Luke—Edima Nsan̄autom

EKEDI ke isua 65 E.N. ke Rome. Luke ama ọfiọk ke ẹkeme ndiwot imọ edieke idọhọde ke idi ufan apostle Paul, emi akadade ke iso ikpe ini oro ke ntak mbuọtidem esie. Eketie nte ẹyebiere ikpe n̄kpa ẹnọ Paul. Edi ke utọ enyene-ndịk ini oro, Luke—kpa Luke ikpọn̄—okodu ye apostle oro.—2 Timothy 4:6, 11.

Mme andikot Bible ẹmehe ye enyịn̄ oro Luke, koro ẹda enyịn̄ esie ẹsio Gospel oro enye ekewetde. Luke ama etiene Paul emi okokotde enye “edima abiausọbọ” ye ‘nsan̄autom’ aka nnyan isan̄. (Colossae 4:14; Philemon 24) N̄wed Abasi inen̄ekede itịn̄ n̄kpọ iban̄a Luke, edi asiak enyịn̄ esie ikata kpọt. Nte ededi, nte afo okotde se ndụn̄ọde anamde ẹfiọk ẹban̄a Luke, anaedi afo ayama anam-akpanikọ Christian emi ukem nte Paul akamade enye.

Ewetn̄wed ye Isụn̄utom

Ẹwet Gospel Luke ye n̄wed Utom Mme Apostle ẹnọ ẹsọk Theophilus, emi owụtde ke Luke ekewet n̄wed iba emi Abasi ọkọnọde odudu spirit ẹda ẹwet mi. (Luke 1:3; Utom 1:1) Luke idọhọke ke imọ ima itiene ikụt ini emi Jesus Christ akanamde utom ukwọrọikọ esie. Utu ke oro, Luke ọdọhọ ke imọ ikọbọ se imọ ikewetde ito mbon emi ẹkekụtde inyụn̄ ‘itọn̄ọ ke editọn̄ọ itiene kpukpru n̄kpọ nnennen nnennen.’ (Luke 1:1-3) Ntre etie nte Luke akakabarede edi anditiene Christ ke Pentecost 33 E.N. ama ekebe.

Ndusụk owo ẹdọhọ ke Luke okoto Antioch ke Syria. Mmọ ẹdọhọ ke Utom Mme Apostle ọnọ ọyọhọ ntọt aban̄a mme n̄kpọ oro ẹtịbede ke obio oro ẹnyụn̄ ẹdọhọ ke n̄wed emi ọdọhọ ke owo kiet ke otu owo itiaba “emi ẹdide mbon akpanikọ” edi “owo Antioch emi edide okpono Abasi ke ido mme Jew,” edi owo isiakke obio owo itiokiet eken. Nte ededi, Luke ndisiak Antioch inamke nnyịn inen̄ede ifiọk ke enye oto do.—Utom 6:3-6.

Okposụkedi owo mîsiakke enyịn̄ Luke ke Utom, ndusụk ufan̄ikọ ẹda mme utọ ikọ nte “nnyịn,” emi owụtde ke enye ama etiene abuana ke ndusụk n̄kpọntịbe emi ẹtịn̄de ẹban̄a ke n̄wed oro. Ke ini Luke etịn̄de aban̄a usụn̄ oro Paul ye mme nsan̄a esie ẹkesan̄ade ke Asia Minor, enye ọdọhọ ete: “Mmọ ẹsan̄a ẹbe Mysia ẹnyụn̄ ẹsụhọde ẹdi ke Troas.” Ke Troas ke Paul okokụt n̄kukụt aban̄a owo Macedonia emi ekekpede enye ubọk ete: “Be di ke Macedonia din̄wam nnyịn.” Luke adian do ete: “Edi ndondo oro enye okụtde n̄kukụt emi, nnyịn iyom ndika ke Macedonia.” (Utom 16:8-10) Luke ndikpụhọ “mmọ” ndọhọ “nnyịn” owụt ke enye ọkọtọn̄ọ ndisan̄a ye mme Paul ke Troas. Ke oro ebede, ke ini Luke etịn̄de aban̄a utom ukwọrọikọ ke Philippi, enye esidọhọ “nnyịn,” owụtde ke enye ama etiene abuana. Enye ọdọhọ ete: “Ke usen sabbath nnyịn iwọrọ ke inuaotop ika ke mben inyan̄, ke ebiet emi nnyịn ikekerede ite itie akam odu; nnyịn inyụn̄ isụhọde itetie itịn̄ ikọ inọ iban emi ẹkesopde idem.” Emi ama anam  Lydia ye kpukpru mbonufọk esie ẹbọ akpanikọ, ẹma ẹnyụn̄ ẹnịm mmọ baptism.—Utom 16:11-15.

