Mmọkọm Jehovah ke Ndinam N̄kpọ Esie, kpa ye Mme Idomo

Nte Maatje de Jonge-van den Heuvel obụkde

AMI ndi isua 98. Mmokop inemesịt ndida 70 ke otu oro nnam n̄kpọ Jehovah—edi emi iwọrọke ke owo ikodomoke mbuọtidem mi. Ke ini udiana ekọn̄ ererimbot, ẹma ẹsịn mi ke itienna ekikere, emi unana nsịnudọn̄ akanamde mi nnam ubiere oro n̄katuade n̄kpọfiọk nte ini akakade. Ke isua ifan̄ ẹbede, mma nsobo ọkpọsọn̄ idomo en̄wen. Kpa ye oro, mmọkọm Jehovah ke ndinam n̄kpọ esie kpa ye mme idomo.

Uwem mi ama okpụhọde ke October 1940. N̄kodụn̄ ke Hilversum, emi edide n̄kpọ nte kilomita 24 ọtọn̄ọde ke edem usụk edem usiahautịn Amsterdam ke Netherlands. Nazi akakara idụt emi. Mma ndọ Jaap de Jonge, ata eti ebe, ke isua ition, ima inyụn̄ inyene ediye eyenan̄wan isua ita emi ekekerede Willy. Nnyịn ikodụn̄ ikpere ubon emi ẹkedide ubuene, ẹnyụn̄ ẹyomde-yom se ẹdade ẹbọk nditọ itiaita. Kpa ye oro, mmọ ẹkesinọ akparawa kiet emi ekedide edidụn̄ ye mmọ itieidụn̄ ye udia. Mma n̄kere nte, ‘Nso ikpanam mmọ ẹnyịme ndinam emi?’ Ke ini n̄kadade udia nsọk mmọ, mma ndifiọk ke akparawa oro ekedi asiakusụn̄. Enye ama etịn̄ ọnọ mi aban̄a Obio Ubọn̄ Abasi ye mme edidiọn̄ oro enye edidade idi. Se n̄kekpepde ama enen̄ede otụk mi, ndien mma nsọsọp mbọ akpanikọ. Kpasụk isua oro, mma nyak idem mi nnọ Jehovah nnyụn̄ nna baptism. Ke isua kiet ama ekebe, ebe mi n̄ko ama etiene ọbọ akpanikọ.

Okposụkedi emi mmen̄kenen̄ekede mfiọk Bible, mma nnen̄ede mfiọk ke edieke ndide Ntiense, ke n̄kodụk esop oro ẹkekpande. Mma mfiọk n̄ko ke ẹma ẹdọdọn̄ ediwak Ntiense ke ufọk-n̄kpọkọbi ke ntak emi mmọ ẹkekwọrọde etop Obio Ubọn̄. Kpa ye oro, n̄kabiatke ini nditọn̄ọ ndikwọrọ ikọ ke ufọk ke ufọk, ami ye ebe mi inyụn̄ inyịme mme asiakusụn̄ ye mme esenyịn oro ẹsan̄ade-san̄a ẹsidụn̄ ke ufọk nnyịn. Ufọk nnyịn n̄ko ke ẹkesibon mme n̄wed Bible emi nditọete irenowo ye iban ẹkesidade ke Amsterdam ẹsọk nnyịn. Enan̄ukwak emi mmọ ẹkenamde ndisida mmen n̄wed ẹma ẹsimen ata ediwak n̄wed, emi ẹkesidade ọfọn̄itai ẹfụk. Mme isụn̄utom oro ẹkenyene ima ye uko didie ntem! Mmọ ẹma ẹnyịme ndidụk afanikọn̄ ke ntak nditọete mmọ.—1 John 3:16.

“Mama, Ndi Ọyọsọp Ọnyọn̄ Edi?”

