1, 2. (a) Tịn̄ se ikpakanamde Moses okop ndịk. (Se akpa ndise ibuotikọ emi.) (b) Ntak emi Moses mîkefeheke iyatesịt edidem?

NDITỌ Egypt ẹkesifefehe Pharaoh emi akakarade mmọ ẹnyụn̄ ẹda enye nte abasi. N̄wed kiet emi ekerede When Egypt Ruled the East ọdọhọ ke mmọ ẹkekere ke Pharaoh “ama enyene odudu onyụn̄ ọdiọn̄ọ n̄kpọ akan kpukpru oduuwem owo.” Man Pharaoh esịn ikọt esie ndịk ke idem onyụn̄ eti mmọ ke ẹmọn̄ ẹsobo mme asua edidem, enye ama esiyara anyanya oro enyenede mbiet ebre emi oyomde ndikọn̄ owo. Kere ndien nte eketiede Moses ke idem ke ini Jehovah ọkọdọhọde enye ete: “Di, ndọn̄ fi utom nnọ Pharaoh, man afo okosio ikọt mi, nditọ Israel, ke Egypt.”—Ex. 3:10.

² Moses ama aka Egypt akanam se Abasi ọkọdọhọde enye, ndien Pharaoh ama ayat esit ye Moses. Ke ẹma ẹkemia Egypt ufen usụkkiet, Pharaoh ama ọdọhọ Moses ete: “Kûdomo ndikụt mi iso aba, koro ke usen eke afo edikụtde mi iso, afo ayakpa.” (Ex. 10:28) Mbemiso Moses ọwọrọde ọkpọn̄ Pharaoh, enye ama ọdọhọ ke akpan Pharaoh ayakpa. (Ex. 11:4-8) Ke akpatre, Moses ọdọhọ kpukpru ubon nditọ Israel ete ẹwot okpo ebot m̀mê okukịm erọn̄—emi abasi Egypt oro ekekerede Ra akadade  ke edisana—ẹnyụn̄ ẹsịme iyịp unam oro ke obubọk ye ke ndori enyịnusụn̄ ufọk mmọ. (Ex. 12:5-7) Pharaoh edinam n̄kpọ didie? Moses ikefeheke ndịk. Ntak-a? Mbuọtidem ama an̄wam enye okop uyo Jehovah, “ifeheke iyatesịt edidem, koro enye ọsọn̄ọde ada nte n̄kpọ eke okụtde Enye emi enyịn owo mîkwe.”—Kot Mme Hebrew 11:27, 28.

3. Nso ke idineme iban̄a mbuọtidem oro Moses ekenyenede ke “Enye emi enyịn owo mîkwe”?

³ Ndi mbuọtidem fo ọsọn̄ ekem tutu etie fi nte n̄kpọ eke ‘okụtde Abasi’? (Matt. 5:8) Yak ikpep iban̄a Moses man ikeme ndinen̄ede nda enyịn mbuọtidem n̄kụt “Enye emi enyịn owo mîkwe.” Didie ke mbuọtidem oro Moses ekenyenede ke Jehovah akanam enye okûfehe owo? Didie ke enye okowụt ke imọbuọt idem ke mme un̄wọn̄ọ Abasi? Didie ke enye ndikeme ndikụt “Enye emi enyịn owo mîkwe” akan̄wam enye ke ini enye ye ikọt mmọ ẹkesobode afanikọn̄?

4. Ndi owo ekeme ndikere ke Moses ama ekeme ubọk ye Pharaoh? Nam an̄wan̄a.

⁴ Owo ndomokiet ikereke ke Moses ekpekeme ubọk ye Pharaoh. Eketie nte ke uwem Moses esịne Pharaoh ke ubọk. Moses ke idemesie ama obụp Jehovah ete: “Ami ndi anie, eke ndikade ke ọtọ Pharaoh n̄kosio nditọ Israel ke Egypt?” (Ex. 3:11) Isua 40 ko ke edem, Moses ama efehe ọwọrọ ke Egypt. Ekeme ndidi enye ama ekere ete, ‘Ndi ọfọn mfiak nnyọn̄ Egypt, ndi Pharaoh idiyatke esịt ye ami?’

5, 6. Nso ikanam Moses abak Jehovah utu ke Pharaoh?

