Ndinam Didie Nnọ Jehovah Usiene?

Nte Ruth Danner obụkde

Eka mi ama esinam mbubru ete ke 1933 ekedi isua afanikọn̄: Ke isua oro ke Hitler akada ukara, kpa isua oro ke pope okokot Edisana Isua, isua oro n̄ko ke n̄konyụn̄ mmana.

ETE ye eka mi ẹkedụn̄ ke Yutz ke Lorraine, kpa ọwọrọetop obio France, emi ekperede Germany. Ke 1921, eka mi emi ekedide ata owo Catholic ama ọdọ ete mi emi ekedide owo Protestant. Helen adiahaeka mi akamana ke 1922, ndien ete ye eka mi ẹma ẹnam ẹnịm enye baptism nseknditọ ke Ufọkabasi Catholic.

Usen kiet ke 1925, ẹma ẹnọ ete mi n̄wed oro Harp of God ke usem German. Ke enye ama okokot n̄wed oro, enye ama edifiọk ke imokụt akpanikọ. Enye ama ewet leta ọnọ ẹsọk mme andisio n̄wed oro, mmọ ẹma ẹnyụn̄ ẹnam enye osobo ye mme Bibelforscher, nte ẹkediọn̄ọde Mme Ntiense Jehovah ini oro ke Germany. Inikiet inikiet, Papa ama ọtọn̄ọ ndikwọrọ se enye ekekpepde. Edi Mama ikamaha emi. Enye ama esifiori ke usem German ete, “Emekeme ndinam se amama, edi kûsan̄a ye mme Bibelforscher oro!” Edi Papa ama ananam ubiere esie, ndien ke 1927, enye ama ana baptism nte kiet ke otu mmọ.

Emi ama anam eka eka mi enyịk eka mi ete ọwọrọ ndọ. Usen kiet, ke ederi Catholic, oku ama odụri mbon ufọkabasi utọn̄ ete “ẹkpeme idem ye Danner a-prọfet nsu.” Ke eka eka mi ama ọkọnyọn̄ ederi oro edi, enye ama ada ke ufọkenyọn̄ otop otu emi ẹsidade ẹtọ flawa oyom nditọ Papa ke isọn̄. Akayak nsịn̄ otu oro ọkpọkọtọ enye ibuot, edi ebe ọkọtọ enye afara. N̄kpọ emi ama anam Mama ekere ke ufọkabasi emi anamde owo ọsọn̄ esịt oyom ndiwot owo ikemeke ndidi eti ufọkabasi. Enye ama ọtọn̄ọ ndikot n̄wed Mme Ntiense Jehovah. Ikebịghike, enye n̄ko ama edifiọk ke imokụt akpanikọ, onyụn̄ ana baptism ke 1929.

Ete ye eka mi ẹma ẹsịn ofụri ukeme man ẹnam mi ye adiahaeka mi inịm ke Jehovah enen̄ede odu. Mmọ ẹma ẹsikot mbụk Bible ẹnọ nnyịn ndien ekem ẹbụp nnyịn ntak emi mme owo ke Bible ẹkenamde n̄kpọ ntre. Ini oro, Papa ikesinamke utom ke mbubreyo ye okoneyo, okposụkedi emi akanamde enye ataba ediwak okụk. Enye okoyom ndinyene ini nsidụk mme mbono esop, n̄wọrọ an̄wautom, nnyụn̄ n̄kpep nnyịn n̄kpọ.

Ini Afanikọn̄ Asan̄a Ekpere

Papa ye Mama ẹma ẹsikama mme esenyịn oro ẹsan̄ade-san̄a ye mbon Bethel emi ẹtode Switzerland ye France isen; nditọete emi ẹma ẹsinyụn̄ ẹsian nnyịn afanikọn̄ oro nditọete nnyịn ẹsobode ke Germany, emi mîyomke  usụn̄ ikpọn̄ edem nnyịn. Ini ukara Hitler ke ẹkenọ Mme Ntiense Jehovah ẹka mme itienna ekikere ẹnyụn̄ ẹdian̄arede nditọ ẹkpọn̄ mme ete ye eka.

