Itiatn̄wed Ikpafak Eset ye Bible

KE ẸMA ẹketịmerede usem ubonowo ke Babel, ẹma ẹtịbi nsio nsio usụn̄ uwet n̄kpọ. Mme owo oro ẹkedụn̄de ke Mesopotamia, utọ nte mbon Sumeria ye Babylon ẹkesida abisi ikpafak ẹwet n̄kpọ. Ikọ Latin emi ẹkabarede abisi ikpafak mi ọwọrọ “mbiet ikpafak,” ndien emi aban̄a idiọn̄ọ ọsọbọ ita oro ẹkedade eton̄wed eset ẹwet ke mbat eso.

Mme ọdọkisọn̄ nyom n̄kpọeset ẹma ẹbụhọde mme uwetn̄kpọ itiatn̄wed oro ẹtịn̄de n̄kpọ ẹban̄a mme owo ye mme n̄kpọntịbe oro ẹtịn̄de ẹban̄a ke N̄wed Abasi. Nso ke nnyịn ifiọk iban̄a ido uwet n̄kpọ eset emi? Ndien didie ke mme utọ uwetn̄kpọ oro ẹwụt ke Bible edi se ẹkemede ndiberi edem?

Mme N̄wetnnịm N̄kpọ Oro Ẹbịghide

Nditọ ukpepn̄kpọ ẹnịm ke ntọn̄ọ ntọn̄ọ, ke mbon Mesopotamia ẹkesida idiọn̄ọ m̀mê ndise oro adade aban̄a ikọ m̀mê n̄kpọ, ẹwet n̄kpọ. Ke uwụtn̄kpọ, ndise ibuot ayaraenan̄ akada aban̄a ayaraenan̄. Sia mme n̄kpọ oro ẹwetde-wet ẹnịm ẹkekade-ka iso ndiwak, ẹma ẹsio abisi ikpafak ẹdi. N̄wed oro NIV Archaeological Study Bible ọdọhọ ete: “Idahaemi mme idiọn̄ọ ẹkedi ẹdida ẹban̄a ikọ ye mme ikpehe ikọ, ndien ẹma ẹkeme nditan̄ ediwak mmọ ndian man ẹda ẹban̄a mme ikpehe ikọ.” Nte ini akakade, n̄kpọ nte nsio nsio idiọn̄ọ 200 oro ẹkenamde abisi ikpafak “ẹma ẹnen̄ede ẹda ẹban̄a se ẹsitịn̄de-tịn̄, ye ofụri ediwak n̄kukọhọ ikọ ye nte ẹbonde ikọ ke usem.”

Etisịm eyo Abraham, ke n̄kpọ nte isua 2,000 M.E.N., ẹma ẹnen̄ede ẹfori abisi ikpafak. Ke ufan̄ tọsịn isua iba oro ẹketienede, n̄kpọ nte usem 15 ẹma ẹkpebe ido uwet n̄kpọ emi. Ke otu kpukpru mme uwetn̄kpọ mme abisi ikpafak oro ẹkụtde, ẹkewet se ibede 99 ke otu ikie ke itiatn̄wed oro ẹdade mbat eso ẹnam. Ke isua 150 emi ẹsụk ẹbede, ẹma ẹkụt ediwak utọ itiatn̄wed oro ke Ur, Uruk, Babylon, Nimrud, Nippur, Ashur, Nineveh, Mari, Ebla, Ugarit, ye Amarna. N̄wed oro Archaeology Odyssey ọdọhọ ete: “Ntaifiọk ẹdọhọ ke ẹdọdọk n̄kpọ nte itiatn̄wed ikpafak miliọn iba, ndien ke ẹsikụt n̄kpọ nte 25,000 efen efen kpukpru isua.”

Mme ekpep n̄kpọ mban̄a itiatn̄wed ikpafak ke ofụri ererimbot ẹnyene ata akamba utom edikabade se ẹkewetde. Ekikere kiet emi ẹnọde edi ke ini kiet kpọt ke ẹkot “kiet kpọt ke eyomfịn ke otu uwetn̄kpọ itiatn̄wed ikpafak duop oro ẹdude idahaemi.”

