Akpa Mme Christian ye Mme Abasi Rome

EKPRI Pliny emi akakarade Bithynia ama ewet Trajan, akwa edidem Rome, ete: “Se nsinamde edi emi ye mme Christian. Esidi mma mbụp m̀mê mmọ ẹdi Christian, mmọ ẹma ẹnyịme, nyafiak mbụp, ekem mfiak mbụp nnyụn̄ ndọhọ ke nyọnọ mmọ ufen. Edi edieke mmọ ẹsụk ẹdọhọde ke idi Christian, ndọhọ ẹda mmọ ẹkewot.” Amaedi mbon oro ẹkekan̄de Christ, ẹsụn̄i enye, ẹnyụn̄ ẹkabade ẹtuak ibuot ẹnọ mbiet akwa edidem Rome ye mme ndem oro Pliny akadade edi esop, Pliny ọdọhọ ete: “Mma nsisana mmọ nyak.”

Ẹkekọbọ akpa mme Christian sia mmọ mîkenyịmeke ndituak ibuot nnọ akwa edidem ye mme ndem oro ẹkesikponode ini oro. Nso kaban̄a mme ido ukpono eken, emi ẹkesụk ẹdude ke mme obio oro Rome ẹkekarade? Ewe abasi ke mmọ ẹkesikpono, ndien didie ke mbon Rome ẹkesinam n̄kpọ ye mmọ? Ntak emi ẹkekọbọde mme Christian sia mmọ mîkenyịmeke ndiwa n̄kpọ nnọ mme abasi Rome? Ibọrọ mbụme emi ayanam idiọn̄ọ se ikpanamde edieke ẹdọhọde ida n̄kpọ emi ikpanamde inọ Jehovah kpọt inam inọ owo m̀mê n̄kpọ en̄wen.

Mme Ido Ukpono ke Mme Obio Oro Rome Ẹkekarade

Mme abasi oro ẹkesikponode ke mme obio oro Rome ẹkekarade ẹma ẹwak etieti. Kpa ye oro ido ukpono mme Jew mîkedịghe ukem ye eke mbon Rome, mmọ ẹma ẹyak mme owo ẹka iso ẹdụk ido ukpono emi. Kpukpru usen, ẹma ẹsiwa nditọ erọn̄ inan̄ ye nyara enan̄ iba ke temple Jerusalem ẹnọ Caesar ye idụt Rome. Edide abasi kiet kpọt akadia uwa emi m̀mê ediwak abasi ẹkedia, oro ikebeheke mbon Rome, se ikebehede mmọ ekedi ke emi ama anam mme Jew ẹfiọk ke Rome ẹkara mmimọ.

Mbon ndedịbe n̄ka ke obio ẹkesikpono ndem ke utọ ke utọ. Ata ediwak owo ẹma ẹdiọn̄ọ ukpepn̄kpọ mbụkeset mbon Greece, owo itịn̄ke-tịn̄ iban̄a ubreidiọn̄. Inua-okot ido ukpono emi ẹkediọn̄ọde nte mbon ndedịbe odudu ke Edem Usiahautịn ẹkedọhọ mme andidụk ido ukpono emi ke mmọ idikpaha tutu amama, ke ẹyenam mmọ ẹfiọk ini iso, ẹnyụn̄ ẹnọ mmọ odudu ndisinyene nneme ye mme abasi. Ido ukpono emi ama asuana ọyọhọ kpukpru obio emi Rome ẹkekarade. Mme abasi oro ẹkenen̄erede ẹwọrọ etop ini oro ẹkedi ndem Egypt emi ẹkotde Serapis ye Isis, ndem mmọn̄ Syria emi ẹkotde Atargatis, ye abasi utịn Persia emi ẹkotde Mithra.