Ke n̄kpọ nte ọfiọn̄ itiokiet ẹma ẹkebe tọn̄ọ n̄kana baptism, bodisi ita ẹma ẹdi ufọk nnyịn. Mmọ ẹma ẹbe ẹdụk ufọk ẹdụn̄ọde ẹyom n̄kpọ. Okposụkedi emi mmọ mîkekwe ekpri ubet oro n̄wed ọkọyọhọde, mmọ ẹma ẹkụt n̄wed ifan̄ emi ikedịpde ke idak bed nnyịn. Mmọ ẹma ẹdọhọ mi ke ebe oro ẹte ntiene mmimọ n̄ka itieutom mme bodisi ke Hilversum. Ke ini n̄kafatde Willy adiaha nnyịn mbemiso ndahade, enye ama obụp ete, “Mama, ndi ọyọsọp ọnyọn̄ edi?” Mma mbọrọ nte, “Ih, edima; uka ọyọsọp ọnyọn̄ edi.” Edi isua  kiet ye ubak ẹma ẹbe mbemiso n̄kafiakde mfat enye.

Bodisi kiet akada mi asan̄a ke tren aka Amsterdam man ẹkebụp mi mbụme. Mme andifak mi mbụme ẹma ẹdomo ndinam mi nsiak nditọete ita emi ẹkedide Mme Ntiense Jehovah ke Hilversum. Mma ndọhọ nte: “Mfiọkke mmọ ke mîbọhọke owo kiet. Enye esinyam mmọn̄eba ọnọ nnyịn.” Ndien ntre ke ekedi; eyenete oro ekesinyam mmọn̄eba. Mma ndian do nte: “Edi m̀mê enye edi kiet ke otu Mme Ntiense Jehovah, mbufo ẹkpebụp enye, idịghe ami.” Ke ini mmen̄ketịn̄ke aba n̄kpọ en̄wen, mmọ ẹma ẹyịbi mi ke iso ẹnyụn̄ ẹkọbi mi ke ọfiọn̄ iba. Ke ini ebe mi ọkọfiọkde ebiet emi n̄kodude, enye ama ada ọfọn̄ ye udia ọsọk mi. Ekem, ke August 1941, ẹma ẹnọ mi n̄ka Ravensbrück—ata idiọk itienna ekikere emi ẹkesidọn̄de iban, emi ekedide n̄kpọ nte kilomita 80 ọtọn̄ọde ke edem edere Berlin ke Germany.

“Sọn̄ Esịt, Edima”

Ke ima ikesịm, ẹma ẹsian nnyịn ke ẹyeyak nnyịn inyọn̄ọ edieke isịnde ubọk ke n̄wed ikan̄ mbuọtidem. Edi ami n̄kesịnke ubọk ke n̄wed oro. Utu ke oro, n̄kenyene ndiyak kpukpru n̄kpọ mi nnọ nnyụn̄ nsion̄o ọfọn̄ nda iferi ke itie uyeremmọn̄. Mma nsobo ndusụk nditọete iban emi ẹtode Netherlands. Ẹma ẹnọ nnyịn ọfọn̄ itienna emi ẹkịmde idiọn̄ọ ọsọbọ ita uduot mmọn̄ibọn̄ ẹdian, usan, cup, ye ikpan̄. Akpa okoneyo, ẹkedọn̄ nnyịn ke ufọk-n̄kpọkọbi emi ẹsidọn̄de owo ke ibio ini. Do ke n̄katua ke akpa ini tọn̄ọ ẹkemụm mi. Mma n̄n̄wek eyet nte: “Nso iditịbe? Ndidu mi mbịghi adan̄a didie?” Ke nditịm ntịn̄, itie ebuana mi ye Jehovah ikenen̄ekede isọn̄ ini oro, sia ekedi ọfiọn̄ ifan̄ kpọt tọn̄ọ n̄kọbọ akpanikọ. N̄kosụk nnyenyene ekese ndikpep. Anaedi eyenete an̄wan emi otode Netherlands ama okụt nte mfụhọde ke itie ukot enyịn̄ ke ndan̄nsiere. Enye ama ọdọhọ ete: “Sọn̄ esịt, edima, sọn̄ esịt! Nso ikeme ndinam nnyịn idiọk?”