Edikụt mme uwetn̄kpọ oro ẹkewetde ke usem iba ye ke usem ita ke itiatn̄wed ama anam ẹkeme ndifiọk se ẹkewetde ke itiatn̄wed ikpafak. Nditọ ukpepn̄kpọ ẹma ẹkụt ke ẹkewet ukem n̄kpọ ke nsio nsio usem ke mme itiatn̄wed ikpafak emi ẹkekụtde. Se ikanamde ẹfiọk se ẹkewetde edi emi ẹkekụtde nte ẹfiakde ẹwet mme enyịn̄, udorienyịn̄, udịm ubon mme andikara, idem ye mme ikọ ndida ntoro idem ke ediwak itie.

Etisịm iduọk isua 1850, nditọ ukpepn̄kpọ ẹma ẹkot uwetn̄kpọ itiatn̄wed ikpafak ke usem oro kpukpru owo ẹkefiọkde ke Ufọt Ufọt Edem Usiahautịn eset, Akkadian, m̀mê usem Assyria ye Babylon. Encyclopædia Britannica ọdọhọ ete: “Ke ini ẹkekemede ndikot usem Akkadian, ama emem utom ndien ndifiọk nte ẹkesiwetde itiatn̄wed ikpafak, ndien ẹma ẹda emi ẹfiọk mme usem en̄wen ke itiatn̄wed.” Nso ebuana ke mme uwetn̄kpọ emi ẹnyene ye N̄wed Abasi?

N̄kpọ Oro Ekemde Uyo ye Bible

Bible ọdọhọ ke ndidem Canaan ẹkekara Jerusalem tutu esịm ini oro David akakande enye ke  n̄kpọ nte isua 1070 M.E.N. (Josh. 10:1; 2 Sam. 5:4-9) Edi ediwak nditọ ukpepn̄kpọ ikenịmke emi. Edi ke 1887, n̄wan kiet emi edide ọtọin̄wan̄ ama okụt itiatn̄wed kiet oro ẹdade mbat eso ẹnam ke Amarna ke Egypt. Ẹma ẹdikụt ke n̄kpọ nte uwetn̄kpọ 380 oro ẹkewetde ke itiatn̄wed oro ẹkedi leta ediomi oro mme andikara Egypt (Amenhotep III ye Akhenaton) ẹkedụkde ye obio ubọn̄ Canaan. ‘Abdi-Heba, emi ekedide andikara Jerusalem ekewet leta itiokiet ke otu oro.

N̄wed oro Biblical Archaeology Review ọdọhọ ete: “Itiatn̄wed Amarna oro enen̄ede owụt ke Jerusalem ekedi obio, idịghe in̄wan̄, ndien amaedi idaha ‘Abdi-Heba . . . nte andikara oro ekenyenede ufọkidụn̄ ye mbonekọn̄ Egypt 50 oro ẹkenọde ẹkekpeme Jerusalem, emi owụt ke Jerusalem ekedi ekpri obio ubọn̄ emi okodude ke enyọn̄ obot.” N̄wed oro ama aka iso ọdọhọ ete: “Leta Amarna ekeme ndinam nnyịn inịm ke obio oro ekedide n̄wọrọnda ini oro, ama odu.”

Mme Enyịn̄ Oro Ẹdude ke N̄wetnnịm N̄kpọ Mbon Assyria ye Babylon

Mbon Assyria ẹkesiwet mbụk mmọ ke itiatn̄wed oro ẹdade mbat eso ẹnam, ọkọrọ ye ke etụndu, nsemnsem itiat, ye mme n̄kpọ editi, ndien nte ini akakade mbon Babylon n̄ko ẹma ẹsiwet n̄kpọ ke mme n̄kpọ emi. Ntre, ke ini nditọ ukpepn̄kpọ ẹkekemede ndikot itiatn̄wed ikpafak usem Akkadian, mmọ ẹma ẹkụt ke mme uwetn̄kpọ oro ẹsiak mme enyịn̄ owo oro ẹdude ke Bible.

N̄wed oro The Bible in the British Museum ọdọhọ ete: “Ke 1870, ke utịn̄ikọ oro Dr Samuel Birch ọkọnọde obufa n̄ka oro ekpepde n̄kpọ aban̄a mme n̄kpọ oro ẹdọkde ẹsion̄o ke isọn̄ emi ẹtịn̄de ẹban̄a ke Bible, enye ama okụt [enyịn̄] ndidem Hebrew emi Omri, Ahab, Jehu, Azariah . . . , Menahem, Pekah, Hoshea, Hezekiah ye Manasseh, enyịn̄ ndidem Assyria emi Tiglath-Pileser . . . [III], Sargon, Sennacherib, Esarhaddon ye Ashurbanipal, . . . ye ndidem Syria emi Benhadad, Hazael ye Rezin [ke uwetn̄kpọ itiatn̄wed oro].”

