1-3. Tịn̄ nte Jesus ọkọnọde ata ediwak owo udia ke mbọhọ Bethsaida. (Se akpa ndise ibuotikọ emi.)

DA NTE ke odu ke eyo mme apostle. (Kot Matthew 14:14-21.) Passover isua 32 E.N. ọmọn̄ esesịm. Irenowo 5,000 ye ata ediwak iban ye nditọwọn̄ ẹdu ye Jesus ye mbet esie ke nsannsan ebiet ke mbọhọ Bethsaida, obio-in̄wan̄ emi odude ekpere Inyan̄ Galilee.

² Ke ini Jesus okụtde otuowo, mbọm mmọ anam enye, ntre enye ọkọk mbon emi ẹdọn̄ọde ke otu mmọ udọn̄ọ onyụn̄ ekpep mmọ ediwak n̄kpọ aban̄a Obio Ubọn̄ Abasi. Ke ini eyo ọsọn̄de, mbet Jesus ẹdọhọ enye osio otuowo unyọn̄ man mmọ ẹka mme obio oro ẹkperede ẹkedep udia ẹdia. Edi Jesus ọdọhọ mbet esie ete: “Mbufo ẹnọ mmọ n̄kpọ ẹdia.” Anaedi ikọ Jesus emi akpa mmọ idem, koro udia emi mmọ ẹnyenede—uyo ition ye iyak iba—ikemke n̄kpọ ndomokiet.

³ Mbọm anam Jesus anam utịben̄kpọ—n̄kukụre utịben̄kpọ emi ẹkemede ndikụt ke Gospel mbinan̄. (Mark 6:35-44; Luke 9:10-17; John 6:1-13) Jesus ọdọhọ mbet esie ẹdọhọ mme owo ẹsụhọde ẹtie ke mbiet ke otu ke otu. Ndusụk otu ẹkedi owo 50, ndusụk ẹdi owo 100. Ke Jesus ama ọkọdiọn̄ uyo oro, enye obụn̄ mmọ onyụn̄ abahade iyak. Ndien utu ke ndisan̄a ke idemesie ndeme nnọ mme owo, Jesus “edeme ọnọ mme mbet, mme mbet ndien ẹdeme ẹnọ otuowo.” Ke utịbe utịbe usụn̄, udia emi ekem mme owo ọyọhọ osụhọ! N̄kọ omokụt nte Jesus adade ibat ibat owo—mme mbet esie—ọnọ ediwak owo udia. *

4. (a) Nso utọ udia ke Jesus ekenen̄ede oyom ndinọ, ndien ntak-a? (b) Nso ke idineme ke ibuotikọ emi ye ke enye oro etienede?

⁴ Se ikebehede Jesus ikan ekedi ndinọ mme anditiene enye udia eke spirit. Enye ama ọfiọk ke ndidia udia eke spirit, oro edi, akpanikọ emi odude ke Ikọ Abasi, ada esịm nsinsi uwem. (John 6:26, 27; 17:3)  Mbọm oro akanamde Jesus ada uyo ye iyak ọbọk otuowo ama anam enye ada ediwak hour ekpep mme anditiene enye n̄kpọ. (Mark 6:34) Edi enye ama ọfiọk ke imọ ididụn̄ke ke isọn̄ ibịghi, ke iyafiak inyọn̄ heaven. (Matt. 16:21; John 14:12) Jesus edinam didie idu ke heaven ika iso inọ mme anditiene enye ke isọn̄ udia eke spirit? Enye edisụk inam nte enye akanamde emi—ada ibat ibat owo ọnọ ediwak owo udia. Edi mmanie ẹdidi ibat ibat owo emi? Ẹyak ise nte Jesus akadade ibat ibat owo ọnọ ediwak mme anditiene enye oro ẹyetde aran udia ke eyo mme apostle. Ndien ke ibuotikọ oro etienede, iyọbọrọ mbụme emi enen̄erede ebehe owo nnyịn kiet kiet mi: Didie ke ikeme ndifiọk ibat ibat owo emi Christ adade ọnọ nnyịn udia mfịn?