N̄wed Utom etịn̄ aban̄a mme okpono ndem oro ẹkekande akpa mme Christian ẹkụk. Ke uwụtn̄kpọ, abiaidiọn̄ emi  ekedide eyen Jew ekesinọ owo ukara Rome emi akakarade Cyprus item. (Utom 13:6, 7) Mbon Lystra ẹkekere ke Paul ye Barnabas ẹdi abasi Greece oro ẹkekotde Hermes ye Zeus. (Utom 14:11-13) Ke ini Paul okodude ke Philippi, enye ama osobo ofụn an̄wan kiet emi ekedide abiaidiọn̄. (Utom 16:16-18) Enye ama ọdọhọ mbon Athens ke ‘etie nte mmọ ẹbak mme abasi ẹkan mbon en̄wen.’ Itieuwa kiet ama odu ke Athens emi ẹkewetde ẹte: “Enyene Abasi Emi Owo Mîfiọkke.” (Utom 17:22, 23) Mbon Ephesus ẹkesikpono ndem emi ẹkotde Artemis. (Utom 19:1, 23, 24, 34) Mme owo ẹkekere ke Paul ayakpa ke urụkikọt ama okodom enye ke Isuo Malta, edi ke ẹma ẹkekụt ke n̄kpọ inamke enye, mmọ ẹdọhọ ke enye edi abasi. (Utom 28:3-6) Mme Christian ẹkenyene ndinen̄ede n̄kpeme idem ke mme obio emi mbak mme owo ẹdinam mmọ ẹdue Abasi.

Ido Ukpono Rome

Nte obio emi Rome ẹkekarade akakade iso awak, ntre ke mmọ ẹkenyene mbufa abasi, ẹnyụn̄ ẹdọhọ ke mmọ ẹsụk ẹdi abasi oro mmimọ ikponode ke mbiet en̄wen. Utu ke nditre mme esen esen ido ukpono emi, mbon Rome ẹkekam ẹnyenyịme mmọ ẹnyụn̄ ẹtiene ẹdụk. Nte Rome ẹkesan̄ade ẹnyene nsio nsio ido ukpono edi oro. Idụhe abasi Rome oro okoyomde ẹkpono imọ ikpọn̄-ikpọn̄. Owo kiet ekeme ndikpono nsio nsio abasi, inyeneke mfịna.

Abasi mbon Rome oro ẹkekponode ẹkan ekedi Jupiter, emi ẹkekotde Optimus Maximus, emi ọwọrọde akakan. Ẹkedọhọ ke enye esisan̄a ke ofụm, edịm, emịnen̄mịnen̄, ye ke obuma. Eyeneka esie an̄wan emi eketienede enye akara ekekere Juno. Ẹkedọhọ ke enye esisịne ke ọfiọn̄; ke enye esinyụn̄ ekpeme iban ke se ededi oro mmọ ẹnamde, ke Minerva adiaha esie esinam owo enyene usọ, ubọkutom, onyụn̄ ọdiọn̄ọ ndin̄wana ekọn̄.

Mme abasi mbon Rome ikenyeneke ibat. Ẹkesida Lares ye Penates nte mme abasi ubon. Vesta ekedi ndem otụn̄ikan̄. Ndem emi mmọ ẹkekerede ke okodu toto ke editọn̄ọ ekekere Janus, onyụn̄ enyene iso iba. Ẹma ẹnyene abasi ẹnọ kpukpru n̄kpọ. Idem n̄kpọ nte ọkpọsọn̄ ekikere ekedi abasi ọnọ mbon Rome. Pax ekedi abasi emem, Salus edi eke nsọn̄idem, Pudicitia edi abasi nsụkidem ye edisana ido, Fides edi abasi emi esinamde owo anam akpanikọ, Virtus ọnọ owo uko, ndien Voluptas edi abasi emi anamde owo okop inemesịt. Mbon Rome ẹkekere  ke ọkpọkọm owo ọkọn̄ ikọn̄ ke abasi anam. Ke edieke owo oyomde ndikụt unen ke n̄kpọ ke ana enye ọbọn̄ akam, awa uwa, onyụn̄ esịn usọrọ ọnọ abasi emi esede aban̄a n̄kpọ oro.

N̄kpọ kiet oro ẹkesidade ẹdiọn̄ọ m̀mê mme abasi ẹma n̄kpọ m̀mê imaha ekedi ndika n̄kobụp n̄kpọ. Ndien ata akpan usụn̄ oro mmọ ẹkesinamde emi ekesidi ndise n̄kpọ esịt idịbi unam oro ẹwade. Nte n̄kpọ idịbi unam oro eketiede ke ẹkeda ẹfiọk m̀mê mme abasi ẹma se owo oyomde ndinam m̀mê imaha.

