Mbai Usiọn̄ Eset Ẹsọn̄ọ Se Bible Etịn̄de

BIBLE edi n̄wed oro ẹkedade odudu spirit Abasi ẹwet. (2 Timothy 3:16) Se enye etịn̄de aban̄a mme owo, ebiet, ye mme idaha ido ukpono ye eke ukara eset ẹnen. Okposụkedi mme n̄kpọ oro ẹdọkde ẹsion̄o ke isọn̄ ẹsọn̄ọde m̀mê ẹnamde se Bible etịn̄de enen̄ede an̄wan̄a, idịghe mmọ ẹnam Bible edi se ẹkemede ndiberi edem.

Ekese n̄kpọ oro mme ọdọkisọn̄ nyom n̄kpọeset ẹbụhọrede ke ebiet oro mme owo ẹkedụn̄ọde ke eset ẹdi usiọn̄, m̀mê mbak eso. Mme n̄kpọ oro ẹkedade mbat ẹbot ẹkedi mmemurua n̄kpọ oro ẹkesidade ẹwet n̄kpọ ke eset ke ediwak ebiet ke Ufọt Ufọt Edem Usiahautịn, esịnede Egypt ye Mesopotamia. Ẹkesida mmọ ẹwet ediomi mbubehe, ibatokụk, se ẹnyamde, ye ntre ntre eken, kpa nte ẹsidade babru ẹwet mfịn. Se ẹkewetde ekeme ndidi ikọ kiet m̀mê ediwak udịmikọ, ndien ẹkesiwak ndida mmọn̄n̄wed n̄wet.

Ẹmedọk isọn̄ ẹsion̄o ata ediwak usiọn̄ eyo Bible ke Israel. Usiọn̄ ita emi ẹkedude ke ọyọhọ isua ikie itiaba ye ikie itiata M.E.N. ẹnen̄ede ẹdi akpan n̄kpọ sia mmọ ẹsọn̄ọ mbụkeset emi ẹkụtde ke Bible. Mmọ ẹdi mbai usiọn̄ Samaria, mbai usiọn̄ Arad, ye mbai usiọn̄ Lachish. Ẹyak ineme iban̄a mmọ kiet kiet.

Mbai Usiọn̄ Samaria

Samaria ekedi ibuot obio ubọn̄ esien Israel duop ke edem edere tutu esịm ini emi mbon Assyria ẹkekande obio oro ke isua 740 M.E.N. Akpa Ndidem 16:23, 24 etịn̄ ntem aban̄a nte ẹkesiakde Samaria: “Ke ọyọhọ isua Asa edidem Judah edịp ye duopekiet [ke isua 947 M.E.N.], Omri ada ubọn̄ [ke] Israel . . . Ndien enye edep obot Samaria ye Shemer ke talent silver iba, onyụn̄ ọbọp (obio) ke obot oro, onyụn̄ . . . osio obio oro enye ọkọbọpde . . . Samaria.” Obio emi ama odu ke ofụri eyo ukara Rome, emi ẹkekpụhọrede enyịn̄ esie ẹkot Sebaste. Enye akakabarede ndon ofụri ofụri ke ọyọhọ isua ikie itiokiet E.N.

Ke isua 1910, ke ini emi ẹkedọkde ebiet emi Samaria eset okodude, otu mme ọdọkisọn̄ nyom n̄kpọeset ẹma ẹkụt ediwak usiọn̄, emi mmọ ẹdọhọde ke ẹkedu toto ke ọyọhọ isua ikie itiaita M.E.N. Se ẹkewetde ke mmọ aban̄a aran ye wine emi ẹkebọde ẹto nsio nsio ebiet ke mbọhọ Samaria. N̄wed oro Ancient Inscriptions—Voices From the Biblical World, etịn̄ ntem aban̄a mme usiọn̄ oro: “Ẹnen̄ede ẹda usiọn̄ 63 oro ẹkekụtde ke isua 1910 . . . nte kiet ke otu ata mme akpan uwetn̄kpọ Israel eset oro ẹdude ẹsịm mfịn. Idịghe se ẹwetde anam mbai usiọn̄ Samaria emi ẹdi ata akpan n̄kpọ . . . utu ke oro, se inamde mmọ ẹdi ata akpan n̄kpọ edi ọkpọkpọ enyịn̄ nditọ Israel, enyịn̄ ubon, ye enyịn̄ obio emi ẹkụtde ke mmọ.” Didie ke mme enyịn̄ emi ẹsọn̄ọ mbụk Bible?