5, 6. (a) Nso akpan ubiere ke Jesus akanam man okụt ete ke ẹka iso ẹnọ mme anditiene imọ udia eke spirit ke enye ama akakpa? (b) Didie ke Jesus eketịm mme apostle esie idem ọnọ akpan utom emi mmọ ẹdinamde enye ama akpa?

⁵ Eti ibuot ufọk esinam eti ndutịm man ẹkpese ẹban̄a ubon esie edieke enye akpade. Kpasụk ntre n̄ko, Jesus—emi edidide Ibuot esop Christian—ama anam eti ndutịm man ẹkpese ẹban̄a mme anditiene enye ke n̄kan̄ eke spirit ke enye ama akakpa. (Eph. 1:22) Ke uwụtn̄kpọ, isua iba mbemiso Jesus akpade, enye ama anam ata akpan ubiere. Enye ama emek akpa ibat ibat mbon oro enye edidade inọ ediwak owo udia. Ẹyak ise nte enye akanamde emi.

⁶ Ke Jesus ama ọkọbọn̄ akam ofụri okoneyo, enye ama okot mme mbet esie obon onyụn̄ emek owo 12 osio ke otu mmọ ete ẹdi mme apostle imọ. (Luke 6:12-16) Enye ama enen̄ede ekpere owo 12 emi ke isua iba emi ẹketienede, ekpep mmọ n̄kpọ, onyụn̄ enịm eti uwụtn̄kpọ ọnọ mmọ. Enye ama ọfiọk ke mmọ ẹnyene ediwak n̄kpọ ndikpep; ke nditịm ntịn̄, ẹkesụk ẹkot mmọ “mbet.” (Matt. 11:1; 20:17) Enye ama ọnọ mmọ nti item onyụn̄ ada ini ekpep mmọ nte ẹsikwọrọde ikọ. (Matt. 10:1-42; 20:20-23; Luke 8:1; 9:52-55) Enye eketịm mmọ idem ọnọ akpan utom emi mmọ ẹdinamde enye ama akpa afiak ọnyọn̄ heaven.

7. Didie ke Jesus akanam ifiọk se ididide ata akpan utom mme apostle?

⁷ Nso utom ke mme apostle ẹdinam? Nte Pentecost 33 E.N. akasan̄ade ekpere, ẹma ẹtetịm ẹkụt ke mme apostle ẹdidi mme “esenyịn.” (Utom 1:20) Edi nso ididi ata akpan utom mmọ? Nneme oro Jesus ekenemede ye apostle Peter ke enye ama ekeset anam ifiọk utom mmọ. (Kot John 21:1, 2, 15-17.) Jesus ọkọdọhọ Peter ke iso mme apostle eken ete: “Bọk n̄kpri erọn̄ mi.” Ntem, Jesus okowụt ke mme apostle imọ ẹsine ke otu ibat ibat mbon emi imọ ididade inọ ediwak owo udia eke spirit. Emi enen̄ede owụt nte Jesus ekerede aban̄a “n̄kpri erọn̄” esie. *

8. Didie ke mbufa mme andinịm ke akpanikọ ke Pentecost ẹkewụt ke imọfiọk mbon emi Christ adade ọnọ ikọt esie udia eke spirit?

⁸ Ọtọn̄ọde ke Pentecost isua 33 E.N., Christ emi ẹkenamde eset akada mme apostle esie ọnọ mbet esie eken oro ẹyetde aran udia. (Kot Utom 2:41, 42.) Mme Jew ye mme okpono Abasi ke ido mme Jew, emi ẹkekabarede ẹdi mme Christian emi ẹyetde aran, ẹma ẹfiọk ke mme apostle ke Christ ada ọnọ udia eke spirit. Mmọ ẹma “ẹka iso ndisịn idem ke ukpepn̄kpọ mme apostle.” Ataifiọk kiet ọdọhọ ke ikọ Greek emi ẹkabarede “ẹka iso ndisịn idem,” ekeme ndiwọrọ “ndisọn̄ọ nda nnen̄ede nsịn idem nnam n̄kpọ.” Mbufa mme andinịm ke akpanikọ emi ẹma ẹnen̄ede ẹyom udia eke spirit, ndien mmọ  ẹma ẹdiọn̄ọ ebiet emi mmọ ẹkemede ndikụt se mmọ ẹyomde. Mmọ ẹma ẹnen̄ede ẹsọn̄ọ ẹda ẹnyụn̄ ẹnịm ke mme apostle ẹyenam ikọ ye edinam Jesus an̄wan̄a mmimọ ẹnyụn̄ ẹnam mmimọ ifiọk mbufa n̄kpọ iban̄a mme itie N̄wed Abasi emi ẹban̄ade enye. *—Utom 2:22-36.