Ẹma ẹtịm mi ye Helen idem ndiyọ afanikọn̄ oro edidide. Papa ye Mama ẹma ẹkpep nnyịn ndimụm mme ufan̄ikọ Bible emi ẹdin̄wamde nnyịn ndọn̄ ke ibuot. Mmọ ẹma ẹsidọhọ nnyịn ẹte: “Edieke mbufo mîfiọkke se ẹkpenamde, ẹti Mme N̄ke 3:5, 6. Edieke ndịk idomo anamde mbufo ke ufọkn̄wed, ẹti 1 Corinth 10:13. Edieke ẹdian̄arede mbufo ẹkpọn̄ nnyịn, ẹti Mme N̄ke 18:10.” Mma n̄kpep nditịn̄ Psalm 23 ye 91 ke ibuot nnyụn̄ nnyene mbuọtidem ke Jehovah eyekpeme mi kpukpru ini.

Ke 1940, ukara Hitler ama esịbe Alsace ye Lorraine esịn ke Germany, ndien obufa ukara emi ama oyom kpukpru ikpọ owo ẹdụk n̄ka ukara Nazi. Papa ikenyịmeke ndidụk, ndien mme ndedịbe bodisi ẹma ẹdọhọ ke iyomụm enye. Ke ini Mama mîkamaha ndikịm ọfọn̄ekọn̄, mme ndedịbe bodisi ẹma ẹdọhọ ke iyomụm enye n̄ko.

Ufọkn̄wed ama esinen̄ede enyene mi ndịk. Kpukpru usen, ẹkesitọn̄ọ ye ndibọn̄ akam nnọ Hitler, editan̄a itoro “Edinyan̄a Enyene Hitler,” ye edinyanade ubọk nnasia n̄kwọ ikwọ ufreidụt. Ete ye eka mi ikọdọhọke mi n̄kûtoro Hitler, edi ẹkekpep mi ndibiere n̄kpọ ke idemmi. Ntre, ami n̄kebiere ke idemmi ke nditoroke Hitler. Mme andikpep ẹma ẹsisiak mi ufia ẹnyụn̄ ẹdọhọ ke iyebịn mi ke ufọkn̄wed. Isan̄ kiet, ke ini n̄kedide isua itiaba, n̄kenyene ndida ke iso kpukpru andikpep 12 oro ẹkedude ke ufọkn̄wed nnyịn. Mmọ ẹma ẹdomo ndinyịk mi ntoro Hitler. Edi Jehovah ama an̄wam mi nsọn̄ọ nda.

Andikpep kiet ama ọtọn̄ọ ndidia ndụk mi idem n̄kari n̄kari. Enye ama ọdọhọ ke ndi eti eyen, ke imọ imama mi etieti, ye nte ke eyenen̄ede abiak imọ edieke ẹbịnde mi ke ufọkn̄wed. Onyụn̄ adian do ọdọhọ ete: “Ufọn idụhe ndinyanade ubọk. Kam menede esisịt ke enyọn̄. Ufọn inyụn̄ idụhe ndidọhọ, ‘Edinyan̄a Enyene Hitler!’ Mamia n̄kpọkinua kpọt nte n̄kpọ eke etienede etịn̄.”

Ke ini n̄kasiande eka mi se andikpep oro ekesinamde, enye ama eti mi mbụk Bible oro aban̄ade n̄kparawa Hebrew ita emi ẹkedade ke iso mbiet oro edidem Babylon okowụkde. Enye ama obụp mi ete, “Nso ke akana mmọ ẹnam?” Mma mbọrọ nte, “Ndinụhọ.” Enye ama ọdọhọ ete: “Ndi ekpekenen mmọ ndinụhọ n̄kpaha ikpaukot mmọ ke ini oro akanade mmọ ẹnụhọ ẹnọ mbiet oro? Biere ke idemfo; nam se ekerede ke enen.” Mma mbiere ndituak ibuot nnọ Jehovah ikpọn̄-ikpọn̄ nte Shadrach, Meshach, ye Abednego.—Dan. 3:1, 13-18.