Ke ẹma ẹkekot owo enyịn̄, ẹma ẹda nnyịn ẹka ufọk-n̄kpọkọbi en̄wen, emi ediwak nditọete Christian iban emi ẹketode Germany ye Netherlands ẹkedarade nnyịn. Ndusụk nditọete iban ẹtode Germany ẹma ẹdodu do ẹbe isua kiet. Edidụk nsan̄a ye mmọ ama esịn udọn̄ ọnọ mi—ke nditịm ntịn̄, ama anam esịt ọsọn̄ mi. Ama enen̄ede enem mi n̄ko ndikụt ke ebiet emi nditọete nnyịn ẹkedude ama enen̄ede asana akan mme itieidụn̄ eken ke itienna oro. Ke ẹsiode ndisana ẹfep, ẹkediọn̄ọ itieidụn̄ nnyịn nte ebiet emi owo mîkeyịpke inọ, mîkọtọkke owo, m̀mê ndin̄wana en̄wan. Itienna nnyịn ekedi ata isio ye ibak ibak idaha oro nnyịn ikosobode ke itienna oro sia itienna nnyịn eketie nte edisana utan emi ndedehe inyan̄ akande okụk.

Nte Ikodude Uwem ke Itienna

Ima isinam utom ekese ke itienna inyụn̄ idia esisịt udia. Nnyịn ikesidemede idap ke n̄kanika ition usenubọk, ndien esisịt ini ke oro ebede ẹtọn̄ọ ndikot owo enyịn̄. Mbon ukpeme ẹma ẹsinam nnyịn ida ke an̄wa ke hour kiet, ekpedi edịm edep m̀mê eyo ada. Ke n̄kanika ition mbubreyo, ke ima ikanam ọkpọsọn̄ utom ofụri usen oro, ẹma ẹfiak ẹkot owo enyịn̄. Ekem ima isita bred ye efere idụk idap—inen̄ede ikpa mba.

 Kpukpru usen, ke ẹsiode Sunday ẹfep, ẹkesinọ mi n̄kanam utom ke in̄wan̄, emi n̄kesidade ofụt n̄kpen̄e wheat, ntịbi ukpe, nnyụn̄ nyet ufọkedi. Okposụkedi emi utom emi ọkọsọn̄de onyụn̄ edehede, mma nsinam enye kpukpru usen sia n̄kosụk ndide n̄kaiferi nnyụn̄ n̄kopde odudu. N̄ko-n̄ko, mma nsidọn̄ idemmi esịt ke ndikwọ ikwọ Obio Ubọn̄ ke ini nnamde utom. Edi kpukpru usen ama esidọn̄ mi ndikụt ebe mi ye adiaha nnyịn.

Ẹkesinọ nnyịn ata esisịt udia, edi nnyịn kpukpru nditọete iban ima isifam ekpri bred inịm kpukpru usen man ikpenyene udia amana awak ke Sunday ke ini ikesinyenede ifet ndisobo ọtọkiet man ineme mme ibuotikọ Bible. Nnyịn ikenyeneke mme n̄wed Bible, edi mma nsitịm n̄kpan̄ utọn̄ nnọ mme anam-akpanikọ nditọete iban Germany oro ẹkebịghide ke esop, ke ini mmọ ẹnemede mme n̄kpọ eke spirit. Ima ikam inịm Editi n̄kpa Christ.

Nnanenyịn, Editua N̄kpọfiọk, ye Nsịnudọn̄

Ndusụk ini, ẹma ẹsiwụk nnyịn ẹte inam utom oro ekenyenede ebuana nnennen nnennen ye ekọn̄ ukara Nazi. Sia nnyịn isidade san̄asan̄a ke mbubehe ukara, kpukpru nditọete iban ẹma ẹsịn ndinam utom oro, mma nnyụn̄ n̄kpebe uwụtn̄kpọ uko mmọ. Ẹma ẹnịm nnyịn biọn̄ ke ediwak usen, ẹnyụn̄ ẹwụk nnyịn ke itie ukot owo enyịn̄ ke ediwak hour. Isan̄ kiet, ke ini etuep, ẹma ẹkọbi nnyịn ẹsịn ke itieidụn̄ ke usen 40 owo inọhọ n̄kpọ ndomokiet ndida nnam ufọk ofiop.

