Ndi Enye Edi Eti Uwụtn̄kpọ m̀mê Edi Ntọt Ọnọ Fi?
Ndi Enye Edi Eti Uwụtn̄kpọ m̀mê Edi Ntọt Ọnọ Fi?
“Abasi Jacob . . . eyekpep nnyịn mme usụn̄ esie, nnyịn iyonyụn̄ isan̄a ke mme afan̄usụn̄ esie.”—ISA. 2:3.
1, 2. Ke mme usụn̄ ewe ke afo ekeme ndibọ ufọn nto uwụtn̄kpọ mbon oro ẹtịn̄de ẹban̄a ke Bible?
NDI emenen̄ede enịm ke se ẹwetde ke Bible ekeme ndinyene ufọn nnọ fi? Bible esịne uwụtn̄kpọ mme anam-akpanikọ irenowo ye iban oro afo akpamade ndikpebe usụn̄ uwem ye mme edu mmọ. (Heb. 11:32-34) Edi etie nte afo omokụt mme ntọt uwụtn̄kpọ n̄ko—irenowo ye iban oro mînaha afo ekpebe mme edinam ye mme edu mmọ.
2 Ke nditịm ntịn̄, ndusụk owo oro ẹsiakde ke Bible ẹdi nti uwụtn̄kpọ oro anade ẹkpebe ye ndiọi uwụtn̄kpọ oro anade ẹfep. Kere ban̄a David, osụhọde-idem ekpemerọn̄ emi okonyụn̄ edide okopodudu edidem. Afo ọmọfiọk ke enye ekedi eti uwụtn̄kpọ owo emi akamade akpanikọ onyụn̄ ọbuọtde idem ye Jehovah. Kpa ye oro, David ama anam ikpọ idiọkn̄kpọ, utọ nte mbon oro ẹban̄ade Bath-sheba, Uriah, ye ndibat owo nte mîdotke. Edi ẹyak ineme iban̄a Solomon eyen esie—emi ekedide edidem onyụn̄ etienede ewet Bible. Idibem iso ineme usụn̄ iba emi enye ekenịmde eti uwụtn̄kpọ.
“Ọniọn̄ Solomon”
3. Ntak emi ikemede ndidọhọ ke Solomon ama enịm eti uwụtn̄kpọ ọnọ nnyịn-e?
3 Jesus Christ, emi edide Akamba Solomon, ama etịn̄ eti ikọ aban̄a Edidem Solomon, ndien emi owụt nnyịn ke enye edi eti uwụtn̄kpọ. Jesus ọkọdọhọ ndusụk mme Jew oro ẹkenyenede eyịghe ete: “Ẹyenam ọbọn̄ an̄wan edem usụk adaha ada ke ikpe ye emana emi onyụn̄ obiom enye ikpe; koro enye okotode mme utịt isọn̄ edi ndikop ọniọn̄ Solomon, edi, sese! se ikponde ikan Solomon odu mi.” (Matt. 12:42) Ke akpanikọ, Solomon ama ọwọrọ etop ke ntak ọniọn̄ esie, ndien enye ama ọdọhọ nnyịn iyom ọniọn̄.
4, 5. Solomon akasan̄a didie enyene ọniọn̄, edi didie ke nte nnyịn inyenede ọniọn̄ okpụhọde?
4 Ke ntọn̄ọ ntọn̄ọ ini emi Solomon ekedide edidem, Abasi ama owụt enye idem ke ndap onyụn̄ ọdọhọ enye eben̄e imọ n̄kpọ. Sia Solomon ọkọdiọn̄ọde ke imọ itịmke inyene ifiọk, enye ama eben̄e ọniọn̄. (Kot 1 Ndidem 3:5-9.) Solomon ndikeben̄e ọniọn̄ utu ke ndiben̄e inyene ye ubọn̄ ama enem Abasi esịt, ndien Abasi ama ọnọ edidem emi “esịt ọniọn̄ ye ifiọk”—onyụn̄ anam enye oforo. (1 Ndi. 3:10-14) Nte Jesus eketịn̄de, ọniọn̄ Solomon ama ọwọrọ etop tutu ọbọn̄ an̄wan Sheba etie okop mbụk onyụn̄ emen ata anyan isan̄ edi man edikop ke utọn̄ esiemmọ.—1 Ndi. 10:1, 4-9.