⁵ Abasi ama ekpep Moses ata akpan edumbet kiet mbemiso enye afiakde ọnyọn̄ Egypt. Enye ama ediwet edumbet emi ke N̄wed Job nte ini akade ete: “Ndibak Jehovah edi ọniọn̄.” (Job 28:28) Man Moses enyene utọ mbak oro onyụn̄ anam n̄kpọ ọniọn̄ ọniọn̄, Jehovah ama anam enye ọfiọk ke imọ Ata Ọkpọsọn̄ Abasi itiehe nte owo. Abasi ama obụp ete: “Anie ọnọ owo inua, anie onyụn̄ anam imụm m̀mê inan m̀mê okụt-usụn̄ m̀mê nnan? Nte idịghe ami Jehovah?”—Ex. 4:11.

⁶ Nso ke emi ekekpep Moses? Ikpanaha enye efehe ndịk. Jehovah ọkọdọn̄ Moses utom, ama onyụn̄ ọnọ enye se ededi oro enye oyomde man ekeme ndisian Pharaoh se Abasi ọdọn̄de enye. Ke adianade do, Pharaoh ikekemeke ubọk ye Jehovah. Ndien idịghe akpa ini emi ikọt Abasi ẹkesobode mfịna ekedi oro ke ubọk mbon Egypt. Ekeme ndidi Moses ama eti nte Jehovah akanyan̄ade Abraham, Joseph, ye enye Moses osio ke ubọk mme Pharaoh eken. (Gen. 12:17-19; 41:14, 39-41; Ex. 1:22–2:10) Mbuọtidem oro Moses ekenyenede ke Jehovah, “Enye emi enyịn owo mîkwe” ama anam enye asan̄a uko uko akada ke iso Pharaoh onyun̄ ọdọhọ enye kpukpru ikọ emi Jehovah okowụkde enye.

7. Didie ke mbuọtidem oro eyenete kiet ekenyenede akan̄wam enye?

⁷ Mbuọtidem oro n̄ko akanam eyenete an̄wan emi ekerede Ella okûyak mme owo ẹnam enye okop ndịk. Ke 1949, mme ndedịbe bodisi emi ẹkekotde KGB ẹma ẹmụm Ella ke Estonia, ẹsion̄o enye ọfọn̄ ke idem ẹsụk iferi, ẹnyụn̄ ẹdọhọ mme bodisi emi ẹkedide n̄kparawa ẹdise enye. Ella ọdọhọ ete: “Bụt ama anam mi. Edi ke mma n̄kọbọn̄ akam nnọ Jehovah, esịt ama ana mi sụn̄.” Ekem ẹma ẹsịn Ella ke ufọk-n̄kpọkọbi ke usen ita. Enye ọdọhọ ntem ete: “Mbon ukpeme ẹma ẹfiori ete: ‘Nnyịn imọn̄ inam mme owo ẹfre enyịn̄ Jehovah ofụri ofụri ke Estonia! Afo edika itienna ekikere, mbon eken ẹka Siberia.’ Mmọ ẹma ẹtịn̄ emiom emiom ẹte, ‘Enye enye Jehovah mbufo?’” Ndi Ella edifehe mme owo m̀mê edibak Jehovah? Ke ini ẹkebụpde enye mbụme, enye ama ọbọrọ mbon nsahi oro uko uko ete: “Mmada ini ntie n̄kere n̄kpọ emi, mmebiere nditak mi ke ufọk-n̄kpọkọbi edi nsụk  ndi ufan Abasi utu ke ndiwọrọ edi ndịghe aba ufan Abasi.” Ella akada Jehovah nte ata ata owo, ukem nte mbon oro ẹkedade do ẹse enye. Mbuọtidem oro enye ekenyenede akan̄wam enye ọsọn̄ọ ada.

8, 9. (a) Nso idin̄wam nnyịn itre ndifehe owo? (b) Anie ke okpowụk enyịn ese ke ini idomo ndifehe owo esịmde fi?

⁸ Ndịk idinamke fi edieke ọbuọtde idem ke Jehovah. Edieke ikpọ owo ukara ẹdọhọde fi etre ndikpono Abasi, editie fi nte ke uwem fo ẹsịne mmọ ke ubọk. Afo amakam ekeme ndikere m̀mê osụk ọfọn imọ ika iso inam n̄kpọ Jehovah inyụn̄ iyat ikpọ owo ukara esịt. Ti ete ke ndibuọt idem ye Abasi idiyakke efehe owo. (Kot Mme N̄ke 29:25.) Jehovah obụp ete: “Afo edi anie eke ekpefehede owo emi edikpade, onyụn̄ efehede eyen owo oro ẹdinamde akabade awawa mbiet?”—Isa. 51:12, 13.