Sia ikedide Mme Ntiense Jehovah, ẹma ẹsian nnyịn ediwak ini ẹte ke ẹyesana nnyịn ẹyak edieke isịnde ubọk ke n̄wed ikan̄ mbuọtidem nnyịn. Ke mma n̄kodụn̄ ke Ravensbrück mbe isua kiet, idem ama enen̄ede emem mi. Ama enen̄ede ọdọn̄ mi ndikụt ebe mi ye adiaha nnyịn tutu n̄ka mbịne mbon ukpeme n̄kọdọhọ ẹnọ mi babru oro ọdọhọde ke ami ndidịghe aba Eyen Ukpepn̄kpọ Bible, nnyụn̄ nsịn ubọk.

Ke ini nditọete iban oro ẹkekopde se n̄kanamde, ndusụk mmọ ẹma ẹtọn̄ọ ndisọn mi. Edi Hedwig ye Gertrud, nditọete iban iba oro ẹsọn̄de, emi ẹtode Germany ẹma ẹyom mi ẹkụt ẹnyụn̄ ẹdọhọ mi ke mmimọ imama mi. Ke adan̄aemi ikanamde utom ke ufọkedi, mmọ ẹma ẹtịn̄ ẹnọ mi nte ọfọnde ndisọn̄ọ nda nnam akpanikọ nnọ Jehovah ye nte ikpowụtde ke imama enye ke nditre ndikan̄ mbuọtidem. Nte mmọ ẹkenamde n̄kpọ ye ami nte eka ẹnyụn̄ ẹnen̄erede ẹma mi ama enen̄ede otụk mi. * Mma mfiọk ke se n̄kanamde ikọfọnke nnyụn̄ nyom ndibiat un̄wọn̄ọ oro mfep. Mbubreyo usen kiet, mma nsian eyenete an̄wan kiet mban̄a ubiere mi ndibiat n̄wed oro n̄kesịnde ubọk mfep. Anaedi owo ukpeme ama okop nneme nnyịn sia kpasụk mbubreyo oro ẹma ẹsio mi ke itienna inikiet inikiet ẹsịn ke tren ẹnọ mi nnyọn̄ Netherlands. Kiet ke otu mme eseutom—nsụk nteti iso esie—ama ọdọhọ mi ete, “Afo osụk edi Bibelforscher (Eyen Ukpepn̄kpọ Bible), ndien se edisụk idide edi oro.” Mma mbọrọ nte, “Ih nyaka iso ndi, ke Jehovah enyịmede.” Edi mma n̄ka iso n̄kere nte, ‘Ndinam didie mbiat un̄wọn̄ọ oro?’

N̄kpọ kiet ke n̄wed ukan̄ mbuọtidem oro ọkọdọhọ ete: “Nda emi n̄n̄wọn̄ọ ke tutu amama ndinamke aba n̄kpọ N̄ka Nditọ Ukpepn̄kpọ Bible Ofụri Ererimbot.” Mma mfiọk se ndinamde! Ke January 1943, ke ndondo oro n̄kesịmde ufọk, mma mfiak ntọn̄ọ ndibuana ke utom ukwọrọikọ. Nte ededi, edieke mbon Nazi ẹkpefiakde ẹmụm mi nte n̄kwọrọde mban̄a Obio Ubọn̄ Abasi, ufen mi okpokpon etieti.

Man n̄ka iso n̄wụt Jehovah ke nyom ndidi anam-akpanikọ asan̄autom esie, ami ye ebe mi ima ifiak inọ ufọk nnyịn nte ebietidụn̄ mme isụn̄utom ye mme esenyịn oro ẹsan̄ade-san̄a. Esịt ekenem mi didie ntem ndifiak nnyene ifet efen ndiwụt ke mmama Jehovah ye ikọt esie!