N̄wed oro The Bible and Radiocarbon Dating emen mbụk oro aban̄ade Israel ye Judah ke Bible odomo ye uwetn̄kpọ itiatn̄wed ikpafak eset. Nso ke enye okokụt? N̄wed oro ọdọhọ ke “enyịn̄ ndidem Judah ye Israel 15 m̀mê 16 ẹdu ke mme n̄wetnnịm n̄kpọ idụt en̄wen, ndien ke emi ẹdu ke ọyọhọ n̄kemuyo ye enyịn̄ ye ini oro ẹdude ke [Bible ke akpa ye udiana n̄wed] Ndidem. Idụhe enyịn̄ edidem oro ẹsiakde ke n̄wed Ndidem emi mîdụhe ke mme uwetn̄kpọ idụt en̄wen, inyụn̄ idụhe enye oro ẹsiakde ke mme uwetn̄kpọ idụt en̄wen emi mîdụhe ke n̄wed Ndidem.”

Ọwọrọetop itiatn̄wed ikpafak kiet emi ẹkotde Etụndu Cyrus, emi ẹkekụtde ke 1879, ọdọhọ ke Cyrus ama akakan Babylon ke isua 539 M.E.N., ke enye ama anam nte ido esie edide, ndisiyak mbon ntan̄mfep ẹfiak ẹnyọn̄ọ obio emana mmọ. Mme Jew ẹma ẹtiene ẹnyọn̄ọ n̄ko. (Ezra 1:1-4) Ediwak nditọ ukpepn̄kpọ ọyọhọ isua ikie 19 ikenịmke ke ewụhọ emi odude ke Bible mi edi akpanikọ. Nte ededi, uwetn̄kpọ itiatn̄wed ikpafak oro ẹkewetde ke ini emi mbon Persia ẹkekarade, emi esịnede Etụndu Cyrus, ẹnen̄ede ẹsọn̄ọ ke se ẹwetde ke Bible enen.

Ke 1883, ẹma ẹkụt se iwakde ibe uwetn̄kpọ itiatn̄wed ikpafak 700 ke Nippur ke mbọhọ Babylon. Ke otu enyịn̄ 2,500 oro ẹsiakde do, ẹdiọn̄ọ n̄kpọ nte 70 nte enyịn̄ mme Jew. Edwin Yamauchi, ewetmbụk eset, ọdọhọ ke etie nte mmọ “ẹkedi mme anam ediomi, mme isụn̄utom, mme ntiense, mme ọbọ a-tax, ye ikpọ owo ukara.” Edi ata akpan n̄kpọ ndifiọk ke mme Jew ẹma ẹka iso ẹnam mme n̄kpọ emi ke Babylon tutu esịm emi. Enye ọsọn̄ọ ntịn̄nnịm ikọ Bible emi ọdọhọde ke adan̄aemi ‘ubak nditọ Israel eke ẹsụhọde’ ẹketode ntan̄mfep ke Assyria ye Babylon ẹnyọn̄ọ ẹdi Judea, ke ediwak ke otu mmọ ikọnyọn̄ke idi.—Isa. 10:21, 22.

Ke akpa tọsịn isua M.E.N., ẹkeda mme abisi emi ẹbietde ikpafak ye ata mme abisi ẹwet n̄kpọ. Edi nte ini akakade, mbon Assyria ye Babylon ikadaha aba abisi emi ebietde ikpafak, edi ẹkeda ata mme abisi ẹwet n̄kpọ.

Owo idụn̄ọkede kan̄a ata ediwak tọsịn itiatn̄wed oro ẹdude ke itie ubon n̄kpọeset. Mbon oro ntaifiọk ẹma ẹkekeme ndikot ẹnen̄ede ẹwụt ke Bible edi se ẹkemede ndiberi edem. Anie ọfiọk mme uyarade efen efen oro mme uwetn̄kpọ oro owo mîdụn̄ọkede kan̄a ẹdinọde?

[Ebiet Ẹdade Ndise Ẹto ke page 21]

Itie Ubon N̄kpọeset Britain ọkọnọ unyịme ẹsio ndise emi