Ke n̄kpọ nte isua 2,200 emi ẹkebede, ke mbon Rome ẹkedidọhọ ke abasi mmimọ oro ẹkotde Jupiter edi ukem ye eke mbon Greece emi ẹkotde Zeus, ke Juno mmimọ onyụn̄ edi ukem ye Hera mbon Greece, ye ntre ntre. Mbon Rome ẹma ẹnyụn̄ ẹnyịme ukpepn̄kpọ mme abasi Greece. Mmọ ikesitoroke mme abasi mmọ sia mme abasi emi ẹkesinyụn̄ ẹdu uwem nte mbon oro ẹkekponode mmọ. Ke uwụtn̄kpọ, ẹkedọhọ ke Zeus ekedi adan̄ owo ke n̄kanubọk ye adan̄ nditọwọn̄ emi esidan̄de owo ye ekpo. Obukpo ido mme abasi emi—emi ẹkesiwakde ndiwụt ke ikpọ efe ndise eset oro—ama anam mbon oro ẹsikponode mmọ ẹkere ke idiọkke ndidu oburobụt uwem.

Etie nte ibat ibat mme aka-n̄wed kpọt ẹkenịm utọ n̄kpọ emi ke akpanikọ. Ndusụk mmọ ẹkedọhọ ke enye edi ndamban̄a n̄kpọ. Utọ n̄kpọ emi anam mme owo ẹdọhọ ke mbụme oro Pontius Pilate okobụpde Jesus ete “Nso idi akpanikọ?” okowụt ke mme aka-n̄wed eyo oro ikadaha n̄kpọ ndomokiet ke akpanikọ. (John 18:38) Mmọ ẹkekere ke ndidomo ndidụn̄ọde mfiọk se idide akpanikọ eketie nte ndiduọk inụn̄ ke nsia ebiọn̄.

Ndituak Ibuot Nnọ Akwa Edidem Rome

Ẹketọn̄ọ ndituak ibuot nnọ akwa edidem Rome ke ini ukara Augustus (emi akakarade tọn̄ọ ke isua 27 M.E.N. tutu esịm 14 E.N.). Akpan akpan ke n̄kan̄ Edem Usiahautịn oro ẹkesisemde usen Greek ke ẹkenen̄ede ẹma Augustus sia mmọ ẹma ẹbọ ufen ekọn̄ ke anyan ini, ndien ukara Augustus ama anam mmọ ẹforo ẹnyụn̄ ẹdụn̄ọ ke emem ye ifụre. Mme owo ẹkeyom ndika iso ndu ke idak owo emi mmimọ ikụtde, emi ekemede ndikpeme mmimọ. Mmọ ẹkeyom ukara emi edinyịmede ido ukpono ekededi, emi edisịnde udọn̄ inọ ufreidụt, onyụn̄ anam ofụri ererimbot ẹsụk ibuot ẹnọ owo kiet emi ẹdade nte andinyan̄a. Ntre ke ẹketọn̄ọ ndituak ibuot nnọ akwa edidem Rome.

Okposụkedi emi Augustus mîkayakke mme owo ẹkot enye abasi ke ini enye okodude ke uwem, enye ọkọdọhọ ke akpana kpukpru owo ẹkpono Rome nte abasi. Ekedi ke Augustus ama akakpa ke ẹkeda enye nte abasi. Ini oro ndien ke ẹketọn̄ọ ndikpono Rome ye Akwa Edidem Rome. Ibịghike, ẹma ẹtọn̄ọ ndituak ibuot nnọ akwa edidem Rome ke kpukpru ebiet emi Rome ẹkekarade, ndien emi ekedi usụn̄ ndida n̄wụt ke owo okpono Ukara onyụn̄ osụk ibuot ọnọ enye.

Akpa akwa edidem Rome oro okoyomde ẹtuak ibuot ẹnọ imọ ekedi Domitian, emi akakarade ọtọn̄ọde ke isua 81 E.N. esịm 96 E.N. Ini esie ke mbon Rome ẹkekụt ke mme Christian ye mme Jew ikponoke ukem Abasi, ntre ẹma ẹtọn̄ọ ndikọbọ mme Christian oro mmọ ẹkedade nte obufa mbon ido ukpono. Etie nte eyo ukara Domitian emi ke ẹkekọbi apostle John ke isuo Patmos ke nditie “ntiense mban̄a Jesus.”—Edi. 1:9.

