“Mme Ubom Mbakara Kittim” Ẹwat ke Mme Inyan̄

ẸN̄WANA ediwak ekọn̄ mmọn̄ ke n̄kan̄ edem usiahautịn Mediterranean. Domo ndida enyịn ikike n̄kụt nte ẹken̄wanade utọ ekọn̄ oro n̄kpọ nte isua ikie ition mbemiso Christ ekedide isọn̄. Ubom mbakara emi enen̄erede emem utom ndiwat, ke awat odudu odudu. N̄kpọ nte mme awat uden̄ 170 ẹbahade ẹtie ke ikpehe ita ke ubom mbakara emi ke ẹwat ke odudu, mbombom mmọ oro ẹma ẹkebọp ikpa ẹdian ke ẹsịk ẹka iso ẹfiak edem.

Ubom mbakara emi awat kilomita 13 esịm 17 ke hour kiet onyụn̄ awat ebe mbufụt inyan̄ ebịne eke mme asua. Ubom mme asua odomo ndifehe. Ekpat ubom emi ọwọn̄ọde ana nte ẹsụk ẹdomode ndifehe. Do ndien ke ubom emi osio n̄kpọ oro ẹdade mbuaha okpoho ẹnam ekịm mfefere ekpat ubom mme asua oro. Mme asua emi ẹkop ndịk nte ẹtọde ekpat ubom mmọ ẹtịbi ndien mmọn̄ ọtọ odụk odudu oro ẹtịbide ke ubom oro. Mbonekọn̄ ifan̄ emi ẹnen̄erede ẹkama n̄kpọ ekọn̄ ẹwọn̄ọ ke ubom mmọ ẹka ndikan̄wana ye mbon ubom oro mmọ ẹtọde do. Ke akpanikọ, ndusụk ubom mbakara ke eset ẹma ẹsinen̄ede ẹsọn̄ idem!

Nditọ ukpepn̄kpọ Bible ẹsinen̄ede ẹyom ndifiọk n̄kpọ mban̄a “Kittim” ye “mme ubom mbakara Kittim,” emi ndusụk ini esidide ntịn̄nnịm ikọ. (Numbers 24:24; Daniel 11:30; Isaiah 23:1) Edi m̀mọ̀n̄ ke Kittim okodu? Nso ke nnyịn idiọn̄ọ iban̄a mme ubom mbakara obio emi? Ndien ntak emi okpoyomde mme ibọrọ mbụme emi?

Josephus ewetmbụk eset eyen Jew okokot Kittim “Chethimos,” emi owụtde ke Isuo Cyprus odu ke ebiet emi Kittim okodude. Obio Kition  (m̀mê, Citium) emi okodude ke usụk usụk edem usiahautịn isuo oro owụt n̄ko ke Cyprus odu ke ebiet emi Kittim okodude. Sia Cyprus okodude ke usụn̄ oro ẹkesibede ẹka ẹkenyam urua ke eset, ufọn ama enen̄ede esịm obio oro ke ndikodu n̄kpere mme esụkmbehe edem usiahautịn Mediterranean. Ebiet oro Cyprus okodude ama anam enye esida ye ndusụk obio an̄wana ekọn̄ ye mme obio eken, ntem anam enye edi ata akpan ufan m̀mê ata idiọk asua ọnọ ndusụk idụt.

Nte Mbon Cyprus Ẹkesinamde N̄kpọ ke Inyan̄

Mme n̄kpọ oro ẹbụhọrede ẹsion̄o ke isọn̄ mmọn̄ ye mme udi, ọkọrọ ye mme n̄kpọ oro ẹkewetde ke eset ye mbuwed oro ẹkewetde ke mme n̄kpọ oro ẹdade mbat ẹbot ẹn̄wam nnyịn ifiọk nte mme ubom mbakara Cyprus ẹketiede. Mbon Cyprus ke eset ẹma ẹnen̄ede ẹnyene usọ ukọn̄ ubom mbakara. Isuo mmọ ama enyene ikpọ akai, ndien mme itụn̄ isuo mmọ ẹkesidi esụkmbehe mmọ. Ẹkesikek eto ẹda ẹkọn̄ ubom mbakara ẹnyụn̄ ẹda ẹtem okpoho—kpa oto-obot inyene oro akanamde Cyprus ọwọrọ etop ke eset.