Ke ini nditọ Israel ẹkekande Isọn̄ Un̄wọn̄ọ ẹnyụn̄ ẹbaharede enye ẹnọ mme esien, Samaria okodu ke esien Manasseh. Nte Joshua 17:1-6 ọdọhọde, ẹkenọ ubon Manasseh duop, emi ẹdide nditọ Gilead eyeyen esie isọn̄ ke ikpehe emi. Mmọ ẹkedi Abiezer, Helek, Asriel, Shechem, ye Shemida. Hepher, ọyọhọ erenowo itiokiet ikenyeneke nditọ nditọ emi ẹkedide irenowo, edi ama  enyene nditọ nditọ emi ẹkedide iban—oro edi, Mahlah, Noah, Hoglah, Milcah, ye Tirzah—ndien ẹma ẹnọ kpukpru mmọ udeme isọn̄.—Numbers 27:1-7.

Mbai usiọn̄ Samaria ẹdọn̄ọ enyịn̄ ubon emi itiaba—enyịn̄ nditọiren Gilead mbition ye enyịn̄ Hoglah ye Noah, nditọ nditọ Hepher iba emi ẹkedide iban. N̄wed oro NIV Archaeological Study Bible ọdọhọ ete: “Mme enyịn̄ ubon oro ẹdude ke mbai usiọn̄ Samaria ẹnọ uyarade en̄wen ke ẹsiode Bible ẹfep ndiwụt ke mme ubon Manasseh ẹkedụn̄ọ ke ebiet oro nte Bible ọdọhọde.” Ntem, mbai usiọn̄ emi ẹsọn̄ọ mbụk Bible emi aban̄ade nte mme esien Israel ẹketọn̄ọde.

Mbai usiọn̄ Samaria ẹsọn̄ọ n̄ko nte ido ukpono nditọ Israel eketiede kpa nte ẹbụkde ke Bible. Ke ini oro ẹkewetde usiọn̄ Samaria, nditọ Israel ẹkebuak utuakibuot Jehovah ye eke Baal, kpa abasi mbon Canaan. Ntịn̄nnịm ikọ Hosea emi ẹkewetde n̄ko ke ọyọhọ isua ikie itiaita M.E.N., ama etịn̄ aban̄a ini emi Israel edikabarede esịt okot Jehovah ete “Ebe mi” inyụn̄ ikotke aba “Baali,” m̀mê “Ọbọn̄ mi.” (Hosea 2:16, 17) Ndusụk enyịn̄ owo oro ẹkụtde ke usiọn̄ Samaria ẹwọrọ “Baal edi ete mi,” “Baal ọkwọ,” “Baal okop odudu,” “Baal eti,” ye ntre ntre. Edieke owo 11 ẹkerede enyịn̄ emi esịnede Jehovah, owo 7 ẹkere enyịn̄ emi esịnede “Baal.”

Mbai Usiọn̄ Arad

Arad ekedi akani obio emi okodude ke ikpehe emi edịm mîsiwakke ndidep, oro ẹkotde Negeb, ke ata usụk usụk Jerusalem. Se ẹdọkde ẹsion̄o ke isọn̄ Arad owụt ọkpọsọn̄ itie ukpeme nditọ Israel itiokiet emi ẹkebọpde ke adiana ke adiana, ọtọn̄ọde ke ini emi Solomon akadade ubọn̄ (ke isua 1037 esịm 998 M.E.N.) tutu esịm ini emi Babylon okosobode Jerusalem ke isua 607 M.E.N. Mme andikọdọk isọn̄ emi ẹma ẹkụt usiọn̄ eyo Bible emi awakde akan. Enye ama esịne se iwakde ibe n̄kpọ 200 oro ẹkedade usem Hebrew, Aramaic, ye mme usem eken ẹwet.