5 Nnyịn ke idem nnyịn idorike enyịn ndinyene ọniọn̄ ke utịbe utịbe usụn̄. Solomon ọkọdọhọ ke “Jehovah [ọnọ] ọniọn̄,” edi enye ama ewet n̄ko ete ke ana nnyịn isịn ukeme man inyene edu Abasi oro, ete: “[Ana] afo akpan̄ utọn̄ ke ọniọn̄, onyụn̄ esịn esịt fo ke mbufiọk.” Ke adianade ye oro, enye ama etịn̄ utọ ikọ nte ‘fiori kot,’ ‘ka iso yom,’ ye ‘ka iso dụn̄ọde yom’ ọniọn̄. (N̄ke 2:1-6) Nte an̄wan̄ade, nnyịn imekeme ndinyene ọniọn̄.
6. Ke mme usụn̄ ewe ke ikeme ndiwụt ke imọbọ ufọn ito eti uwụtn̄kpọ Solomon kaban̄a ọniọn̄?
6 Ọkpọfọn ibụp ite, ‘Ndi ami ke n̄kpebe uwụtn̄kpọ Solomon ke ndima ọniọn̄ Abasi?’ Mfịna okụk amanam ediwak owo ẹwụk esịt ye ekikere ke utom ye okụk mmọ mîdịghe anam mmọ ẹbiere orụk ye udomo n̄wed oro mmọ ẹkade. Nso kaban̄a fi ye ubon fo? Ndi mme ubiere oro ẹnamde ẹwụt ke mbufo ẹmema ẹnyụn̄ ẹyom ọniọn̄ Abasi? Ndi mbufo ndinam ukpụhọde ke se ẹwụkde ekikere m̀mê ke mme utịtmbuba mbufo ayayak mbufo ẹnen̄ede ẹyom ọniọn̄? Ke akpanikọ, ndinyene nnyụn̄ ndu uwem ke ọniọn̄ eyenyene nsinsi ufọn ọnọ fi. Solomon ekewet ete: “Ndien afo ọyọfiọk edinen ido ye edinen ikpe ye se inende, kpa ofụri se ifọnde.”—N̄ke 2:9.
Ndida Utuakibuot Akpanikọ nte Ebeiso N̄kpọ Ama Anam Ẹnyene Emem
7. Abasi akasan̄a didie edinyene ata ediye temple?
7 Ke ntọn̄ọ ntọn̄ọ ini ukara Solomon, enye ama ọtọn̄ọ ndibọp ata ediye temple oro edidade itie tent utuakibuot oro ẹkesidade ẹtuak ibuot toto ke eyo Moses. (1 Ndi. 6:1) Nnyịn imekeme ndikot enye temple Solomon, edi idịghe enye akada ekekere edibọp temple oro edi ikonyụn̄ iyomke ndinam enyịn̄ nnọ idemesie nte osio-n̄kpọ-ndi m̀mê nte imọ owo oro anamde n̄kpọ ọnọ obio. Ke nditịm ntịn̄, David ekebem iso aduak ndibọp temple, ndien ekem Abasi ọnọ enye David ọyọhọ ntọt aban̄a nte ẹdibọpde temple oro ye n̄kpoduoho emi ẹdidọn̄de. Ekem David ọnọ ata ediwak n̄kpọ emi ẹdidade ẹnam utom oro. (2 Sam. 7:2, 12, 13; 1 Chron. 22:14-16) Kpa ye oro, Solomon ekenyene ndibọp temple oro ẹkedade isua itiaba ye ubak ẹbọp do.—1 Ndi. 6:37, 38; 7:51.
8, 9. (a) Nso uwụtn̄kpọ ke Solomon ekenịm kaban̄a edisọn̄ọ nda nnam nti utom? (b) Nso iketịbe ke ntak emi Solomon akadade utuakibuot akpanikọ nte ebeiso n̄kpọ?