Mme andikpep ẹma ẹsibịn mi ke ufọkn̄wed ẹnyụn̄ ẹfiak ẹda, ẹnyụn̄ ẹdọhọ ke iyadian̄ade mi ikpọn̄ ete ye eka mi. Esịt ama esitịmede mi, edi ete ye eka mi ẹma ẹsisịn udọn̄ ẹnọ mi. Mma nyom ndidaha n̄wed, Mama ama esibọn̄ akam ye ami eben̄e Jehovah ekpeme mi. Mma mfiọk ke Jehovah ayan̄wam mi nsọn̄ọ nda ke akpanikọ. (2 Cor. 4:7) Papa ama ọdọhọ edieke n̄kpọ ọsọn̄de akaha, yak n̄kûkop ndịk ndinyọn̄ ndi ufọk. Enye ọkọdọhọ ete: “Imama fi. Nnyịn idadara fi kpukpru ini nte udun̄wan nnyịn. N̄kpọ emi edi ke ufọt fo ye Jehovah.” Ikọ oro ama anam mi nnen̄ede mbiere ndisọn̄ọ nda.—Job 27:5.

Mme ndedịbe bodisi ẹma ẹsidi ufọk nnyịn kpukpru ini ndifak ete ye eka mi mbụme nnyụn̄ nse m̀mê imenyene n̄wed Mme Ntiense Jehovah. Ẹma ẹsida eka mi ẹdaha ke ediwak hour ẹnyụn̄ ẹsika ẹkemụm ete ye adiahaeka mi ke itieutom. N̄kesifiọkke m̀mê nyọnyọn̄ n̄wed ndikụt eka mi ke ufọk. Ndusụk ini, mbọhọidụn̄ nnyịn ama esidọhọ mi ete: “Ẹda ẹka fo ẹdaha.” N̄kpọ emi ama esinam ntie ke ufọk n̄kere m̀mê ke ẹkam ẹtụhọde enye ko? m̀mê nyakam mfiak n̄kụt enye aba tutu amama?’

Ẹbịn Nnyịn Ẹfep ke Obio

Ke January 28, 1943, mme ndedịbe bodisi ẹma ẹdemede nnyịn ke idap ke n̄kanika ebe ita usenubọk. Mmọ ẹma ẹdọhọ ke edieke Papa ye Mama ye adiahaeka mi ye ami idụkde n̄ka ukara Nazi ke mmimọ idibịnke nnyịn ifep ke obio. Ẹkenọ nnyịn hour ita kpọt ndida ntịm idem.  Mama ama ebeben̄e idem ọnọ emi onyụn̄ ọdọn̄ ukpụhọ ọfọn̄ nnyịn ye Bible ke ekpat, ntre nnyịn ikada hour ita oro ibọn̄ akam inyụn̄ isịn udọn̄ inọ kiet eken. Papa ama eti nnyịn ke ‘idụhe n̄kpọ oro edikemede ndidian̄ade nnyịn ke ima Abasi.’—Rome 8:35-39.

Mme ndedịbe bodisi ẹma ẹfiak ẹdi. Tutu amama ndifreke nte akani eyenete an̄wan emi ekerede Anglade ọkọkọmde nnyịn unyọn̄ ye mmọn̄eyet ke enyịn. Mme ndedịbe bodisi ẹma ẹwat nnyịn ẹkesịm itiembehe tren ke Metz. Ke ẹma ẹkewat usen ita ke tren, ima ikebehe ke Kochlowice, nsannsan itienna Auschwitz ke Poland. Ke ọfiọn̄ iba ama ekebe, ẹma ẹnọ nnyịn ika Gliwice, ufọkidụn̄ n̄ka nun emi ẹkenamde akabade itienna utom. Mbon Nazi ẹma ẹdọhọ ke edieke kpukpru nnyịn isịnde ubọk ke n̄wed ikan̄ mbuọtidem nnyịn, ke iyasana nnyịn iyak inyụn̄ ikpọn̄ inyene nnyịn inọ nnyịn. Papa ye Mama ikenyịmeke, ndien mmọ ẹma ẹdọhọ ẹte, “Tutu amama mbufo idifiakke inyọn̄ ufọk.”