Mme Paul ẹma ẹsobo ubiọn̄ọ ke Philippi, emi enye ọkọkọkde ofụn an̄wan emi ekesidade “demon idiọn̄” etịn̄ ini iso. Ke ini mme eteufọk esie ẹkekụtde ke idotenyịn udori mmimọ idụhe aba, mmọ ẹmụm Paul ye Silas, ẹmia ẹnyụn̄ ẹdọn̄ mmọ ke ufọk-n̄kpọkọbi. Etie nte owo iketieneke imụm Luke koro enye ada ikọ oro “mmọ” etịn̄ aban̄a se ikọwọrọde mme nsan̄a esie. Ke ẹma ẹkesana mmọ ẹyak, “mmọ [oro edi, Paul ye Silas] ẹsịn udọn̄ ẹnọ [nditọete] ndien ẹdaha ẹnyọn̄ọ.” Edi nte ini akakade, ke Paul ama akafiak aka Philippi ke Luke akafiak ọtọn̄ọ ndida ikọ oro “nnyịn.” (Utom 16:16-40; 20:5, 6) Eyedi Luke ama osụhọ ke Philippi man ese enyịn ke utom do.

Ndikọ Ntọt

Luke akada m̀mọ̀n̄ se enye ekewetde ke Gospel esie ye ke n̄wed Utom? Mme ikpehe n̄wed Utom oro enye akadade ikọ oro “nnyịn”—oro edi, mme ikpehe oro enye ekesịnde idemesie—ẹwụt ke enye akasan̄a ye Paul ke Philippi aka Jerusalem, emi ẹkefiakde ẹmụm Paul. Ke usụn̄ isan̄ emi, Paul ye mme nsan̄a esie ẹkedan̄ ye Philip ọkwọrọikọ ke Caesarea. (Utom 20:6; 21:1-17) Ekeme ndidi Philip emi akadade iso ke utom ukwọrọikọ ke Samaria eketịn̄ mme n̄kpọ oro ẹban̄ade ntọn̄ọ ntọn̄ọ utom isụn̄utom do ọnọ Luke, enye onyụn̄ ada oro ewet n̄wed Utom. (Utom 8:4-25) Edi mmanie en̄wen ẹkenọ Luke ntọt?

Etie nte Luke ama ada isua iba oro Paul akabiatde ke ufọk-n̄kpọkọbi ke Caesarea anam ndụn̄ọde ndida n̄wet Gospel esie. Ndien Jerusalem ama odu ekpere, emi enye ekekemede ndika n̄kokot mbụk aban̄ade udịm ubon emi Jesus okotode. Luke ewet ediwak n̄kpọ emi ẹban̄ade uwem ye utom Jesus, emi ẹkụtde ke Gospel esie kpọt. Eyen ukpepn̄kpọ Bible kiet okụt utọ mbụk oro awak esịm 82.

Ekeme ndidi Elizabeth eka John ọkọnọ Luke mbụk aban̄a emana John Andinịm Owo Baptism. Ekeme ndidi Mary eka Jesus ọkọnọ Luke mbụk aban̄a emana ye ntọn̄ọ ntọn̄ọ ini uwem Jesus. (Luke 1:5 esịm 2:52) Eyedi Peter, James, ye John ẹkesian Luke nte mmọ ẹkemụmde iyak ke utịbe utịbe usụn̄. (Luke 5:4-10) Ke Gospel Luke kpọt ke nnyịn ikot iban̄a ndusụk n̄ke Jesus, utọ nte enye oro aban̄ade  eti owo Samaria, mfafaha usụn̄, okụk drachma emi okosopde, idiọk udọ, ye owo inyene ye Lazarus.—Luke 10:29-37; 13:23, 24; 15:8-32; 16:19-31.

Luke enen̄ede enyene udọn̄ ke idem mme owo. Enye ewet n̄kpọ aban̄a uwa edinam idem asana oro Mary ọkọfọpde, edinam eyeneren ebeakpa eset, ye n̄wan kiet ndikada aran nyet Jesus ke ukot. Luke ọdọhọ ke iban ẹma ẹnam n̄kpọ ẹnọ Christ onyụn̄ asian nnyịn ke Martha ye Mary ẹma ẹkot Enye ufọk. Gospel Luke etịn̄ aban̄a nte ẹkọkde n̄wan emi onụhọde mînyụn̄ ikemeke ndinen̄ede nda ye eren emi ọdọn̄ọde mfụri, ọkọrọ ye edinam mbon akpamfia duop ẹsana. Luke anam nnyịn ifiọk Zacchaeus, emi ọkọdọkde eto man etiene okụt Jesus, onyụn̄ etịn̄ aban̄a nte kiet ke otu mme anamidiọk oro ẹkekọn̄de ke eto ẹkpere Christ akakabarede esịt.—Luke 2:24; 7:11-17, 36-50; 8:2, 3; 10:38-42; 13:10-17; 14:1-6; 17:11-19; 19:1-10; 23:39-43.

Odot ẹtịm ẹfiọk ke Gospel Luke etịn̄ nte eti owo Samaria ke n̄ke Jesus ọkọsọbọde owo unan. Etie nte Luke ekewet nte abiausọbọ ekpewetde n̄kpọ aban̄a un̄wam oro Jesus eketịn̄de nte ẹkenọde, emi esịnede edida wine nte ibọk uwot n̄kpri unam, aran ndisụk ubiak, ye edibọp unan.—Luke 10:30-37.