8 Ntre Solomon enịm eti uwụtn̄kpọ ọnọ nnyịn ke edisọn̄ọ nda nnam nti utom, enye okonyụn̄ owụk ntịn̄enyịn ke nnennen n̄kpọ. Ke ini ẹkebọpde temple oro ẹkụre ẹnyụn̄ ẹmende ekebe ediomi ẹdinịm ke esịt, Solomon ama ọbọn̄ akam an̄wan̄wa. Ndusụk ikọ emi enye eketịn̄de ke akam oro ọnọ Jehovah ẹdi emi: “Afo [akpakam] atat enyịn ese ufọk emi ke okoneyo ye ke uwemeyo, ese ebiet emi afo ọkọdọhọde ete, ‘Enyịn̄ mi edidu do,’ man okop akam emi asan̄autom fo edibọn̄de ese ebiet emi.” (1 Ndi. 8:6, 29) Nditọ Israel ye isenowo ẹma ẹkeme ndibọn̄ akam nse ufọk emi ẹkekotde enyịn̄ Abasi do.—1 Ndi. 8:30, 41-43, 60.
9 Nso iketịbe ke ntak emi Solomon akadade utuakibuot akpanikọ nte ebeiso n̄kpọ? Ke ẹma ẹkenam usọrọ ediyak temple oro nnọ, mme owo ẹma “ẹdara ẹnyụn̄ ẹkop idatesịt ke kpukpru mfọn oro Jehovah ọkọfọnde David asan̄autom esie ye Israel ikọt esie.” (1 Ndi. 8:65, 66) Ke nditịm ntịn̄, n̄wọrọnda emem ye uforo ẹma ẹdu ke isua 40 oro Solomon akakarade. (Kot 1 Ndidem 4:20, 21, 25.) Psalm 72 etịn̄ aban̄a emi onyụn̄ anam ifiọk mme edidiọn̄ emi idinyenede ke idak ukara Akamba Solomon, Jesus Christ.—Ps. 72:6-8, 16.
Ntọt Uwụtn̄kpọ Solomon
10. Ewe idiọkn̄kpọ Solomon ke ẹsisọp ẹti?
10 Edi ntak emi ikemede ndidọhọ ke uwem Solomon onyụn̄ edi ntọt uwụtn̄kpọ? Ekeme ndidi akpa n̄kpọ emi afo edikerede iban̄a edi isen iban ye ibanesa esie. N̄wed Abasi ọdọhọ ete: “Edikem ke ini Solomon ọsọn̄de, iban esie ẹwọn̄ọde enye esịt ẹtiene mme abasi efen; ndien enye isan̄ake aba ke ofụri esịt ye Jehovah.” (1 Ndi. 11:1-6) Eyịghe idụhe ke afo emebiere ke imọ idikpebeke ndisịme usụn̄ uwem esie emi. Edi ndi n̄kukụre ntọt uwụtn̄kpọ emi ikụtde ke uwem Solomon edi oro? Kere ban̄a ndusụk n̄kpọ ke uwem esie emi owo mîsisọpke iti, nyụn̄ se ntọt uwụtn̄kpọ mi edikụtde do.
11. Nso ke ikeme nditịn̄ mban̄a akpa n̄wan emi Solomon ọkọdọde?
11 Solomon akakara isua 40. (2 Chron. 9:30) Ntem, nso ikeme ndidi ubiere fo ke ini ekerede aban̄a 1 Ndidem 14:21? (Kot.) Nte ufan̄ikọ oro ọdọhọde, ke Solomon ama akakpa, Rehoboam eyen esie ama akabade edidem ke ini ekedide isua 41, ndien eka esie ekedi “Naamah okonyụn̄ oto Ammon.” Emi owụt ke mbemiso Solomon ekedide edidem, ke enye ama ọdọ n̄wan esenidụt emi ekedide idụt mme asua oro ẹkesikponode ndem. (Judg. 10:6; 2 Sam. 10:6) Ndi n̄wan oro ama esikpono ndem? Idem edieke edide ama esikpono, ekeme ndidi enye ama etre ukpono ndem onyụn̄ ọtọn̄ọ ndituak ibuot nnọ ata Abasi ukem nte Rahab ye Ruth. (Ruth 1:16; 4:13-17; Matt. 1:5, 6) Kpa ye oro, etie nte Solomon ama edinyene mme ukot ye mme iman emi ẹtode Ammon, oro mîkatuakke ibuot inọ Jehovah.