Ke June, ẹma ẹnọ nnyịn ika Swietochlowice, ndien do ke ibuot oro esikọn̄de mi tutu mfịn emi ọkọtọn̄ọ. Utụn̄ ama ọtọn̄ọ ndita mi mbara nnuenubọk, ndien abiausọbọ ama osion̄o mi ediwak mbara edi ikịmke mi ibọk ibikpai. Eti n̄kpọ kiet edi sia n̄kedide eyenutom mme ekpeme itienna, ẹma ẹsiwak ndidọn̄ mi utom ke itie utem bred. Mma kiet do ama esinọ mi n̄kpọ ndia.

Mbemiso ini oro, ubon nnyịn ẹkedu isio isio ye mbon n̄kpọkọbi eken. Ẹma ẹnọ nnyịn ika itienna ke Ząbkowice ke October 1943. Nnyịn n̄kpọ nte owo 60, irenowo, iban, ye nditọwọn̄, ikana ke bed emi edide enyọn̄ ye isọn̄ ke ekpri ufọk. Mme ndedịbe bodisi ẹma ẹsiyak udia oro ẹkenọde nnyịn amak onyụn̄ ọtọn̄ọ ndibiara mbemiso ẹdade ẹsọk nnyịn.

Nnyịn ikedehedei iduọk idotenyịn kpa ye ofụri emi. Ima ikot ke Enyọn̄-Ukpeme iban̄a akwa utom ukwọrọikọ oro ẹdinamde ke ekọn̄ oro ama okụre. Ima ifiọk n̄ko ntak emi ikosobode ndutụhọ ye nte ke ibịghike ofụri emi eyetre.

Ima ifiọk ke ẹmọn̄ ẹkan mbon Nazi ke ini ikokopde ke Mbuaha Udịmekọn̄ ke ẹdi. Ke ntọn̄ọ ntọn̄ọ 1945, mme ndedịbe bodisi ẹma ẹkpọn̄ itienna nnyịn. Ke February 19, ẹma ẹnam nnyịn isan̄a n̄kpọ nte kilomita 240 ke ukot. Ke ima ikasan̄a urua inan̄, ima ikesịm Steinfels ke Germany, ndien mme andikpeme ẹma ẹnam mbon n̄kpọkọbi ẹsan̄a ke udịm ke udịm ẹdụk ebiet emi ẹsidọkde n̄kpọ. Ediwak owo ẹkekere ke ẹyewot nnyịn. Edi usen oro,  Mbuaha Udịmekọn̄ ẹma ẹdisịm, ntre mbon ukpeme ẹfehe, ndutụhọ nnyịn onyụn̄ okụre.

Ndisịm Mme Utịtmbuba Mi

Ke May 5, 1945, ke n̄kpọ nte isua iba ye ubak ama ekebe, ima idisịm ufọk. Ufọk nnyịn ama edehe ebe nde, idan̄ ẹnyụn̄ ẹyọhọ. Nnyịn ikokpụhọke ọfọn̄ toto ke February, ntre ima ifọp n̄kani ọfọn̄ oro. Ke nteti nte Mama ọkọdọhọde nnyịn ete: “Mfịn emi edi mfọnn̄kan usen nnyịn. Nnyịn inyeneke baba n̄kpọ kiet. Idem ọfọn̄ oro isịnede idịghe eke nnyịn. Edi, nnyịn mbinan̄ inyọn̄ idi ye nsọn̄ọnda. Nnyịn ikakan̄ke mbuọtidem.”

Ke mma n̄ketie ọfiọn̄ ita ke Switzerland man idem ọsọn̄ mi, mma mfiak ntọn̄ọ n̄wed, edi isan̄ emi idịghe ye ekikere nte ke ẹkeme ndibịn mi. Ima itọn̄ọ ndisisop idem ye nditọete inyụn̄ ikwọrọ ikọ an̄wan̄wa. Ke August 28, 1947, ke ini n̄kedide isua 13, mma nnam kpukpru owo ẹfiọk ke mma n̄n̄wọn̄ọ ndinam n̄kpọ Jehovah. Papa ama enịm mi baptism ke Akpa Moselle. N̄koyom nditọn̄ọ utom usiakusụn̄ inikiet inikiet, edi Papa ọkọdọhọ n̄kpep kan̄a ubọkutom. Ke ntre, mma n̄kpep ukịmọfọn̄. Ke 1951, ke ini n̄kedide isua 17, ẹma ẹnọ mi n̄kanam utom usiakusụn̄ ke Thionville emi mîyomke usụn̄.