9. Didie ke mme apostle ẹkewụt ke mmimọ ifreke utom emi Jesus ọkọnọde mmimọ ete ibọk erọn̄ imọ?

⁹ Mme apostle ikedehedei ifre utom emi Jesus ọkọnọde mmọ ete ẹbọk erọn̄ imọ. Ke uwụtn̄kpọ, kere nte mmọ ẹkesede ẹban̄a n̄kpọ emi ekpekesịnde mfịna onyụn̄ ọtọ ubahade ke obufa esop oro ẹkesiakde. Udia—ata udia—akada mfịna emi edi. Ẹma ẹsifụmi mme ebeakpa emi ẹsemde usem Greek ke ini ẹdemede udia ke usen ke usen, edi owo ikofụmike mme ebeakpa emi ẹsemde usem Hebrew. Didie ke mme apostle ẹkese ẹban̄a mfịna emi? “Mbet duopeba” emi ẹma ẹmek owo itiaba emi ẹnyenede eti enyịn̄ ẹte ẹse ẹban̄a utom edideme udia. Mme apostle—emi ediwak ke otu mmọ ẹketienede ẹdeme udia ẹnọ otuowo emi Jesus ọkọnọde udia ke utịbe utịbe usụn̄—ẹma ẹkụt ke ndinọ udia eke spirit edi akpan n̄kpọ akan. Ntem, mmọ ẹkesịn idem “ke utom ikọ Abasi.”—Utom 6:1-6.

10. Didie ke Christ akada mme apostle ye mbiowo ke Jerusalem anam n̄kpọ?

¹⁰ Etisịm isua 49 E.N., mbiowo en̄wen emi ẹdotde ẹma ẹdiana ye mme apostle oro ẹkesụhọde, ẹnam utom. (Kot Utom 15:1, 2.) “Mme apostle ye mbiowo ke Jerusalem” ẹkedi otu ukara. Christ, emi edide Ibuot esop, akada ekpri otu irenowo emi ẹdotde mi ebiere mfịna oro aban̄ade se ẹkpekpepde. Mmọ n̄ko ke enye akada ese aban̄a onyụn̄ ọnọ ndausụn̄ ke utom edikwọrọ ye edikpep eti mbụk Obio Ubọn̄.—Utom 15:6-29; 21:17-19; Col. 1:18.

11, 12. (a) Nso iwụt ke Jehovah ama ọdiọn̄ ndutịm emi Eyen esie akanamde man ẹnọ mme esop ke eyo mme apostle udia eke spirit? (b)  Ẹkesan̄a didie ẹfiọk mbon emi Christ adade ọnọ udia eke spirit?

¹¹ Ndi Jehovah ama ọdiọn̄ ndutịm emi Eyen esie akanamde man ẹnọ mme esop ke eyo mme apostle udia eke spirit? Ih, ama ọdiọn̄. Isan̄a didie ifiọk? N̄wed Utom ọdọhọ ete: “Nte mmọ [apostle Paul ye mme nsan̄autom esie] ẹsan̄ade ẹbe ke mme obio, mmọ ẹyak mme ewụhọ oro mme apostle ye mbiowo emi ẹdude ke  Jerusalem ẹkewụkde ẹnọ mmọ oro ẹdude do. Ntre mme esop ẹka iso ndisọn̄ọ nda ke mbuọtidem nnyụn̄ ntọt ke ibat ke usen ke usen.” (Utom 16:4, 5) Omokụt do ke mme esop ẹma ẹkọri ke ntak emi ẹkesọn̄ọde ẹda ẹbere ye otu ukara emi okodude ke Jerusalem. Ndi emi iwụtke ke Jehovah ama ọdiọn̄ ndutịm emi Eyen esie akanamde man ẹnọ mme esop udia? Inaha ifre ke edidiọn̄ Jehovah esinam esop ọkọri.—N̄ke 10:22; 1 Cor. 3:6, 7.