⁹ Wụk enyịn se ata ọkpọsọn̄ Abasi. Enye esikụt mbon oro ẹbọde ufen ke ntak ndiọi mme ada ukara, mbọm mmọ esinam enye, ndien enye esinyan̄a mmọ. (Ex. 3:7-10) Idem ọkpọkọm enyene ndida ke iso ikpọ owo ukara mbọrọ mbụme, ‘kûtịmede esịt ukere m̀mê iditịn̄ nso; koro ẹyenọ fi se editịn̄de kpa ke hour oro.’ (Matt. 10:18-20) Mme andikara ererimbot emi ikemeke ubọk ye Jehovah. Edieke afo ọsọn̄ọde mbuọtidem fo idahaemi, emekeme ndikụt nte Jehovah edide ata Owo oro oyomde ndin̄wam fi.

10. (a) Ke Nisan 1513 M.E.N., nso ke Jehovah ọkọdọhọ nditọ Israel ẹnam? (b) Ntak emi Moses akanamde se Abasi eketemede?

¹⁰ Ke ọfiọn̄ Nisan 1513 M.E.N., Jehovah ama ọdọhọ Moses ye Aaron ete ẹkedọhọ nditọ Israel ete: Ẹmek okpo ebot m̀mê okukịm erọn̄, ẹwot, ẹnyụn̄ ẹsịme iyịp esie ke obubọk ye ke ndori enyịnusụn̄ ufọk mbufo. (Ex. 12:3-7) Nso ke Moses akanam? Apostle Paul ama ewet aban̄a enye ete: “Oto mbuọtidem enye enịm passover onyụn̄ esịme iyịp, mbak andisobo editụk akpa nditọ mmọ.” (Heb. 11:28) Moses ama ọfiọk ke imekeme ndiberi edem ke Jehovah, onyụn̄ enịm ete ke Jehovah oyowot akpan nditọ Egypt nte enye ọkọn̄wọn̄ọde.

11. Ntak emi Moses eketemede mbon eken se ẹkpenamde?

¹¹ Etie nte nditọ Moses ẹkesụk ẹdu ke Midian, emi okoyomde usụn̄ ọkpọn̄ “andisobo” oro. * (Ex. 18:1-6) Edi enye ama anam kpa nte ẹketemede enye onyụn̄ ọdọhọ mme ubon Israel eken emi edide ẹkpekewot mme akpan mmọ, se ẹkpenamde. Ẹkpekekpan̄a ẹwak, ndien Moses ama ama ikọt mmọ. Bible ọdọhọ ete: “Moses ọsọsọp okot kpukpru mbiowo Israel onyụn̄ ọdọhọ mmọ ete: . . . ‘ẹwot unam passover.’”—Ex. 12:21.

12. Nso akpan etop ke Jehovah ọdọhọ nnyịn ikwọrọ?

¹² Ikọt Jehovah ke ẹtiene mme angel ẹkwọrọ akpan etop emi ẹnọ mme owo: “Mbufo ẹbak Abasi ẹnyụn̄ ẹnọ enye ubọn̄, koro ekem ini ikpe esie, mmọdo ẹtuak ibuot ẹnọ Enye emi akanamde enyọn̄ ye isọn̄ ye inyan̄ ye idịm mmọn̄.” (Edi. 14:7) Ini edi emi ndikwọrọ etop emi. Ana idọhọ mme mbọhọidụn̄ nnyịn ite ẹwọrọ ke Akwa Babylon man mmọ ‘ẹditiene ẹbọ mme ufen esie.’ (Edi. 18:4) “Mme erọn̄ en̄wen” ke ẹtiene mme Christian oro ẹyetde aran ẹkpe mme owo oro ẹdian̄arede ẹkpọn̄ Abasi ẹte “ẹfiak ẹtie ke emem ye Abasi.”—John 10:16; 2 Cor. 5:20.