Mbon Cyprus ndikesisịn idem nnyam n̄kpọ nnọ mme idụt en̄wen ama anam mbon Phoenicia ẹnyene udọn̄ ke Cyprus, emi ẹkesisiakde mbufa obio ke mme ebiet oro mmọ ẹkekade ẹkenam mbubehe. Kiet ke otu obio oro mmọ ẹkesiakde ekedi Kition, ke Cyprus.—Isaiah 23:10-12.

Ke Tyre ama ọkọduọ, enen̄ede etie nte ke ndusụk owo do ẹma ẹfen̄e ẹka Kittim. Eyedi mbon Phoenicia emi ẹkekarade mbon Cyprus ẹkenyụn̄ ẹnyenede ifiọk uwat inyan̄ ẹma ẹnen̄ede ẹn̄wam mmọ ndinyene ifiọk ukọn̄ ubom. Ebiet oro Kition okodude ikesiyakke n̄kpọ anam ubom mbakara mbon Phoenicia.

Ẹnen̄ede Ẹnyam Urua ye Mme Idụt En̄wen

Unyamurua eset ke edem usiahautịn Mediterranean ama awak n̄kukọhọ. Ẹma ẹda mme ọsọn̄urua n̄kpọurua ke ubom mbakara ẹto Cyprus ẹka Crete, Sardinia, ye Sicily, ọkọrọ ye mme isuo eken ke Inyan̄ Aegean. Ẹkụt mme aban̄ ye omụk ẹtode Cyprus ke mme utọ itie emi, ndien ẹkụt ndiye n̄kpọ mbon Mycenae (Greece) oro ẹkebotde ediwak ke Cyprus. Ke ẹma ẹkedụn̄ọde ndusụk ẹboho okpoho oro ẹkụtde ke Sardinia, ndusụk nditọ ukpepn̄kpọ ẹdọhọ ke ẹkeda mmọ ẹto Cyprus.

 Ke 1982, ẹma ẹkụt ubom mbakara oro okowụrede toto ke ọyọhọ isua ikie 14 M.E.N. anade ekpere mbenesụk ke edem usụk Turkey. Ẹma ẹsion̄o nsio nsio n̄kpọuto ke ini ẹkedọkde n̄kpọ ẹsion̄o ke isọn̄ mmọn̄—utọ nte eboho okpoho oro ẹkekerede ke okoto Cyprus, uto uto n̄kpọuto, mme omụk mbon Canaan, obubịt eto, nnụk enen, mme n̄kpọ mbana gold ye silver mbon Canaan, n̄kpọ mbana emi ekebietde ntifọt emi mbon Egypt eset ẹkekponode, ye mme n̄kpọ Egypt eken. Ke ini ẹdụn̄ọrede ndusụk n̄kpọ oro ẹkedade mbateso ẹbot, ndusụk owo ẹdọhọ ke anaedi mbon Cyprus ẹkebot.

Enen̄ede enem ndifiọk ke n̄kpọ nte ini oro ubom mbakara emi ekesịpde, Balaam ama etịn̄ aban̄a mme ubom mbakara emi ẹketode Kittim. (Numbers 24:15, 24) Anaedi ẹma ẹnen̄ede ẹdiọn̄ọ mme ubom mbakara Cyprus ke Ufọt Ufọt Edem Usiahautịn. Mme ubom mbakara emi ẹketie didie?

Ubom Mbakara Unyamurua

Ẹkụt nsio nsio ubom mbakara oro ẹkebotde ke mbateso ke itie ubụkowo ke obio eset Amathus ke Cyprus. Emi enen̄ede anam ẹfiọk nte ubom Cyprus ẹketiede, ndien ẹbon ndusụk ke mme itie ubon n̄kpọeset.