¹² Se inemede ke ibuotikọ emi owụt ke enyene ndutịm emi Jesus akanamde man ẹsinọ mme anditiene enye udia: Enye akada ibat ibat owo ọnọ ediwak owo udia. Ikọsọn̄ke ndifiọk mbon emi enye adade ọnọ udia eke spirit, koro mme apostle—akpa mbon otu ukara—ẹma ẹwụt ke Jehovah odu ye mmimọ. Utom 5:12 ọdọhọ ete: “Mme apostle ẹka iso ndinam ediwak idiọn̄ọ ye mme utịben̄kpọ ke otu mbio obio.” * Ntem, mbon oro ẹkekabarede ẹdi mme Christian ikenyeneke ndikere nte, ‘Mmanie ke Christ edida inọ mme erọn̄ esie udia?’ Edi n̄kpọ ama okpụhọde ke kpukpru mme apostle ẹma ẹkekpan̄a.

13, 14. (a) Nso afanikọn̄ ke Jesus ọkọdọhọ ke esop Christian oyosobo, ndien ini ewe ke ikọ esie emi ọkọtọn̄ọ ndisu? (b) Siak ebiet iba emi afanikọn̄ emi editode idisịm esop Christian? (Se ikọ idakisọn̄.)

¹³ Jesus ama etetịn̄ ke mme owo ẹyedomo ndibiat esop Christian. Ti ete ke Jesus ọkọdọhọ ke uwụtn̄kpọ oro aban̄ade wheat ye mbiet ete ke ẹyetọ mbiet (nsunsu mme Christian) ẹdọn̄ ke in̄wan̄ wheat (mme Christian emi ẹyetde aran). Enye ama ọdọhọ n̄ko ke ẹyeyak otu mbiba ẹkọri ọtọkiet tutu esịm ini ukpen̄e, emi edidide ke “akpatre ini editịm n̄kpọ emi.” (Matt. 13:24-30, 36-43) Ikebịghike, ikọ Jesus emi ama ọtọn̄ọ ndisu. *

¹⁴ Mfiakedem ama ọtọn̄ọ ke eyo mme apostle, edi mme anam-akpanikọ apostle Jesus ẹketie nte “ukpan,” iyakke nsunsu ukpepn̄kpọ anam ẹkpọn̄ se Bible ekpepde. (2 Thess. 2:3, 6, 7) Edi ke kpukpru mme apostle ẹma ẹkekpan̄a, mfiakedem ama enen̄ede ọsọn̄ ubọk onyụn̄ atara asuana ke anyan ini emi wheat ye mbiet ẹkekọride. Ke adianade do, mbiet ama enen̄ede awak ini oro, edi wheat ikawakke. Owo ikenyeneke otu kiet emi ẹtịmde man esinọ udia eke spirit kpukpru ini. Edi akana ẹnyene nte ini akakade. Mbụme akam edi, Ini ewe ke ẹdinyene?

15, 16. Nditọ Ukpepn̄kpọ Bible nditịn̄ enyịn n̄kpep N̄wed Abasi ekenyene nso ufọn, ndien nso mbụme ke emi anam ẹbụp?