13. Nso idinam enen̄ede ọdọn̄ nnyịn ndikwọrọ eti mbụk?

¹³ Nnyịn imenịm ke ekem “ini ikpe.” Nnyịn n̄ko imenyene mbuọtidem ke se Jehovah etịn̄de nte ke utom edikwọrọ ikọ ye edinam mbet edi ata akpan utom. Apostle John ama okụt “angel inan̄ nte ẹdade ke  inụk isọn̄ mbinan̄, ẹsọn̄ọ ẹmụm ofụm isọn̄ mbinan̄ ẹkama.” (Edi. 7:1) Ndi afo amada enyịn mbuọtidem okụt mme angel oro ẹben̄ede idem ndisana ofụm nsobo akwa ukụt nyak man ẹsobo ererimbot emi? Edieke edide omokụt mmọ, eyekeme ndisịn idem n̄kwọrọ eti mbụk uko uko.

14. Nso inam nnyịn idụri ‘idiọkowo utọn̄ ite ọkpọn̄ idiọk usụn̄ esie’?

¹⁴ Ata mme Christian ẹdi mme ufan Jehovah ẹnyụn̄ ẹdori enyịn ndidu uwem ke nsinsi. Edi, nnyịn imọdiọn̄ọ n̄ko ke nnyịn inyene ‘ndidụri idiọkowo utọn̄ man enye ọwọn̄ọde ọkpọn̄ idiọk usụn̄ esie onyụn̄ odu uwem.’ (Kot Ezekiel 3:17-19.) Edi nnyịn ikwọrọke ikọ n̄kukụre man ibọhọ ubiomikpe iyịp owo. Edi ikwọrọ sia imade Jehovah inyụn̄ imade mbọhọidụn̄ nnyịn. Jesus ama ada uwụtn̄kpọ owo Samaria oro ekedide eti mbọhọidụn̄ etịn̄ se ima ye mbọm ẹnen̄erede ẹwọrọ. Imekeme ndibụp idem nnyịn ite, ‘Ndi ami ntie nte owo Samaria oro, ndi mbọm esinam mi n̄kwọrọ ikọ nnọ mme owo?’ Nnyịn iyomke nditie nte oku m̀mê eyen Levi ke uwụtn̄kpọ oro, emi mîkamaha ndin̄wam owo oro ọkọduọde ke ubọk mbon n̄wo, edi emi akasan̄ade “ebe ke n̄kan̄ eken.” (Luke 10:25-37) Mbuọtidem oro inyenede ke mme un̄wọn̄ọ Abasi ye ima oro imade mbọhọidụn̄ nnyịn ẹdin̄wam nnyịn inen̄ede isịn idem ikwọrọ ikọ mbemiso ini okụrede.

15. Nso ikanam etie nte ke eke nditọ Israel ama okụre?

¹⁵ Mbuọtidem oro Moses ekenyenede ke “Enye emi enyịn owo mîkwe”  akan̄wam enye ke ini nditọ Israel ẹkedude ke nnanenyịn ke ẹma ẹkekpọn̄ Egypt. Bible ọdọhọ ete: “Nditọ Israel ẹtọn̄ọ ndimenede enyịn mmọ nse, ndien sese nditọ Egypt ke ẹbịne mmọ; ndien nditọ Israel ẹkop ndịk etieti ẹnyụn̄ ẹtọn̄ọ ndiseme n̄kot Jehovah.” (Ex 14:10-12) Ndi mmọ ikọfiokke ke nditọ Egypt ẹyebịne mmimọ? Ẹma ẹfiọk! Jehovah ama ọdọdọhọ mmọ ete: “Ami nyayak esịt Pharaoh ọsọn̄, ndien enye eyebịne mmọ, ami nyonyụn̄ nnọ idemmi ubọn̄ ke ndikan Pharaoh ye ofụri udịmekọn̄ esie; ndien nditọ Egypt ẹyefiọk ẹte ke ami ndi Jehovah.” (Ex 14:4) Edi nditọ Israel ikadaha enyịn mbuọtidem ise n̄kpọ. N̄kukụre se mmọ ẹkekụtde ekedi Ididuot Inyan̄ oro etiede nte owo idikemeke ndibe ke iso mmọ, udịmekọn̄ Pharaoh emi ẹkefehede ẹbịne mmọ ke edem, ye akanieren isua 80 emi ekesikpemede erọn̄, oro akadade mmọ usụn̄! Eketie nte ke eke mmọ okụre.