12, 13. Idiọk ubiere ewe ke Solomon akanam ke ntọn̄ọ ntọn̄ọ ukara esie, ndien ekeme ndidi enye ekekere didie?
12 Ndien n̄kpọ ama enen̄ede ọdiọk ke ini enye ekedide edidem. Solomon ama “odụk ediomi ndọ ye Pharaoh edidem Egypt onyụn̄ ọdọ eyen Pharaoh emen edi Obio David.” (1 Ndi. 3:1) Ndi n̄wan Egypt emi ama ekpebe Ruth ke nditọn̄ọ utuakibuot akpanikọ? N̄kpọ ndomokiet iwụtke ke enye ama anam ntre. Utu ke oro, nte ini akakade, Solomon ama ọwọrọ ọkpọn̄ Obio David ọkọbọp ufọk ọnọ enye (eyedi ye ifịn iban Egypt esie). Ntak-a? N̄wed Abasi ọdọhọ ete ke enye akanam oro sia mîkọfọnke okpono ndem odụn̄ ekpere ekebe ediomi.—2 Chron. 8:11.
13 Ekeme ndidi Solomon ekekere ke ọfọn ndidọ eyen edidem Egypt sia oro ayanam Israel ye Egypt ẹnen̄ede ẹdi ufan, edi ndi oro ama enen? Anyan ini ko ke edem, Abasi ama owụk ete ẹkûdọ mbon Canaan emi ẹkekponode ndem, onyụn̄ akam asiak ndusụk ke otu mmọ. (Ex. 34:11-16) Ndi Solomon ekekere ke owo ikasiakke Egypt isịn ke otu idụt oro? Idem edieke enye ekpekekerede ntre, ndi utọ ekikere oro ekpenen? Ke nditịm ntịn̄, enye ama ofụmi in̄wan̄-in̄wan̄ afanikọn̄ oro Jehovah eketịn̄de aban̄a—ndiwọn̄ọde eyen Israel n̄kpọn̄ utuakibuot akpanikọ n̄ka nsunsu utuakibuot.—Kot Deuteronomy 7:1-4.
14. Didie ke ikeme ndibọ ufọn nto ntọt uwụtn̄kpọ Solomon?
14 Ndi iyada usụn̄ uwem Solomon nte ntọt uwụtn̄kpọ? Eyenete an̄wan ekeme ndikere ke idiọkke ndiyom ima ke usụn̄ oro mîkemke ye item Abasi oro ọdọhọde ẹdọ ndọ “ke Ọbọn̄ ikpọn̄-ikpọn̄.” (1 Cor. 7:39) Utọ ekikere oro ekeme ndinam owo etiene abuana ke mbre mbuba m̀mê n̄ka ke ufọkn̄wed, osụhọde ibat okụk emi enye enyenede mbak edikpe ediwak tax, mîdịghe etịn̄ se mîdịghe akpanikọ ke ini ẹdọhọde enye ayarade se enye akanamde emi ekemede ndinam enye bụt. Akpan n̄kpọ edi ke anaedi Solomon ama ekere n̄kpọ ukwan̄ ukwan̄ man anam se Abasi akakpande, ndien nnyịn imekeme ndinam ukem oro mfịn.
15. Didie ke Jehovah akatua Solomon mbọm, edi nso ke nnyịn ikpeti iban̄a oro?
15 Enem ndikụt nte ke Bible ama eketịn̄ aban̄a Solomon ndidọ n̄wan esenidụt oro, enye etịn̄ nte Abasi ọkọnọde ọniọn̄ oro Solomon ekeben̄ede, onyụn̄ ọnọ enye inyene. (1 Ndi. 3:10-13) Solomon ama ofụmi item Abasi, edi idụhe n̄kpọ ndomokiet oro owụtde ke Jehovah ama ọsọsọp esịn enye nte edidem m̀mê enen̄ede otụnọ enye. Oro owụt ke Abasi ọdiọn̄ọ ke nnyịn idi mme anana-mfọnmma owo oro ẹkedade ntan ẹbot. (Ps. 103:10, 13, 14) Edi ti emi: Se inamde ekeme ndinyene utịp idahaemi m̀mê ke ini iso.