Ndusụk mbai usiọn̄ Arad ẹsọn̄ọ se Bible etịn̄de aban̄a mme ubon oku. Ke uwụtn̄kpọ, usiọn̄ kiet etịn̄ aban̄a “nditọ Korah,” emi ẹtịn̄de ẹban̄a ke Exodus 6:24 ye Numbers 26:11. Ikọ enyọn̄ Psalm 42, 44-49, 84, 85, 87, ye Ps 88 ẹnen̄ede ẹdọhọ ke “nditọ Korah” ẹkewet mme psalm emi. Pashhur ye Meremoth ẹdi mme enyịn̄ ubon oku en̄wen oro ẹsiakde ke usiọn̄ Arad oro.—1 Chronicles 9:2; Ezra 8:33.

Kere ban̄a uwụtn̄kpọ en̄wen. Ke ndon ọkpọsọn̄ itie ukpeme emi ebịghide esisịt akan ini emi Babylon ẹkesobode Jerusalem, mme ọdọkisọn̄ ẹma ẹkụt usiọn̄ oro ẹkewetde ẹnọ ẹsọk etubom itie ukpeme oro. N̄wed oro The Context of Scripture ọdọhọ ke usiọn̄ oro ọdọhọ ubak ubak ete: “Ẹnọ ẹsọk ọbọn̄ mi Elyashib. Yahweh [oro edi, Jehovah] akpakam ekpeme fi. . . . Amaedi se ọkọdọhọde nnam: mmanam kpukpru: enye odu ke temple Yahweh.” Ediwak nditọ ukpepn̄kpọ ẹnịm ke temple oro ẹtịn̄de ẹban̄a mi edi temple Jerusalem, emi ẹkebọpde ke akpa ini ke eyo Solomon.

Mbai Usiọn̄ Lachish

Lachish ọkpọsọn̄ obio eset ekedi kilomita 43 ọtọn̄ọde ke usụk n̄kan̄ usoputịn Jerusalem. Ke ini  ẹkedọkde isọn̄ ke isua 1930, ẹma ẹkụt ediwak usiọn̄, ndien ke nsụhọde n̄kaha 12 ke otu mmọ ẹkedi leta emi ẹkedọhọde ke “ẹkenen̄ede ẹdi ata akpan n̄kpọ . . . ke ntak n̄kpọ oro mmọ ẹnamde ẹfiọk ẹban̄a nte ukara eketiede ye ndutịme oro okodude ke ini Judah ẹkeben̄ede idem ẹnọ ekọn̄ oro Nebuchadnezzar [edidem Babylon] akadade edi.”

Mme leta oro owoekọn̄ ye Yaosh emi etiede nte ekedi etubom udịmekọn̄ Lachish ẹkesiwetde kiet eken, ẹdi ata akpan leta ke otu emi. Usem oro ẹkedade ẹwet leta oro ebiet enye oro prọfet Jeremiah, emi okodude uwem ini oro, akadade ewet n̄wed esie. Se nte iba ke otu leta oro ẹsọn̄ọde se Bible etịn̄de aban̄a se iketịbede ini oro.