N̄kpri ubom emi ẹkedade mbateso ẹbot mi ẹnen̄ede ẹwụt ke ẹkeda mme ubom mbakara eset emi ẹnyam urua. Owo 20 ẹkesiwak ndiwat n̄kpri ubom mbakara. Ẹkenam mbon oro ẹkedobide ekpatidem ndida mmen mme owo ye n̄kpọurua oro mîdibehe mbenesụk Cyprus. Akamba Pliny ọdọhọ ke mbon Cyprus ẹkekọn̄ ekpri mfefere ubom mbakara emi ẹkesidade uden̄ ẹwat, emi ekekemede n̄ko ndimen se idobide nte ekpat simen 1,800.

Ẹma ẹkụt ikpọ ubom mbakara unyamurua, utọ nte enye oro ẹsikụtde ke mbenesụk Turkey. Ndusụk mmọ ẹkeme ndimen mbiomo oro odobide nte ekpat simen 9,000 ẹwat ke mme inyan̄. Owo 50 ẹkeme ndida uden̄ ẹwat ikpọ ubom mbakara, ẹbahade owo 25 ẹnọ n̄kan̄ kiet kiet, ndien enye ekeme ndiniọn̄ mita 30 onyụn̄ enyene eto afara oro okon̄de akan mita 10.

Ubom Mbakara Ekọn̄ “Kittim” ke Ntịn̄nnịm Ikọ Bible

Spirit Jehovah akanam ẹtan̄a ubiereikpe emi: “Ubom mbakara ẹto ke edem Kittim, ẹdifịk Asshur  [Assyria].” (Numbers 24:2, 24) Ndi ntịn̄nnịm ikọ emi ama osu? Didie ke mme ubom mbakara oro ẹketode Cyprus ẹkesu ntịn̄nnịm ikọ emi? Mme ‘ubom mbakara oro ẹketode edem Kittim’ ikedịghe ubom mbakara unyamurua oro ẹkesiwatde ke Inyan̄ Mediterranean. Mmọ ẹkedi ubom mbakara ekọn̄ oro ẹkesan̄ade ye afanikọn̄.

Nte un̄wana ekọn̄ okokpụhọrede, ẹma ẹkpụhọrede nte ẹkekọn̄de ubom mbakara ẹkọn̄ enye oro ọsọpde onyụn̄ okopde odudu. Etie nte mme akpa ubom mbakara ekọn̄ Cyprus ke ẹkewet ke ndise ubom oro ẹkewetde ke mme n̄kpọ oro ẹdade mbat ẹbot, oro ẹkekụtde ke Amathus. Mbuwed oro ekedi anyan ubom mbakara oro eketiede mfefere mfefere onyụn̄ enyenede etak oro ọkọbọde-kọbọ, ukem nte ubom mbakara ekọn̄ Phoenicia. Enye enyene nsọsọp iso ye ekara ekara ukwak ke edem mbiba ekpere etak ye iso.

Ẹkekọn̄ ubom mbakara oro enyenede uden̄ iba iba ke n̄kan̄ kiet ke ọyọhọ isua ikie itiaita M.E.N. ke Greece. Mme ubom mbakara emi ẹkeniọn̄ n̄kpọ nte mita 24 ẹnyụn̄ ẹbara mita 3. Ke akpa, ẹkesida ubom mbakara emi ẹwat mbonekọn̄, ndien ẹkesin̄wana ekọn̄ emi ke obot. Ikebịghike, ẹma ẹdikụt ufọn edikọn̄ ubom mbakara emi enyenede uden̄ ita ita ke n̄kan̄ kiet, ẹnyụn̄ ẹda mbuaha okpoho ẹnam ukwak ẹfọri ke iso esie. Ẹkedikot obufa ubom mbakara emi trireme. Ekọn̄ oro ẹken̄wanade ke Salamis (isua 480 M.E.N.) ke ini mbon Greece ẹkekande mme an̄wanaekọn̄ mmọn̄ Persia, ama anam ẹnen̄ede ẹfiọk utọ ubom mbakara emi.