Ata Ediwak Iban!
16. Nso ke Solomon okofụmi ke ndikọdọ ediwak iban?
16 Ke Ikwọ Solomon, Edidem Solomon ama otoro eyenan̄wan kiet emi mîkọfiọkke erenowo ete ke enye eye akan mbọn̄ an̄wan 60 ye ibanesa 80. (Ikwọ Sol. 6:1, 8-10) Edieke oro akaban̄ade idaha Solomon, emi ọwọrọ ke enye ama enyene iban emi ẹwakde ntre ke ini oro ke ukara esie. Idem edieke ata ediwak m̀mê kpukpru mmọ ẹkedide mme andituak ibuot nnọ ata Abasi, Abasi ama ada Moses eteme ete edidem Israel “okûnyụn̄ ọdọ ediwak iban, mbak esịt esie ediwaha ọkpọn̄ usụn̄.” (Deut. 17:17) Enye emi n̄ko ikonyụn̄ inamke Jehovah esịn Solomon. Ke akpanikọ, Abasi okosụk ọdọdiọn̄ Solomon onyụn̄ ada enye ewet Ikwọ Solomon ke Bible.
17. Akpanikọ ewe ke nnyịn mîkpofụmike?
17 Ndi emi ọwọrọ ke Solomon ama ofụmi ibet Abasi ibọhọ ufen m̀mê ke nnyịn imekeme ndinam ntre? Ihih. Utu ke oro, enye owụt ke ime Abasi ekeme ndibịghi. Kpa ye oro, owo kiet ke otu ikọt Abasi ndifụmi ndausụn̄ esie nnyụn̄ ntre ndibọ ufen ke ebe oro iwọrọke ke idiọk utịp ididịghe ke ini iso. Ti se Solomon ekewetde ete: “Sia mîwarake ndinọ ufen ke idiọk edinam, ntak edi oro esịt nditọ owo ọsọn̄ọde eyịre ke ndinam idiọk.” Enye ama adian do ete: “Mmọfiọk n̄ko nte ke edifọn ye mmọ emi ẹbakde ata Abasi, koro mmọ ẹbakde enye.”—Eccl. 8:11, 12.
18. Didie ke se ikọwọrọde Solomon owụt nte Galatia 6:7 edide akpanikọ?
18 Ubaha nte Solomon akpakadade akpanikọ oro nte akpan n̄kpọ! Enye ama anam ekese nti n̄kpọ, Abasi onyụn̄ ọdiọn̄ enye. Edi nte ini akakade, ekedi enye anam ndudue kiet mfịn anam en̄wen n̄kpọn̄. Enye ama edinyene idiọk edu. Se ẹkenọde apostle Paul odudu ada ewet ke ukperedem edi akpanikọ didie ntem: “Ẹkûyak ẹtụn mbufo usụn̄: owo ikemeke ndibian̄a Abasi. Koro se ededi eke owo ọtọde, oro ke enye edinyụn̄ ọdọk”! (Gal. 6:7) Nte ini akakade, Solomon ama ọdọk utịp edifụmi item Abasi. Ikọ Abasi ọdọhọ ete: “Edidem Solomon ama ediwak isen iban ọkọrọ ye eyen Pharaoh, ye iban Moab, ye eke Ammon, ye Edom, ye Sidon ye Hittite.” (1 Ndi. 11:1) Etie nte ediwak ke otu iban oro iketreke ndituak ibuot nnọ nsunsu abasi, ndien Solomon ama etiene mmọ atuak ibuot ọnọ mmọ. Enye ama awaha ọkpọn̄ usụn̄ onyụn̄ ataba mfọn Abasi nnyịn oro esimede ime.—Kot 1 Ndidem 11:4-8.