Mma ndụk mbono ke Paris isua oro, nnyụn̄ nsịn n̄wed eben̄e utom isụn̄utom. N̄kokponke n̄kem ndidụk, edi Brọda Nathan Knorr ama ọdọhọ ke imọ iyenịm n̄wed eben̄e mi man ẹkpekot mi nte ini akade. Ke June 1952, ẹma ẹkot mi ndidụk ọyọhọ otu 21 ke Ufọkn̄wed Enyọn̄-Ukpeme Ukpep Bible eke Gilead ke South Lansing ke New York ke U.S.A.

Ndika Gilead ye ke Oro Ebede

Nso itie ntem! Ama esisọn̄ mi ndida ke eferife ntịn̄ ikọ ke usem emana mi. Edi idahaemi n̄kenyene nditịn̄ ke Ikọmbakara. Mme andikpep ẹma ẹma mi ẹsinyụn̄ ẹnọ mi ibetedem. Eyenete kiet ama ọnọ mi enyịn̄, Inua-Imam Obio Ubọn̄, ke ntak emi n̄kesituakde inua imam ke ini n̄kopde bụt.

Ke July 19, 1953, edinam ukụre ukpep nnyịn ama ada itie ke An̄wambre Yankee ke New York, ndien ẹkenọ mi ye Ida Candusso (emi ke ama ọkọdọ ebe ekekerede Ida Seignobos) ika Paris. Ndikwọrọ ikọ nnọ mme imọ owo ke Paris ama esisịn owo ndịk ke idem, edi mma n̄kpep Bible ye ata ediwak mbon oro ẹkesụhọrede idem. Ida ama ọdọ ebe adaha Africa ke 1956, edi ami mma nsụhọ ke Paris.

Ke 1960, mma ndọ eyenete kiet ke Bethel, nnyịn inyụn̄ inam utom akpan asiakusụn̄ ke Chaumont ye Vichy. Ke isua ition ama ekebe, mma mmen akpaikpai ikọn̄ nnyụn̄ ntre utom usiakusụn̄. Ama abiak mi esịm akpatre sia toto ke uyen, utịtmbuba mi ekedi ndidụk utom uyọhọ ini nnyụn̄ nsọn̄ọ ndu do. Ke ndusụk ini ẹma ẹkebe, ebe mi ama ọkpọn̄ mi etiene n̄wan en̄wen. Nditọete iren ye iban ẹma ẹnọ mi ibetedem ke mme isua nnanenyịn oro, ndien Jehovah ke aka iso obiomode mi mbiomo.—Ps. 68:19.

Ndụn̄ idahaemi ke Louviers ke Normandy, emi ekperede n̄kọk itieutom France. Kpa ye oro idem mîsọn̄ke mi, enem mi esịt ndikụt nte Jehovah ọdiọn̄de mi. Ukpep oro ẹkenọde mi an̄wam mi ndika iso nnyene eti edu idem tutu mfịn emi. Ete ye eka mi ẹma ẹkpep mi ke Jehovah edi ata owo emi n̄kemede ndima, ndida nnyene nneme, emi onyụn̄ ekemede ndiyere akam mi. Ke nditịm ntịn̄, ke n̄kekere m̀mê “ndinam didie nnọ Jehovah usiene kpukpru mfọnido emi enye ọfọnde ye ami?”—Ps. 116:12.

[Se ẹwetde ke ikpọ abisi ke page 6]

“Enem mi esịt ndikụt nte Jehovah ọdiọn̄de mi”

[Ndise ke page 5]

Ami nda emi ye n̄kpọ ukwi idiọk ofụm ke ini n̄kedide isua itiokiet

[Ndise ke page 5]

Ami ye mme isụn̄utom ye mme asiakusụn̄ ke Luxembourg ke ini a-san̄asan̄a ubịnikọt utom ukwọrọikọ ke ini n̄kedide isua 16

[Ndise ke page 5]

Ami ye Papa ye Mama ke ini ikodụkde mbono ke 1953