Nsan̄a Owo N̄kpọkọbi

Luke ama ekere aban̄a apostle Paul. Ke ini Paul okodude ke ufọk-n̄kpọkọbi ke Caesarea, Felix akwa owo ukara Rome ama ọnọ uyo ete ‘ẹkûkpan mbon esie ndidi ndinam n̄kpọ nnọ enye.’ (Utom 24:23) Anaedi Luke ekesịne ke otu mbon oro ẹken̄wamde enye. Sia idem mîkesisọn̄ke Paul kpukpru ini, ekeme ndidi ndinọ enye usọbọ ama esịne ke otu n̄kpọ emi “edima abiausọbọ” emi akanamde.—Colossae 4:14; Galatia 4:13.

Ke ini Paul ekeben̄ede ete ẹda imọ ẹsọk Caesar, Festus akwa owo ukara Rome ama ọnọ apostle oro aka Rome. Luke ama aka iso asan̄a ye owo n̄kpọkọbi emi ke anyan isan̄ mmọn̄ mmọn̄ oro aka Italy onyụn̄ ewet in̄wan̄-in̄wan̄ aban̄a ubom mmọ oro ekesịpde. (Utom 24:27; 25:9-12; 27:1, 9-44) Ke ini ẹkekọbide Paul ẹtem ke ufọk ke Rome, enye ama ewet ediwak leta eke odudu spirit, onyụn̄ asiak Luke enyịn̄ ke iba ke otu leta emi. (Utom 28:30; Colossae 4:14; Philemon 24) Etie nte Luke akada ufan̄ isua iba emi ewet n̄wed Utom.

Anaedi ẹma ẹsinam ekese edinam eke spirit ke ufọk Paul ke Rome. Anaedi Luke ama osobo ye ndusụk nsan̄autom Paul do—utọ nte Tychicus, Aristarchus, Mark, Justus, Epaphras, ye Onesimus, ke ndisiak ifan̄ kpọt.—Colossae 4:7-14.

Ke ini ẹkekọbide Paul ọyọhọ ikaba, emi enye ekekerede ke n̄kpa imọ ke akasan̄a ekpere, Luke emi ekedide ufan akpanikọ ye owo uko ama odu ye Paul idem okposụkedi emi mbon eken ẹkefehede ẹkpọn̄ apostle oro. Ekeme ndidi Luke ama ọfiọk ke ẹkeme ndikọbi imọ n̄ko. Etie nte Luke ekewet ikọ Paul emi nte ewetn̄wed: “Luke ikpọn̄ odu ye ami.” Mbụk ọdọhọ ke esisịt ini ke oro ebede ke ẹma ẹbịghi Paul ibuot.—2 Timothy 4:6-8, 11, 16.

Luke ama anam n̄waidem onyụn̄ osụhọde idem. Enye ikanamke inua iban̄a ifiọkn̄wed esie m̀mê ndiyom uwọrọiso. Edi akpanikọ ke enye ekpekebịne ubọkọkọ nte abiausọbọ, edi enye akanam mme n̄kpọ Obio Ubọn̄ ẹkọri. Nnyịn ikpakam inam n̄waidem, ikwọrọ eti mbụk, inyụn̄ isụhọde idem inam utom man inọ Jehovah ubọn̄, ukem nte Luke.—Luke 12:31.

[Ekebe ke page 19]

ANIE EKEDI THEOPHILUS?

Luke ekewet Gospel esie ye Utom Mme Apostle ọnọ ẹsọk Theophilus. Ẹkot owo emi “ata eti Theophilus” ke Gospel Luke. (Luke 1:3) Owo emi enyenede inyene etieti ye ikpọ owo ukara Rome ke ẹkesikot “ata eti.” Ntem ke apostle Paul okokot Festus, owo ukara Rome emi akakarade Judea.—Utom 26:25.

Etie nte Theophilus ama okop etop aban̄ade Jesus onyụn̄ enyene udọn̄ ke se enye okokopde. Luke okodori enyịn ke Gospel imọ ayanam Theophilus “ọfiọk nte se ẹkekpepde [enye] edide akpanikọ.”—Luke 1:4.

Nte Richard Lenski, eyen ukpepn̄kpọ usem Greek ọdọhọde, etie nte Theophilus ikenịmke kan̄a ke akpanikọ ke ini Luke okokotde enye “ata eti,” koro “ke ofụri n̄wed mme Christian, . . . owo idehedei inọ eyenete Christian utọ udorienyịn̄ ukpono oro.” Ke ini Luke ekewetde n̄wed Utom nte ini akakade, enye ikadaha aba udorienyịn̄ oro “ata eti” edi akakam ọdọhọ ete: “O Theophilus.” (Utom 1:1) Lenski akada ikọ esie ekeberi ntem: “Ke ini Luke ekewetde Gospel esie ọnọ ẹsọk Theophilus, akpan owo emi ikedịghe kan̄a Christian, edi ama enen̄ede ama mme n̄kpọ oro ẹban̄ade mme Christian; edi ke ini Luke ọkọnọde n̄wed Utom ẹsọk Theophilus, enye ama akabade edi Christian.”