Kpep N̄kpọ to Eti ye Idiọk Uwụtn̄kpọ Esie
19. Ntak emi afo ekemede ndidọhọ ke Bible ọdọn̄ọ ediwak nti uwụtn̄kpọ?
19 Jehovah ama ada ima ọnọ Paul odudu spirit ada ewet ete: “Kpukpru n̄kpọ oro ẹkewetde ke ini edem, ẹkewet mmọ ndida nteme nnyịn, man ikpenyene idotenyịn oto ke nnyịn ndiyọ nnyụn̄ mbọ ndọn̄esịt oro N̄wed Abasi ọnọde.” (Rome 15:4) Mme n̄kpọ oro ẹkewetde do ẹsịne ediwak nti uwụtn̄kpọ irenowo ye iban emi ẹkenyenede n̄wọrọnda mbuọtidem. Paul ama ọdọhọ ete: “Nso efen ke ndidọhọ? Koro ini ididụhe ami ndika iso mbụk mban̄a Gideon, Barak, Samson, Jephthah, David ọkọrọ ye Samuel ye mme prọfet eken, emi ẹkedade mbuọtidem ẹkan mme obio ubọn̄ ke en̄wan, ẹnam edinen ido, ẹbọ mme un̄wọn̄ọ, . . . ẹsio mmọ ke itie mmemidem ẹnam ẹkop odudu.” (Heb. 11:32-34) Nnyịn imekeme, ikponyụn̄ inyene ndibọ ufọn nto nti uwụtn̄kpọ emi ẹdude ke N̄wed Abasi, itiene inyụn̄ ikpebe se idude ke nti mbụk Bible oro.
20, 21. Ntak emi afo ebierede ndibọ ufọn nto mme ntọt uwụtn̄kpọ emi ẹdude ke Ikọ Abasi-e?
20 Edi ndusụk mbụk Bible ẹdọn̄ọ mme ntọt uwụtn̄kpọ. Imekeme ndikụt ndusụk mmọ ke uwem irenowo ye iban emi Jehovah ekenyịmede ke idaha kiet onyụn̄ adade anam n̄kpọ nte mme asan̄autom esie. Nte isụk ikotde Bible, imekeme ndikụt ebiet ye nte ndusụk ikọt Abasi ẹkeyode ẹkpọn̄ usụn̄ ẹnyụn̄ ẹkabade ẹdi ntọt uwụtn̄kpọ ẹnọ nnyịn. Imekeme ndikụt ke ndusụk mmọ ẹma ẹtọn̄ọ sụn̄sụn̄ ndinyene ndiọi edu m̀mê ndiọi udọn̄ oro ẹkedade ndiọi utịp ẹdi nte ini akakade. Didie ke ikeme ndikpep n̄kpọ nto mme utọ mbụk oro? Imekeme ndibụp idem nnyịn mme utọ mbụme nte: ‘Oro ọkọtọn̄ọ didie? Ndi utọ n̄kpọ oro ekeme ndiwọrọ mi? Nso ke n̄keme ndinam man n̄kûtie ntre, edi n̄kam n̄kpep n̄kpọ nto uwụtn̄kpọ emi?’
21 Ke akpanikọ, nnyịn ikpenyene nditịm n̄kere mban̄a mme uwụtn̄kpọ emi, sia ẹma ẹnọ Paul odudu spirit ndiwet ete: “Mme n̄kpọ emi ẹkewọrọ mmọ nte uwụtn̄kpọ, ẹkenyụn̄ ẹwet mmọ ndida ndụri nnyịn utọn̄, kpa nnyịn emi idude ke utịt editịm n̄kpọ emi.”—1 Cor. 10:11.
Nso ke Afo Ekekpep?
• Ntak emi afo ekemede ndikụt nti uwụtn̄kpọ ye mme ntọt uwụtn̄kpọ ke Bible-e?
• Solomon akasan̄a didie enyene idiọk edu?
• Didie ke afo ekeme ndibọ ufọn nto ntọt uwụtn̄kpọ Solomon?
[Mme Mbụme Ukpepn̄kpọ]
[Ndise ke page 9]
Solomon ama ada ọniọn̄ Abasi esịn ke edinam
[Mme ndise ke page 12]
Ndi afo ke ọbọ ufọn oto ntọt uwụtn̄kpọ Solomon?