John eketie ke ntan̄mfep ewet Ediyarade. Enye ama etịn̄ aban̄a Christian kiet emi ekekerede Antipas, emi ẹkewotde ke Pergamum, kpa ebiet emi ẹkesinen̄erede ẹtuak ibuot ẹnọ akwa edidem Rome. (Edi. 2:12, 13) Etie nte Ukara Rome ẹma ẹyom mme Christian ẹtiene ẹtuak ibuot ẹnọ akwa edidem ini oro. M̀mê ntre-e, se ifiọkde edi nte ke n̄kpọ nte isua 112 E.N., Ekpri  Pliny ama ọdọhọ mme Christian ke Bithynia ẹtiene ẹtuak ibuot ẹnọ akwa edidem, nte ikokụtde ke leta oro enye ekewetde Trajan ke ntọn̄ọ ibuotikọ emi.

Akwa Edidem Trajan ama otoro Pliny ke se enye akanamde emi, onyụn̄ ọnọ uyo ete ẹwot Christian ekededi emi mîmaha ndikpono abasi Rome. Trajan ekewet ete: “Edi edieke Christian ndomokiet akan̄de mbuọtidem, onyụn̄ ọtọn̄ọ ndikpono mme abasi nnyịn, ẹfen ẹnọ enye sia enye akabade esịt (inamke n̄kpọ m̀mê nso ke enye ekedi akpa).

Mbon Rome ikekereke ke enyene Abasi ekededi emi okpoyomde ẹtuak ibuot ẹnọ imọ ikpọn̄-ikpọn̄. Mme abasi Rome ikoyomde utọ utuakibuot oro, ntre ntak emi Abasi mme Christian okpoyomde ẹtuak ibuot ẹnọ imọ ikpọn̄-ikpọn̄? Ndikatuak ibuot nnọ abasi Rome okowụt ke owo ọdiọn̄ọ ke Rome ẹkara. Mmọdo, nditre ndituak ibout nnọ mme abasi Rome eketie nte ndiyom iduọ ukara. Pliny ama edikụt ke ndidomo ndinyịk mme Christian ẹtiene ẹkpono mme abasi Rome ekedi ndiduọk inụn̄ ke nsia ebiọn̄. Mme Christian ẹma ẹfiọk ke oro edi unana edinam akpanikọ nnọ Jehovah, ntre ata ediwak mmọ ẹma ẹnyịme n̄kpa utu ke nditiene ntuak ibuot nnọ akwa edidem emi ekedide ukpono ndem.

Didie ke kpukpru emi ebehe nnyịn mfịn? Ndusụk ukara eyomfịn ẹsiyom mme owo ẹmenede ubọk ẹnọ ọfọn̄ etakubom m̀mê n̄kpọ en̄wen emi adade aban̄a idụt mmọ. Nnyịn emi idide Christian imesinam se ukara ẹdọhọde. (Rome 13:1) Edi amaedi edinam oro oyomde mme owo ẹmenede ubọk ẹnọ ọfọn̄ etakubom, Jehovah Abasi nnyịn emi oyomde ẹtuak ibuot ẹnọ imọ ikpọn̄-ikpọn̄ iyomke-yom utọ n̄kpọ oro, ndien Ikọ esie ọdọhọ ‘ifehe ikpọn̄ ukpono ndem,’ inyụn̄ ‘ikpeme idem ke ndem.’ (1 Cor. 10:14; 1 John 5:21; Nah. 1:2) Jesus ọkọdọhọ ete: “Edi Jehovah Abasi fo ke ana afo atuak ibuot ọnọ, onyụn̄ edi enye ikpọn̄ ke ana afo anam edisana utom ọnọ.” (Luke 4:8) Nnyịn ikpakam ika iso inam akpanikọ inọ Abasi emi ituakde ibuot inọ.

[Se ẹwetde ke ikpọ abisi ke page 5]

Ata mme Christian ẹsituak ibuot ẹnọ Jehovah ikpọn̄-ikpọn̄

[Ndise ke page 3]

Akpa mme Christian ikamaha ndituak ibuot nnọ akwa edidem Rome m̀mê mme abasi Rome

Akwa Edidem Domitian

Zeus

[Ebiet ẹdade n̄kpọ ẹto]

Akwa Edidem Domitian: Todd Bolen/Bible Places.com; Zeus: Todd Bolen/Bible Places.com ẹsio ndise emi ke Archaeological Museum of Istanbul

[Ndise ke page 4]

Mme Christian ke Ephesus ikamaha nditiene n̄kpono ọwọrọetop ndem Artemis.—Utom 19:23-41