16. Didie ke mbuọtidem akan̄wam Moses ke Ididuot Inyan̄?

¹⁶ Edi idem ikenyekke Moses. Ntak-a? Sia enye ama okụt se ikokopde odudu ikan Ididuot Inyan̄ ye udịmekọn̄ oro. Enye ama okụt “edinyan̄a Jehovah” onyụn̄ ọfiọk ke Jehovah ayan̄wana ọnọ nditọ Israel. (Kot Exodus 14:13, 14.) Ikọt Abasi ẹma ẹtiene Moses ẹnyene mbuọtidem. Bible ọdọhọ ete: “Oto mbuọtidem mmọ ẹsan̄a ke Ididuot Inyan̄ ẹbe nte n̄kpọ eke ẹsan̄ade ke edisat isọn̄, edi ke nditọ Egypt ẹdomode ndinam kpa ntre mmọn̄ emen mmọ emen.” (Heb. 11:29) Ke oro ebede, nditọ Israel “ẹtọn̄ọ ndibak Jehovah nnyụn̄ mbuọt idem ke Jehovah ye Moses, asan̄autom esie.”—Ex. 14:31.

17. Nso n̄kpọ oro editịbede ke ini iso edidomo mbuọtidem nnyịn?

¹⁷ Ke mîbịghike, n̄kpọ eyetịbe emi edinamde etie nte ke kpukpru nnyịn imọn̄ itak. Akwa ukụt etisịm utịt, mme andikara ererimbot emi ẹyesobo ido ukpono emi ẹkam ẹwakde ẹnyụn̄ ẹkponde ẹkan nnyịn. (Edi. 17:16) Jehovah ama ebem iso etịn̄ ke nnyịn iditie nte “obio-in̄wan̄ emi mînyeneke ibibene . . . inyeneke eto usịnusụn̄ inyụn̄ inyeneke usụn̄ufọk.” Emi ọwọrọ ke editie nte nnyịn inyeneke un̄wam. (Ezek. 38:10-12, 14-16) Ke enyịn owo, ekeme nditie nte ke eke nnyịn ọmọn̄ okụre. Afo edinam n̄kpọ didie ini oro?

18. Tịn̄ se ikemede ndin̄wam nnyịn isọn̄ọ ida ke akwa ukụt.

¹⁸ Inaha ndịk anam nnyịn. Ntak-a? Sia Jehovah ama etetịn̄ se ẹdinamde ikọt Abasi ini oro. Enye ama etịn̄ n̄ko se ididide utịp ete: “‘Ke usen oro, ke usen emi Gog edidụkde edin̄wana ye isọn̄ Israel,’ uyo Jehovah Akakan Ọbọn̄ Andikara edi emi, ‘ifụtesịt mi ọyọdọk odụk mi ibuo. Ndien ke ifiopesịt mi, ke ikan̄ ifụtesịt mi, ami nyetịn̄ ikọ.’” (Ezek. 38:18-23) Ama ekem, Abasi oyosobo kpukpru mbon oro ẹyomde ndinam ikọt esie n̄kpọ. Mbuọtidem oro afo edinyenede nte ke ikọt Abasi ẹyebọhọ “akwa ye enyene-ndịk usen Jehovah” ayan̄wam fi ‘okụt edinyan̄a Jehovah’ onyụn̄ aka iso ọsọn̄ọ ada.—Joel 2:31, 32.

19. (a) Itie ufan Moses ye Jehovah eketie didie? (b) Nso edidiọn̄ ke afo edibọ edieke ọdiọn̄ọde Jehovah ke kpukpru usụn̄ fo?

¹⁹ Ben̄e idem idahaemi mbemiso mme n̄kpọ emi ẹtịbe ke ndika iso nsọn̄ọ nda “nte n̄kpọ eke okụtde Enye emi enyịn owo mîkwe”! Kpep n̄kpọ nyụn̄ bọn̄ akam kpukpru ini man aka iso edi ufan Jehovah Abasi. Moses ekedi ata ufan Jehovah, Jehovah ama onyụn̄ ada enye anam ikpọ n̄kpọ tutu Bible ọdọhọ ke Jehovah ama ọfiọk Moses “iso ye iso.” (Deut. 34:10) Moses ekedi ata n̄wọrọnda prọfet Abasi. Mbuọtidem ekeme ndin̄wam fi n̄ko etịm ọdiọn̄ọ Jehovah edieke ekemede ndida ata enyịn fo n̄kụt enye. Ikọ Abasi ọdọhọ ke edieke afo ‘ọdiọn̄ọde enye ke kpukpru usụn̄ fo, ke enye eyenen̄ede usụn̄ fo enịm.’—N̄ke 3:6.