkemke ye kiet eken, ke adan̄aemi Jesus ọkọdọhọde ke n̄kukụre isọn̄ usio ndọ edi efịbe. (Matthew 19:9) Milton ama ewet n̄kpọ emi ke n̄wed esie oro, On Christian Doctrine.

Kpa ye emi Milton ekesinamde ndudue, n̄wed esie oro, On Christian Doctrine, enen̄ede anam ẹfiọk ediwak akpan ukpepn̄kpọ Bible. N̄wed emi osụk esesịn udọn̄ ọnọ owo ẹda se idude ke Edisana N̄wed Abasi oro ndudue mîdụhe ẹbiere se mmọ ẹnịmde ke akpanikọ.

[Ikọ idakisọn̄]

[Ndise ke page 11]

Milton ama esịn idem ekpep Bible

[Ebiet Ẹdade N̄kpọ Ẹto]

Courtesy of The Early Modern Web at Oxford

[Ndise ke page 12]

Uto oro, “Paradise Lost” akanam Milton ọwọrọ etop

[Ebiet Ẹdade N̄kpọ Ẹto]

Courtesy of The Early Modern Web at Oxford

[Ndise ke page 12]

Akpatre n̄wed Milton ama osop ke isua 150

[Ebiet Ẹdade N̄kpọ Ẹto]

Image courtesy of Rare Books and Special Collections, Thomas Cooper Library, University of South Carolina

[Ebiet Ẹdade Ndise Ẹto ke page 11]

Image courtesy of Rare Books and Special Collections, Thomas Cooper Library, University of South Carolina