Ke Jeremiah 34:7, prọfet oro etịn̄ aban̄a ini emi “mbon-ekọn̄ edidem Babylon [ẹn̄wanade] ekọn̄ ye Jerusalem, ye kpukpru mme obio Judah eke ẹsụhọde, kpa ye Lachish ye Azekah; koro mmọ oro ẹsụhọde ke otu mme obio Judah [ẹkedide] obio ibibene.” Etie nte owo emi ekewetde kiet ke otu Leta Lachish ekewet aban̄a mme n̄kpọntịbe oro n̄ko. Enye ewet ete: “Nnyịn ke ida ikpeme [ikan̄]-idiọn̄ọ [oro edi, n̄kpọ idiọn̄ọ] Lachish . . . koro nnyịn ikemeke ndida n̄kụt Azeqah.” Ediwak nditọ ukpepn̄kpọ ẹkere ke emi owụt ke Babylon ama akakan Azeqah, m̀mê Azekah, ndien ke mmọ ẹma ẹkpere ndikan Lachish. N̄kpọ kiet emi enemde ndikụt ke leta emi edi emi enye etịn̄de aban̄a “n̄kpọ idiọn̄ọ.” Jeremiah 6:1 ọdọhọ n̄ko ke ẹma ẹsida mme utọ n̄kpọ oro ẹnyene nneme.

Ẹnịm ke Leta Lachish en̄wen ọsọn̄ọ se prọfet Jeremiah ye Ezekiel ẹtịn̄de ẹban̄a ukeme oro edidem Judah ekesịnde ndiyom un̄wam nto Egypt ke ini enye ọkọsọn̄de ibuot ye Babylon. (Jeremiah 37:5-8; 46:25, 26; Ezekiel 17:15-17) Leta Lachish ọdọhọ ete: “Idahaemi asan̄autom fo ọmọbọ ntọt emi etienede mi: Etubom Konyahu eyen Elnatan amadaha aka usụk man okodụk Egypt.” Nditọ ukpepn̄kpọ ẹda ke edinam emi ọwọrọ ukeme oro ẹkesịnde ndiyom un̄wam ekọn̄ nto Egypt.

Mbai usiọn̄ Lachish ẹsiak ediwak enyịn̄ n̄ko emi ẹkụtde ke n̄wed Jeremiah. Mme enyịn̄ emi ẹdi Neriah, Jaazaniah, Gemariah, Elnathan, ye Hoshaiah. (Jeremiah 32:12; 35:3; 36:10, 12; 42:1) Edi owo itịmke ifiọk m̀mê mbon oro ẹkerede enyịn̄ oro ẹsiakde ke Bible ke ẹtịn̄ ẹban̄a n̄ko ke leta oro. Nte ededi, sia Jeremiah okodude uwem ke ini oro, mme enyịn̄ oro ndidi ukem edi n̄wọrọnda n̄kpọ.

Ukem Mbai Usiọn̄

Mbai usiọn̄ Samaria, Arad, ye Lachish ẹsọn̄ọ ediwak n̄kpọ oro ẹwetde ke Bible. Emi esịne mme enyịn̄ ubon, enyịn̄ ebiet, ye mme n̄kpọ oro ẹban̄ade ido ukpono ye ukara oro okodude ini oro. Odu ata akpan n̄kpọ oro edide ukem ke usiọn̄ mbita emi.

Mme leta oro ẹkekụtde ke Arad ye Lachish ẹdọn̄ọ mme utọ udịmikọ nte “Emem Jehovah akpakam odu ye afo.” Ẹsiak enyịn̄ Abasi utịm ike 11 ke leta Lachish mbitiaba. Akan oro, enyịn̄ nditọ Hebrew oro ẹkụtde ke usiọn̄ mbita emi ẹsịne ibio ibio usụn̄ oro ẹsiwetde enyịn̄ Jehovah. Mme usiọn̄ emi ẹwụt ke nditọ Israel emi ẹkedude ini oro ẹma ẹsikot enyịn̄ Jehovah ke nneme mmọ eke usen ke usen.

[Ndise ke page 13]

Usiọn̄ oro ẹkewetde n̄kpọ ẹnọ Elyashib oro ẹkekụtde ke ndon Arad

[Ebiet Ẹdade N̄kpọ Ẹto]

Photograph © Israel Museum, Jerusalem; courtesy of Israel Antiquities Authority

[Ndise ke page 14]

Photograph taken by courtesy of the British Museum

[Ebiet Ẹdade N̄kpọ Ẹto]

Leta Lachish emi owụtde enyịn̄ Abasi