¹⁵ Nte ini emi wheat ye mbiet ẹkekọride ọtọkiet ekekperede utịt, mme owo ẹma ẹfiak ẹtọn̄ọ ndinyene udọn̄ ke akpanikọ Bible. Ti ete ke iduọk isua 1870, ekpri otu emi ẹkenen̄erede ẹyom ndifiọk akpanikọ ẹma ẹdian̄ade ẹkpọn̄ mbiet—oro edi, nsunsu mme Christian ke mme ufọkabasi ye mme n̄ka Christendom—ẹsitie kiet ẹkpep Bible. Ẹkekot mmọ Nditọ Ukpepn̄kpọ Bible. Mmọ ẹma ẹsụhọde idem, ẹnyịme ndikpep n̄kpọ, ẹbọn̄ akam, ẹnyụn̄ ẹtịn̄ enyịn ẹdun̄ọde N̄wed Abasi.—Matt. 11:25.

¹⁶ Nditọ Ukpepn̄kpọ Bible nditịn̄ enyịn n̄kpep N̄wed Abasi ama enen̄ede enyene ufọn. Irenowo ye iban emi ẹkesọn̄ọde ẹda mi ẹma ẹyarade mme nsu emi ẹkpepde ke ido ukpono ẹnyụn̄ ẹkwọrọ akpanikọ Bible, ẹwet ẹnyụn̄ ẹsuan mme n̄wed Bible ke kpukpru ebiet. Se mmọ ẹkewetde emi ama otụk mbon emi ẹkekopde bion̄ ye nsatitọn̄ Ikọ Abasi. Emi anam ẹbụp ata akpan mbụme: Ndi Nditọ Ukpepn̄kpọ Bible oro ẹkedude mbemiso 1914 ẹkedi mbon emi Christ emekde ete ẹnọ mme erọn̄ imọ udia? Baba. Mmọ  ẹkesụk ẹdu ke ini emi wheat ye mbiet ẹkọride ọtọkiet, ndien owo ikokụreke kan̄a ndutịm oro ẹkenamde man ẹnyene mbon emi ẹdisinọde mme owo udia eke spirit. Ini ikekemke kan̄a ndibahade nsunsu mme Christian emi ẹbietde mbiet nsio ke otu ata mme Christian emi ẹbietde wheat.

17. Tịn̄ mme akpan n̄kpọ emi ẹketịbede ke 1914.

¹⁷ Nte ikokụtde ke ibuotikọ emi ekebede, ini ukpen̄e ọkọtọn̄ọ ke 1914. Mme akpan n̄kpọ ẹma ẹtọn̄ọ nditịbe isua oro. Jesus ama ọtọn̄ọ ndikara nte Edidem ke heaven, ndien mme akpatre usen ẹma ẹtọn̄ọ. (Edi. 11:15) Ọtọn̄ọde ke 1914 esịm ntọn̄ọ ntọn̄ọ 1919, Jesus ama asan̄a ye Ete esie edise temple eke spirit onyụn̄ anam enye asana; ama enen̄ede oyom ẹnam emi. * (Mal. 3:1-4) Ndien ọtọn̄ọde ke 1919, ẹma ẹtọn̄ọ nditan̄ wheat ndọn̄ ke ufọk ubonn̄kpọ. Ndi ini ama ekem ndien Christ ndimek otu kiet emi ẹtịmde man esinọ udia eke spirit? Ih, ama ekem!

18. Mmanie ke Jesus ọkọdọhọ ke iyemek, ndien nso akpan mbụme ke ẹkebụp nte mme akpatre usen ẹketọn̄ọde?

¹⁸ Ke ntịn̄nnịm ikọ Jesus oro aban̄ade utịt ini, enye ama etịn̄ ke iyemek mbon emi ẹdisinọde ikọt esie “udia [eke spirit] ke nnennen ini.” (Matt. 24:45-47) Mmanie ke enye edimek? Kpa nte Jesus ekesidade ibat ibat owo ọnọ ediwak owo udia ke eyo mme apostle, enye ayafiak ada ibat ibat owo ọnọ ediwak owo udia. Edi nte mme akpatre usen ẹketọn̄ọde, ama enyene akpan mbụme emi akanade ẹbọrọ, oro edi, Mmanie ididi ibat ibat owo emi? Ẹyebọrọ mbụme emi ye mme mbụme en̄wen emi ẹban̄ade ntịn̄nnịm ikọ Jesus ke ibuotikọ oro etienede.