Nte ini akakade, Akwa Alexander ama ada ediwak ubom mbakara esie aka edem usiahautịn nte enye okosụk an̄wanade man akara kpukpru ebiet. Ẹkekọn̄ mme utọ ubom mbakara oro ndida n̄n̄wana ekọn̄, ikedịghe ndida n̄ka anyan isan̄ ke ikpọ inyan̄ibom, sia mme itie udọn̄ mbiomo mîkokponke. Emi ama esinam ẹwaha mme isuo Inyan̄ Aegean man ẹdep n̄kpọ ẹnyụn̄ ẹdep se ẹdade ẹdiọn̄ ubom mbakara oro. Alexander okoyom ndibiat udịm ubom mbakara Persia. Nte ededi, ama oyom enye ebem iso akan Tyre emi ekedide isuo ye ọkpọsọn̄ ebiet. Enye ama ọduọk odudu ke Cyprus nte enye akakade ndikan Tyre.

Mbon Cyprus ẹma ẹbere ye Akwa Alexander ke ini enye akanamde nna akanade Tyre (ke isua 332 M.E.N.) ẹnyụn̄ ẹnọ enye ubom mbakara 120. Ndidem Cyprus ita ẹkeda mme ubom mbakara oro ẹka ẹkenọ Alexander ibetedem. Mmọ ẹma ẹtiene ẹnam nna oro ekebịghide ọfiọn̄ itiaba ẹkanade Tyre. Tyre ama ọduọ, ndien ntịn̄nnịm ikọ Bible ama osu. (Ezekiel 26:3, 4; Zechariah 9:3, 4) Alexander ama ọnọ ndidem Cyprus itie ke ukara esie nte n̄kpọ eyenutom.

N̄wọrọnda Edisu

Strabo emi ekedide ewetmbụk eset ke akpa isua ikie ọdọhọ ke Alexander ama ada mme ubom mbakara oto Cyprus ye Phoenicia ke ini okoyomde ndika n̄kakan Arabia. Mme ubom mbakara emi ẹkefefere ẹnyụn̄ ẹmem utom ndikpọk, ntre mmọ ẹkeda usen itiaba kpọt ẹka ẹkesịm Thapsacus (Tiphsah) ke edem edere Syria. (1 Ndidem 4:24) Ama emem utom ndito do n̄ka Babylon.

Ntem, ikọ Bible oro eketiede nte in̄wan̄ake owo ama osu ke n̄wọrọnda usụn̄ ke isua 100 ẹma ẹkebe! Nte ekemde ye se idude ke Numbers 24:24, udịmekọn̄ Akwa Alexander ẹma ẹwat odudu odudu ẹto Macedonia ke edem usiahautịn ẹka ẹkekan Assyria, ndien ke akpatre ẹkan akwa Obio Ukara Media ye Persia.

Idem ekpri n̄kpọ oro ifiọkde iban̄a “mme ubom mbakara Kittim” ẹnen̄ede ẹwụt nte ntịn̄nnịm ikọ Bible osude ediye ediye. Utọ mbụk oro ẹnen̄ede ẹnam nnyịn inịm mme ntịn̄nnịm ikọ oro ẹdude ke Bible. Ediwak ke otu ntịn̄nnịm ikọ oro ẹbuana ini iso nnyịn, ntre oyom ida mmọ ke akpan n̄kpọ.

[Ndise obio ke page 16, 17]

(Ama oyom ndikụt nte enye enen̄erede etie, se n̄wed)

ITALY

Sardinia

Sicily

Inyan̄ Aegean

GREECE

Crete

LIBYA

TURKEY

CYPRUS

Kition

Tyre

EGYPT

[Ndise ke page 16]

Mbiet ubom mbakara ekọn̄ Greece

[Ebiet Ẹdade N̄kpọ Ẹto]

Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.

[Ndise ke page 17]

Mbiet ubom mbakara ekọn̄ Phoenicia ke eset

[Ebiet Ẹdade N̄kpọ Ẹto]

Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.

[Ndise ke page 17]

Omụk oro ẹwetde nte ubom mbakara Cyprus eketiede

[Ebiet Ẹdade N̄kpọ Ẹto]

Published by permission of the Director of Antiquities and the Cyprus Museum

[Ndise ke page 18]

Ubom mbakara mbiomo eset, utọ nte enye oro ẹsiakde ke Isaiah 60:9