Akwa Afanikọn̄

Ọfiọn̄ ifan̄ mbemiso ekọn̄ oro eketrede, n̄kpọ ama anam mi ye ebe mi. Willy adiaha  nnyịn ama ọduọ udọn̄ọ ke mbuari ke October 1944. Enye ọkọdọn̄ọ ata idiọk udọn̄ọ emi ẹkotde diphtheria. Idem esie ama ọdiọk inikiet inikiet, enye onyụn̄ akpa ke usen ita ẹma ẹkebe. Enye ekedi isua itiaba kpọt.

Nditaba ikpọn̄-ikpọn̄ eyen nnyịn ama abiak nnyịn etieti. Ke akpanikọ, mme idomo oro ẹkesịmde mi ke Ravensbrück ikefetke-fet ndibiak mi nte n̄kpa eyen mi. Edi ke mme ini nnanenyịn, nnyịn ima isiwak ndibọ ndọn̄esịt nto ikọ Psalm 16:8 emi: “Mmenịm Jehovah ke iso mi kpukpru ini. Koro enye odude mi ke ubọk nnasia, ami ndisehekede.” Ami ye ebe mi imenen̄ede inịm un̄wọn̄ọ Jehovah kaban̄a ediset ke n̄kpa. Nnyịn ima isọn̄ọ ida ke akpanikọ inyụn̄ idi ifịk ifịk mme andikwọrọ eti mbụk. Ebe mi ama enen̄ede an̄wam mi nnam n̄kpọ Jehovah ye esịtekọm tutu enye akpa ke 1969.

Mme Edidiọn̄ ye Idatesịt

Ke ediwak isua emi ẹbede, akpan n̄kpọ kiet emi esinamde esịt enem mi edi ndinen̄ede ndụk nsan̄a ye mme asan̄autom uyọhọ ini. Kpa nte ekedide ke ini ekọn̄, ima isinọ mme esenyịn oro ẹsan̄ade-san̄a ye iban mmọ itie ẹdụn̄ ke ufọk nnyịn ke ini mmọ ẹdide ndise esop nnyịn. Maarten ye Nel Kaptein, ebe ye n̄wan emi ẹkenamde utom emi ẹsan̄ade-san̄a, ẹma ẹdụn̄ ke ufọk nnyịn ke isua 13! Ke ini Nel ọkọdọn̄ọde udọn̄ọ n̄kpa, mma nnyene ifet edise mban̄a enye ke ufọk nnyịn ke ọfiọn̄ ita tutu enye akpa. Ndidụk nsan̄a ye mmọ ye ndima nditọete ke edem nnyịn ama an̄wam mi n̄kop inem paradise eke spirit oro idude idahaemi.

Akakan n̄kpọ kiet ke uwem mi eketịbe ke 1995—ẹma ẹkot mi ẹte ndidụk edinam editi ke Ravensbrück. Do mma n̄kụt nditọete iban emi ikodude ntre ke itienna ekikere emi mmen̄kekwe ke se ibede isua 50! Ndisobo ye mmọ ekedi n̄kpọ inemesịt emi nnyịn mîdifreke, ye akwa ifet ndisịn udọn̄ nnọ kiet eken ẹka iso ẹdori enyịn ke usen emi mme owo nnyịn oro ẹkpan̄ade ẹdifiakde idu uwem.

Apostle Paul ọdọhọ ke Rome 15:4 ete ke “ikpenyene idotenyịn oto ke nnyịn ndiyọ nnyụn̄ mbọ ndọn̄esịt oro N̄wed Abasi ọnọde.” Mmọkọm Jehovah ke ndinọ idotenyịn emi, emi an̄wamde mi nnam n̄kpọ esie ye esịtekọm, idem kpa ye mme idomo.

[Ikọ Idakisọn̄]

[Ndise ke page 10]

Ami ye Jaap ke 1930

[Ndise ke page 10]

Willy adiaha nnyịn ke ini ekedide isua itiaba

[Ndise ke page 12]

Ke 1995, mma ntiene n̄ka edinam edifiak nsobo. Ami ndi ọyọhọ owo iba ọtọn̄ọde ke ufien, ke akpa udịm